Шаруашылығы. 14 страница

89.1905 – 1907 жж. бірінші орыс революциясының Қ азақ станғ а ә сері. Қ азақ стан ең бекшілерінің 1905–1907 жыл­дардағ ы ереуілдері орыс халқ ының ре­волю­ци­ялық кү ресімен тығ ыз бай­ла­ныс­ты еді.1905 жы­лы ақ пан­да Орал, Пе­ровск, Тү ркістан, Шалқ ар теміржол­шы­лары ө здерінің эко­номи­калық жағ дай­ла­рын жақ сар­ту та­лабын қ ойғ ан ереуіл жа­сады. 1904 жы­лы пай­да болғ ан Сібір со­ци­ал-де­мок­ра­ти­ялық одағ ы, оның Ом­бы, Орын­бор, Са­ратов ко­митет­тері Қ азақ стан жерінде ре­волю­ци­ялық жұ мыс­ты кү шей­те тү сті.1905 жыл Қ азан айын­дағ ы Бү кілре­сейлік ереуілдің ә серімен Қ азақ стан­ның бар­лық қ ала­ларын­да ше­рулер, ми­тингілер мен жи­налыс­тар бо­лып ө тті. Пе­ровскідегі, Орал­дағ ы, Қ арқ ара­лыдағ ы, Пав­ло­дар­дағ ы ма­нифес­та­ци­ялар неғ ұ рлым ірі бол­ды. Олар­ды орыс­тар ара­сынан жә не қ азақ тар­дан шық қ ан жергілікті зи­ялы­лар ұ йым­дастыр­ды. Қ арқ ара­лыдағ ы 1905 жылғ ы 15 қ ара­шадағ ы ү лкен са­яси ми­тинг­ке қ азақ тар­дан, та­тар­лардан, орыс­тардан жә не басқ ала­рынан тұ ра­тын 400-дей адам қ атыс­ты. Олар пат­ша ө кіметіне қ ар­сы бірқ атар та­лап­тар қ ой­ды, отар­шы­лық ә кімшілікке қ ар­сы кү ре­суге шақ ыр­ды. Кейіннен Қ арқ ара­лы оқ иғ асы­ның бас­шы­лары қ уғ ынғ а ұ шы­рады. А. Байтұ рсы­нов Орын­борғ а, Ж. Ақ ба­ев Яку­тияғ а жер ауда­рыл­ды.Пат­ша ө кіметі 1905 жы­лы 17 қ азан­да ел­дегі ре­волю­ци­ялық қ озғ алыс­ты ба­су мақ са­тын­да ар­найы ма­нифест қ абыл­да­ды. Бірақ бұ л жоғ ары мә рте­белі ма­нифест жұ мыс­шы қ озғ алы­сын бә сең дет­кен жоқ, қ ай­та кейбір жер­лерде кү шей­те тү сті.Қ азақ жұ мыс­шы­лары мен ша­ру­ала­ры пат­ша ө кіметіне орыс жұ мыс­шы­лары­мен жә не қ оныс­танғ ан ша­ру­алар­мен қ ол ұ ста­са оты­рып қ ар­сы шық ты. Қ азақ ша­ру­ала­ры ең ал­ды­мен жер, су ү шін, тең дік, бос­тандық пен тә уелсіздік ү шін кү ресті. 1905 жы­лы жаз­да Се­мей, Торғ ай жә не Орал об­лыста­рын­да жер ү шін толқ улар бол­ды.Мә ске­удегі жел­тоқ сан қ ару­лы кө терілісінің ә серімен 1905 жыл 11 жел­тоқ сан­да Ус­пен руд­нигіндегі жұ мыс­шы­лар­дың ірі ереуілі ө тті. Ереуіл ба­рысын­да орыс жұ мыс­кері Петр То­пор­нин мен қ азақ жұ мыс­шы­сы Ә лімжан Бай­шағ ыров басқ арғ ан «Орыс-қ ырғ ыз одағ ы» қ ұ рыл­ды. Жұ мыс­шы­лар ө здерінің жал­пы жи­налы­сын­да қ абыл­дағ ан та­лап­та­рын «Пе­тиция» ретінде руд­ник бас­шы­сы Н. Фелль­ге тап­сырды. Оның бірде-бір пункті қ абыл­данбағ ан­дық тан «Орыс-қ ырғ ыз одағ ының» шақ ыру­ымен руд­никте ереуіл бас­талды. Руд­ник кең сесі ү стіне қ ызыл жа­лау кө терілді. Ус­пен руд­нигі жұ мыс­шы­лары­ның ереуілі 1905–1907 жыл­да­ры Қ азақ стан­да болғ ан ре­волю­ци­ялық қ озғ алыс та­рихын­да кө рнекті орын ала­ды. Яғ ни, ол ө лке­де ре­волю­ци­ялық қ озғ алыс­тың ең жоғ арғ ы ша­рық тағ ан кезі деп са­нала­ды.1906 жы­лы 6 қ аң тар­да пат­ша­ның ар­на­улы жар­лығ ымен Ақ мо­ла жә не Се­мей об­лыста­рының бү кіл аумағ ына соғ ыс жағ дайы енгізілді. Солтү стік Қ азақ станғ а Мел­лер-За­комель­скийдің жа­залау экс­пе­дици­ясы ә келінді.

90. ХХ ғ асырдың басындағ ы қ азақ зиялыларының ұ лт-азаттық қ озғ алыстағ ы орны мен рө лі. Қ азақ зиялыларының атқ арғ ан қ оғ амдық -саяси қ ызметі Қ азақ халқ ының азаттық кү ресіне ХІХ-ХХ ғ асырларда қ алыптасқ ан қ азақ зиялылары ү лкен ү лес қ осты. Олар, атап айтқ анда, Ә. Бө кейханов, А. Байтұ рсынов, М. Дулатов жә не басқ алар еді. Қ азақ зиялыларының кө шбасшылары халық тың саяси жағ ынан кө зін ашу ү шін оның бойында білімге деген қ ұ лшынысты ояту, сауатсыздық ты жою қ ажет екенін тү сінді. Қ азақ зиялыларының бү кіл қ ызметі осы мақ сатқ а арналды деуге болады.1905 жылы желтоқ санда Орал қ аласында бес облыстан келген қ азақ халқ ы делегаттарының съезі ө тті. Ондағ ы мақ сат кадеттер ү лгісімен қ азақ тың саяси партиясын қ ұ ру еді. Ол партия қ азақ халқ ының ұ лттық мү дделерін қ орғ ауғ а тиісті болатын. 1906 жылы Семей қ аласында қ азақ тардың съезі шақ ырылды. Онда қ абылданғ ан негізгі бағ дарламада дін бостандығ ы, қ азақ тілінің қ олданыс аясын кең ейту мә селелері қ амтылды. Съезге қ атысушылар сонымен қ атар қ азақ балалары ү шін мектеп, медреселер мен университет ашу, Қ азақ станғ а Ресейдің ішкі жағ ынан шаруаларды қ онысаудару ү рдісін шектеу талаптарын да кө терді.

91. ХХ ғ. басындағ ы қ азақ баспасө зі. XX ғ асырдың басында қ азақ халқ ының ұ лт-азаттық қ озғ алысының ө рістеуімен байланысты ресми емес қ азақ мерзімді баспасө зінің қ алыптасуы орын алды. 1911 жылғ ы 10 қ аң тарда Тройцкіде бірінші қ азақ журналы «Айқ ап» жарық кө рді. Журналдың ұ йымдастырушы – баспагері жә не редакторы Мұ хамеджан Сералин (1872-1969 ж.ж) болды. Ол демократияшыл зиялыларды либерал-револлюциялық ниеттегі студент –жастарды топтастырып, олардың назары мен жігерін жалпыұ лттық проблемаларды шешуге бағ ыттады.»Айқ ап» журналы 1911 жылғ ы қ аң тардан 1915 жылғ ы қ ыркү йекке дейін алғ ашқ ы кезде айынабір рет, ал кейін 2 рет шығ ып тұ рды.»Айқ ап» жер мә селесіне зор кө ң іл бө ліп отырды. Ө йткені патша ө кіметі орыс жә не украин шаруаларын ө лке жеріне кө птеп қ оныстандыру мақ сатында қ азқ тардың қ ұ нарлы жерлерін кү штеп тартып алуды ө рістетті, арнайы «қ оныс аудару қ орын» қ ұ рды. Журнал ағ арту ісі мен мә дениеттің жаршысы болды. Сондай ақ «Айқ ап» журналының қ азақ фольклорын зерттеудегі, абайтануды қ алыптастырудағ ы, орыс жә не дү ниежү зі классикалық ә дебиетінің рухани мұ расын насихаттауда айтуғ а тұ рарлық істер атқ арды. XX алғ ашқ ы ширегінде Қ аз-н қ оғ амы ө мірінің барлық жақ тарын қ амтып жазуда апталық басылым «Қ азақ» газаетінің рө лі зор болды. Газеттің 1913 жылғ ы ақ паннан 1918 жылғ ы қ аң тарғ а дейін 3 мың дана таралыммен 265 нө мірі жарық кө рді «Қ азақ» газетінің редакторы аса кө рнекті ақ ын, кө семсө зші, тү ркі тілінің маманы, қ оғ ам қ айраткері Ахмет Байтұ рсынов болды. Газеттің негізгі идеялық -теориялық салмағ ын біртұ тас болып біріккен ғ ажайып ү штік- А. Байтұ рсынов, М.Дулатов, Ә.Бө кейханов кө терді. Олар «Қ азақ» газетінде жарияланғ ан материалдардың жартысынан астамын ө здері жазды Тек Ә.Бө кейхановтың ө зі газет ү шә н 200-дей мақ ала жазыпты. Ал А.Байтұ рсынов алғ ашқ ы бағ дарамалық мақ аласында газет «ұ лттың кө зі, қ ұ лағ ы жә не тіл» -деп жоғ ары бағ алады. «Қ азақ» газеті XXғ асырдың басындағ ы ұ лт-азатық қ озғ алысының стратегиясын анық тап берді. «Қ азақ» газетінің беттерінде патша ө кіметінің аграрлық саясатындағ ы отаршылдық тың мә нін, қ азақ шауаларының қ ұ нарлы жерлерін алып қ ою жә не қ оныс аудару қ оры қ ұ рылуының нә тижесінде шаруалардың жерсіз қ алу ү рдісі ашылып кө рсетілді. Газет қ азақ тардың отырышылық ты ө мір сү руге кө шуін, сө йтіп егіншілік мә дениетін мең геруін жақ тады. «Қ азақ» басылымы сонымен қ атар ә йел жә не ұ лт мә селелерін батыл кө терді, дә рігерлік, агрономиялық білімдерді таратты. Газет дінді мемлекет пен мектептен бө луді жақ тап, діни экстремизмге қ арсы шық ты. «Қ азақ» басылымының жұ мысына Ш.Қ ұ дайбердиев, М.Жұ мабаев, Ғ.Қ арашев, С.М.Торайғ ыров, Ж.Аймауытов, Ж.Ақ баев, Х.Досмұ хамедов, С.Дө нентаев, М.Шоқ ай, М.Тынышбаев жә не тағ ы басқ а да кө птеген кө рнекті қ азақ зиялылары белсене қ атысты.1913 жылы қ ыркү йектен Петропавловскіде татар жә не қ азақ тілінде «Есіл даласы» атты газет шығ а бастады. Оғ ан жылдың соң ында «революциялық идеяларды таратқ аны» ү шін тыйым салынды. 1916 жылдан 1917 жылдың соң ына дейін Ташкентте К. Тоғ ысов басшылық жасағ ан апталык «Алаш» газеті шығ ып тұ рды. 1917 жылғ ы Акпан революциясынан кейін ө р тү рлі бағ ыттағ ы бірқ атар газеттер мен журналдар шығ а бастады: маусым айынан бастап Семейде «Сарыарқ а» апталық басылымы, «Абай» ә деби журналы мен «Халық сө зі» газеті, Оралда - «Ұ ран» газеті, Ташкентте пантү ріктік жене жә дит бағ ытындағ ы екі басылым - бас редакторы Мұ стафа Шоқ ай болғ ан «Бірлік туы» мен «Жас алаш» газеті, Акмолада «Қ азак» газетіне жақ ын позиция ұ станғ ан «Тіршілік» газеті шығ а бастады.

92.Қ азақ стан Бірінші дү ниежү зілік соғ ыс жылдарында. Бірінші дү ниежү зілік соғ ыс басталғ ан соң, Қ азақ стан ө неркә сібі де соғ ыс қ ажеттері ү шін жұ мыс істеді. Ө лкедегі кен ө неркә сібінің маң ызды салаларының бірі Успен жә не Сасық -Қ арасу кеніштерінен темір кенін ө ндіру арта тү сті. Бұ л кеніштерден 1914 жылы – 246 пұ т, ал 1916 жылы – 1551 пұ т темір кені ө ндірілді. Соғ ыстың ү ш жылы ішінде темір кенін ө ндіру 6, 3 есе ұ лғ айды. Салық тардың жоғ арылығ ынан, қ атынас жолдарының қ ашық тығ ынан, қ ұ рал-жабдық тардың жетіспеуі салдарынан жә не басқ а себептерден алтын кеніштерінің саны қ ысқ арды. Тү сті металлдарғ а деген қ ажеттіліктердің артуы жә не олардың бағ асының кү рт ө суі соғ ыс жылдарында тү сті металлургияның, ә сіресе, Риддер жә не Сокольский кеніштерінің дамуына тү рткі болды. Тү сті рудалар ө ндіру 1913 жылмен салыстырғ анда 1917 жылы 25, 3 есе ө се тү сті. Бірінші дү ниежү зілік соғ ыс жылдарында мыс рудасын негізінен “Спасск мыс рудалары” акционерлік қ оғ амы мен “Атбасар мыс кендері” акционерлік қ оғ амы ө ндірді. Бірақ та, мыс кенін ө ндіру жылдан-жылғ а кеми берді. Жер қ ойнауын жыртқ ыштық пен пайдалану “Спасск мыс кені” акционерлік қ оғ амының Успен кенішіндегі барлық бай кенді (қ ұ рамындағ ы мыс 25%) алып қ оюына ә кеп соқ ты. Соғ ыс жылдарында Сарысу байыту фабрикасы салынды. Ол революцияғ а дейін қ ұ рамында 25-30% мыс бар 128 мың пұ т шикізат ө ндірді.Кө мір ө ндіру Семей, Торғ ай, Ақ мола облыстарында жү ргізілді. Соғ ыс жылдарында Екібастұ з кен орындары елеулі рө л атқ арды. Ол Екібастұ з қ орғ асын-мырыш зауытын, Ертістегі жекеше кеме қ атынасын, Оралдағ ы Боголовск жә не Қ ышым зауыттарын кө мірмен жабдық тап отырды.Ө ң деуші ө неркә сіп соғ ыс мұ қ таждығ ына ет-сү т ө німдерін, былғ ары тауарлар жә не басқ а да тұ тыну заттарын беріп отырды. Ә сіресе, былғ ары тауарларын ө ндіру ө сті, бұ л кезең де ө лкеде 139 былғ ары кә сіпорны жұ мыс істеді. Олар негізінен Семей жә не Ақ мола облыстарында орналасты жә не бү кіл ауыл шаруашылық ө німінің 64, 3% -ын ө ң деді. Шынына келгенде, былғ ары, тері жә не ішек-қ арын ө ндірісінің майдагерлік кә сіпорындары одан ә рі ұ қ сату ү шін Ресейдің ірі ө неркә сіп орталық тары - Пермь, Вятка, Рига қ алаларына ө нім жеткізіп берді. Соғ ыс жылдарында интенданттық армия тарапынан былғ ары аяқ киімге жә не тері тондарғ а сұ раным ерекше ө сті. Соғ ыс жылдарында жү н ө німіне сұ раным ұ лғ айып, ө лкеде шұ ғ а ө ндіретін тұ ң ғ ыш Қ арғ алы фабрикасы ә скери тапсырыс орындап, шинельге арнап шұ ғ а дайындай бастады, сол сияқ ты соғ ыс сұ ранымына ет ө німін дайындауда Петропавлда ет-консерві комбинаты ашылса, Оралда мал соятын арнайы орын ашылды. Ө лкеге дайын ө нім, киім-кешек пен аяқ киім ә келудің қ ысқ аруына байланысты соғ ыс жылдарында осы қ ажетті бұ йымдарды тігетін шеберлердің саны кө бейді. Мә селен, 1916 жылы Верный қ аласында 140 адам жұ мыс істеген ірі шеберхана болды. Ө неркә сіп орындарындағ ы жұ мысшылардың, қ алалардағ ы ең бекшілердің жағ дайы кү рт нашарлады. Кә сіпорындарда жас балалардың, жасө спірімдердің, ә йелдер мен соғ ыс тұ тқ ындарының ең бегі кең інен қ олданылды. Жұ мысшылар тә улігіне 10-12 сағ ат, ал кейде 16 сағ аттан жұ мыс істеді. Жұ мысшылардың нақ ты жалақ ысы ү немі тө мендей берді. Мә селен, Спасск зауытында 1914 жылы кү ндік жұ мыс ү шін – 1 сом 04 тиын, 1915 жылы – 94 тиын тө ленді. Мұ ндай жағ дай ө неркә сіп орындарында барлығ ында дерлік болып жатты.Селолар, қ алалар мен ауылдар ең бекшілері жағ дайының нашарлауы 1914 жылдың ө зінде-ақ Қ арағ анды, Екібастұ з шахталарында, Орынбор, Ташкент жә не Транссібір теміржолдары жұ мысшылары арасында бас кө терулер мен ереуілдерге алып келді. Тіпті, соғ ыс жылдарында Қ азақ станда халық бой кө теруінің бірі “ә йелдер бү лігі” дейтіндер болды, оларды ө кімет орындары ү кіметке қ арсылық деп қ арады. Шаруалар кө терілістері Қ азақ станның солтү стік аудандарын да қ амтыды. Мә селен, 1916 жылы 21 наурызда Торғ ай облысы Ақ тө бе уезінің Ақ бұ лақ селосында 30 адам болатын солдат ә йелдерінің тобыры кө пестер - Незвановтың, Пряткиннің дү кендерін қ иратады. Халық бұ қ арасының мұ ндай бой кө рсетулерінің толқ ыны Қ азақ станның басқ а да аймақ тарында орын алды. 1916 жылдың орта шеніне қ арай жұ мысшылардың ү кіметке ашынуы ү дей тү сті.

93.1916 жылғ ы ұ лт – азаттық кө терілістің себептері, барысы, нә тижесі жә не маң ызы. 1916 жылы 25 маусымда патшаның Қ азақ стан, Орта Азия, Сібір тұ рғ ындарынан 19 бен 43 жас аралығ ындағ ы ер азаматтарын тыл жұ мысына алу туралы жарлығ ы шығ ады. Бұ л жарлық 1916 жылғ ы ұ лт-азаттық кө терілісінің басталуына себеп болды. Шілденің бас кезінде Қ азақ станның барлық аймақ тарында дерлік стихиялы наразылық тар басталып, кө п ұ замай қ арулы кө теріліске ұ ласты. Халық ашу-ызасының алғ ашқ ы соқ қ ыларына тылдағ ы жұ мыстарғ а алынатындардың тізімін тікелей жасағ ан болыс басқ арушылары, ауыл старшындары жә не патша ә кімшілігінің басқ а да тө менгі билік иелері ұ шырады. Іс жү зінде тізімдер жасау жү йесі жаппай парақ орлық пен бұ рмалаушылық қ а жол ашқ ан болатын. Оның ү стіне патшалық ө кімет орындары лауазымды адамдарды, болыстарды, село жә не ауыл басқ арушыларын, байырғ ы тұ рғ ындардан шық қ ан тө менгі шенді полицейлерді, имамдарды, молдалар мен мү дә ристерді, ұ сақ кредит мекемелеріндегі есепшілер мен бухгалтерлерді, жоғ арғ ы жә не орта оқ у орындарындағ ы оқ ушыларды, ү кіметтік мекемелердің шенеуніктерін, дворян жә не қ ұ рметті азамат қ ұ қ ық тарын пайдаланатын адамдарды ә скерге алудан босатты.Стихиялы қ озғ алыс бірте-бірте ұ йымдасқ ан сипат алып, қ арулы кө теріліске ұ ласып, оның ірі ошақ тары (Жетісу мен Торғ айда) пайда болды. Кө теріліс бү кіл Қ азақ станды қ амтыды. Бұ л кө терілістің басты мақ саты ұ лттық жә не саяси азаттық болды. Сол арқ ылы ол қ азақ халқ ының бостандық пен тә уелсіздік жолындағ ы бұ рынғ ы бү кіл кү ресінің қ орытындысын шығ арды. Кө терілістің негізгі кү ші ұ лттық шаруалардың қ алың тобы, сондай-ақ сол кезде туып келе жатқ ан жергілікті жұ мысшы табының ө кілдері, қ олө нершілер болды.Сонымен бірге кө терілістің ұ лт-азаттық сипатта болуы себепті қ азақ халқ ының барлық топтарының ө кілдері (екінің бірінде байлар, болыс басқ арушылары, билер), сондай-ақ демократияшыл зиялылардың жекелеген ө кілдері қ атысты.Қ азақ станның ә р тү рлі аудандарында пайда болғ ан стихиялы қ озғ алыс бірте-бірте ұ йымдасқ ан сипат ала бастады: Жетісуда (басшылары: Бекболат Ә шекеев, Ұ зақ Саурық ов, Жә мең ке Мә мбетов, Тоқ аш Бокин, Ә убә кір Жү нісов, Серікбай Қ анаев, Монай жә не Мұ қ ан Ұ зақ баевтар жә не т.б.) жә не Торғ айда (басшылары - Ә бдіғ аппар Жанбосынов, Амангелді Иманов, Ә ліби Жангелдин жә не басқ алар) оның ірі ошақ тары пайда болды.Жетісудағ ы кө теріліс тарихын: 1) шілде - стихиялық наразылық кө ріністері, 2) тамыз - оның қ арулы кө теріліске ұ ласуы жә не 3) қ ыркү йек-қ азан - кө терілістің біртіндеп бә сең деуі жә не жең іліс табуы деген кезең ге бө луге болады.М.Тынышбаевтың мә ліметі бойынша, 25 маусымдағ ы патша жарлығ ы Жетісу қ алаларында 8 шілдеде белгілі болғ ан. Облыстың жекеленген уездерінде жұ мысшыларды шақ ыру туралы телеграммалар одан бұ рын, 2 жә не 3 шілдеде келіп тү скен. Шілде айының бас кезінде-ақ толқ улар Верный уезінің батыс жә не оң тү стік бө ліктерін қ амтып, оларда кө терілісшілерге Бекболат Ә шекеев, Тоқ аш Бокин, Ақ қ оз Қ осанұ лы жә не басқ алар басшылық етті. Соғ ыс ошағ ы ұ лғ айып, халық наразылығ ы ү деп кетуіне орай, патша ү кіметі ендігі тұ ста кө теріліс қ имылдарын басу ү шін іс-шаралар қ олдануды ұ йғ арды. Нә тижесінде 17 шілдеде Жетісуда жә не Тү ркістан ө лкесінде соғ ыс жағ дайы жарияланып, патша ү кіметі мұ нда ірі ә скери кү штер алып келді. Ә скери гарнизондарды нығ айтып, Жетісудағ ы қ оныс аударушы халық тың ауқ атты топтарынан қ азақ жә не қ ырғ ыз кө терілісшілерін жазалау ү шін қ арулы отрядтар қ ұ рды. Жетісу облысы Жаркент уезі кө терілісшілерінің Асы жайлауында, Қ арқ араның таулы алабында, Самсы, Кастек, Нарынқ ол, Шарын, Жалаң аш, Қ ұ рам елді мекендері аудандарында, Лепсі уезінің Садыр-Матай болысында жә не басқ а жерлерде патша жазалаушыларымен ірі қ ақ тығ ыстар болады.Осындай жағ дайда Верный уезінде Б.Ә шекеев Жетісудың бытыраң қ ы кө терілісшілер топтарын біріктіру ү шін шаралар қ олданып, 1916 жылғ ы 13 тамызда Ошақ ты деген жерде ә р тү рлі болыстар ө кілдерінің съезін шақ ырады. Съезде тыл жұ мыстарына адамдар алу туралы жарлық шығ арғ ан ү кімет орындарына қ арулы қ арсылық кө рсетуге дейін барып, бағ ынбауғ а шешім шығ арды. Ө з жақ тастарымен Ү шқ оң ыр тауындағ ы Ошақ ты сайына орнығ ып алғ ан Б.Ә шекеев қ арулы қ арсылық қ а дайындала бастады, сонымен бірге кө терілісшілердің қ атарын жаң а кү штермен толық тыру жө нінде шаралар қ олданды. Алайда, бұ л ә рекеттер айтарлық тай жетістіктер бермей Б.Ә шекеев басшылығ ымен орын алғ ан Жетісудағ ы ұ лт-азаттық кө теріліс басылып-жаншылады. 7 қ ыркү йекте Верный қ аласында Верный ә скери гарнизонының соты болып, кө теріліс басшыларының бірі Б.Ә шекеевті ө лім жазасына кесіп, дарғ а асу туралы ү кім шығ арды. Соттың ү кімін облыстың ә скери губернаторы Фольбаум нақ сол кү ні бекітіп, ү кім бір кү ннен соң, яғ ни 1916 жылғ ы 9 қ ыркү йекте Верныйдың жанындағ ы Боралдай деген жерде орындалады. Сотсыз жә не тергеусіз атылғ андарды есептемегенде, сот ү кімімен Тү ркістан ө лкесінде 1917 ж. 1 ақ панына дейін 347 адам ө лім жазасына, 168 адам каторгалық жұ мыстарғ а, 129 адам тү рмеге жабылуғ а кесілді. Патша ө кімет орындары қ удалағ ан 300 мың қ азақ тар мен қ ырғ ыздар немесе Жетісудың байырғ ы тұ рғ ындарының тө рттен бірі Қ ытайғ а қ ашуғ а мә жбү р болды. Дә л осындай кө терілістің ірі ошақ тарының бірі - Торғ ай ө ң ірі болды. Кө терілісшілер саны 50 мың ғ а жетеді. Бұ л кезде Торғ ай уезі негізінен қ ыпшақ жә не арғ ын рулары шоғ ырланғ ан 13 болыстан тұ ратын. Кө терілістің бастапқ ы кезең інде толқ улар қ ыпшақ тар мекендеген Қ айдауыл, Ақ қ ұ м, Қ аратоғ ай, Сарытоғ ай, Қ арақ опа болыстарын, сондай-ақ негізінен арғ ындар мекендеген Тосын, Майқ арау, Сарық опа, Наурызым, екінші Наурызым болыстарын қ амтыды. Кө терілістің етек жаюы барысында Ә бдіғ аппар Жанбосынов қ ыпшақ кө терілісшілерінің ханы етіп жарияланса, Шолақ Оспанов арғ ын кө терілісшілерінің ханы болып сайланады. Кейіннен 1916 жылы 21 қ арашада 13 болыс (6 болыс арғ ын, 6 болыс қ ыпшақ, 1 болыс найман) ө кілдерінің қ ұ рылтайында халық арасындағ ы атақ ты Нияз бидің ұ рпағ ы Ә бдіғ аппар Жанбосынов кө теріліске шық қ ан Торғ ай уезінің ханы болып сайланады. Қ ұ рылтайғ а қ атысушылардың келісімімен Кенесары Қ асымовтың серігі, атақ ты Иман батырдың немересі Амангелді Иманов кө терілісшілердің сардарбегі болып тағ айындалады. Орталық Ресейден келген жә не кө п кешікпей кө терілісшілерге қ осылғ ан, осы жерлерде туып-ө скен Ә ліби Жангелдин кө терілісшілердің “рухани кө семі” болды. Ондағ ан мың ұ йымдаспағ ан кө терілісшілерден Ә.Жанбосынов, А.Иманов жә не олардың ең жақ ын серіктері ондық тарғ а, жү здіктерге жә не мың дық тарғ а бө лінген тә ртіпті жасақ қ ұ рды. Ә рбір қ олды басқ аруғ а тиісінше онбасы, елубасы, жү збасы, мың басы тағ айындалды. Сардарбек жанында ә скери кең ес жұ мыс істеді.22 қ азанда А.Иманов бастағ ан 15 мың қ ол Торғ ай қ аласын қ оршады. Қ аланы қ оршау бірнеше кү нге созылып, қ оршау кезінде генерал-лейтенант А.Лаврентьевтің жазалаушы корпусы қ алағ а қ арай ү ш бағ ытта бет алды. 16 қ арашада А.Иманов бастағ ан 12 мың адамғ а жуық сарбаздар Тү нқ ойма пошта станциясына шабуыл жасайды. Кө терілістің негізгі кө пшілігі адам кү шін сақ тау ү шін қ арашаның екінші жартысында Торғ айдан 150 шақ ырым жерге жетіп, Батпақ қ ара ауданына шоғ ырланады. Осы жерден 1916 жылғ ы қ арашаның екінші жартысынан 1917 жылғ ы ақ панның ортасына дейін жазалаушыларғ а қ арсы партизандық жортуылдар жасалады. Кө терілісшілер мен жазалаушылар арасында Татырда, Ақ шығ анақ та, Доғ ал-Ү рпекте, Кү йікте шайқ астар болды. Шайқ ас 1917 жылғ ы ақ панның екінші жартысына, яғ ни ақ пан революциясына дейін созылды. Қ азақ халқ ының 1916 жылғ ы ұ лт-азаттық кө терілісі Торғ айдан ө зге барлық аймақ тарда қ атаң басып-жаншылды. Семей жә не Ақ мола облыстарында кө терілісшілерге қ арсы 12 атты ә скер жү здігі, 11 кү шейтілген жаяу ә скер ротасы қ имыл жасады, ал Торғ ай кө терілісшілеріне қ арсы патшалық ө кімет орындары 17 атқ ыштар ротасын, 18 казак жү здігін, 4 атты ә скер эскадронын, 18 зең бірек, 10 пулемет жә не басқ аларды ә кеп тө кті. Осығ ан қ арамастан, Торғ ай облысында кө теріліс патша ү кіметі қ ұ латылғ аннан кейін ғ ана тоқ тады. Қ азақ қ ауымында патшаның 1916 жылғ ы маусым жарлығ ы мен кө теріліске кө зқ арас бірдей болғ ан жоқ: ауылдың феодалдық -байшыл билеуші тобы мен жергілікті ә кімшіліктің белгілі бө легі патша жарлығ ын толығ ымен қ олдап, оны белсенді тү рде жү зеге асырушылар болды; қ азақ интеллигенциясының радикалды батыл іс-қ имылғ а бейім ө кілдері (мысалы, Т.Бокин, Ж.Ниязбеков, Т.Рысқ ұ лов, Ә.Жангелин, С.Мең дешев, Б.Алманов, Ә.Жү нісов т.б.) халық ты қ арулы кө теріліске шақ ырып, оғ ан ө здері де қ атысты. Ал «Қ азақ» газетінің тө ң ірегіне топтасқ ан Ә.Бө кейханов, А.Байтұ рсынов, М.Дулатов сияқ ты либерал-демократиялық зиялылар ө кілдерінің жетекшілері халық ты жарлық ты орындауғ а қ арсы шық пауғ а ү гіттеп, оны орындамағ ан жағ дайда қ азақ тар қ антө гіске ұ шырауы мү мкін деп санады жә не осығ ан байланысты ү лкен алаң даушылық білдірді. Осынау алмағ айып кезең де «Алаш» қ айраткерлері халық ты жаң а аласапыраннан қ орғ аштап, қ айткен кү нде оны аман сақ тауғ а тырысты. Сондық тан да олар қ арулы кө теріліске қ арсы болып, қ азақ тарды патша жарлығ ын орындауғ а шақ ырды. Біріншіден, олар Ресейге тө нген сыртқ ы қ атердің бодан болып отырғ ан қ азақ тарғ а да толық қ атысы бар деп санады. Бұ дан сырт қ алуғ а болмайды, - деп есептеді. Екіншіден, іс жү зінде қ арусыз қ азақ тардың тұ рақ ты орыс армиясына қ арсы бас кө теруін болдырмауғ а талпынды. Қ арусыз халық ө кіметтің жазалау шараларының қ ұ рбаны болады деп қ ауіптенді. Ү шіншіден, соғ ыс Ресей ү шін жең іспен біткен жағ дайда қ азақ тардың хал-кү йі жең ілдеп, ұ лттық автономия қ ұ рылатынына ү міт артты. Империямен ақ ылғ а қ онымды келісім тактикасын ұ станып, халқ ының аман болуын бірінші кезекке қ ойғ ан «Алаш» кө семдері тыл жұ мыстарына шақ ыруды кейінге қ алдыра тұ рып, тиісті ә зірлік жұ мыстарын жү ргізуді ұ сынды. Кө теріліс барысында орын алғ ан қ анды қ ырғ ын, жү здеген мың адамдардың қ аза табуы бұ лардың қ ауіптерінің негізсіз еместігін дә лелдеді. Жеке-жеке бұ рқ еткен толқ улар кө п ұ замай қ арудың кү шімен жанышталып, жұ мысшыларды реквизициялаумен майданғ а жө нелту басталды. Сол кезде “Қ азақ ” газетінің редакциясы тыл жұ мыстарына жө нелтілген қ азақ тардың мұ қ таждық тарына қ ызмет кө рсетуді ұ йғ арды жә не осы мақ сатпен барлық қ азақ зиялыларына реквизицияланғ андар жұ мыс істейтін майдандарғ а ө з еркімен барып, оларда бұ ратаналар бө лімін қ ұ руғ а шақ ырды. Зиялылар (кө пшілік бө лігі мұ ғ алімдер) бұ ғ ан ү н қ осты жә не кө п кешікпей Минскіде земство одағ ының жанынан бұ ратаналар бө лімі қ ұ рылды. Қ азақ зиялылары майдан тылында ең бек еткен қ азақ жігіттерінің сө зін сө йлеп, мұ ң ын жоқ тады. Ә.Бө кейханов, М.Дулатов т.б. бастағ ан қ азақ зиялылары Минскіде, тағ ы басқ а тыл жұ мысына шақ ырылғ андар кө птеп шоғ ырланғ ан қ алалар мен елді мекендерде болып, оларғ а қ олдан келген кө мектерінің бә рін кө рсетті. Олар шақ ырылғ андардың қ ұ қ ық тарын қ орғ ау жә не олардың майдан ө ң ірі аудандарындағ ы тұ руы мен жұ мыс істеуі ү шін қ ажетті жағ дайлар туғ ызу жө нінде нақ ты қ адамдар жасады. Ал мұ ның ө зі кең ес заманында кө п жылдар бойы айтылып та, жазылып та келген Алашорда 1916 жылғ ы кө теріліс кезінде ұ лттық мү ддеге сатқ ындық жасады деген пікірдің сың аржақ тұ жырым екендігін кө рсетеді. Алаш кө семдері кө терілісшілерге де, майданның қ ара жұ мысына шақ ырылғ андарғ а да ешқ андай сатқ ындық жасағ ан жоқ. 1916 жылғ ы ұ лт-азаттық кө теріліс қ азақ халқ ының сан ғ асырлық қ озғ алысының тарихында ерекше орын алады. Бірінші дү ниежү зілік соғ ыс жағ дайларында кө терілістің жалпы жұ рт танығ ан басшылары Ә.Жанбосынов, А.Иманов, Ж.Мә мбетов, Ұ.Саурық ов, Б.Ә шекеев, О.Шолақ ов, А.Жү нісов, С.Қ анаев кө терілісшілердің саяси кө семдері Т.Бокин, Т.Рысқ ұ лов, С.Мең дешев, Ә.Жангелдин, Б.Алманов жә не басқ алар кезінде Сырым Датов, Исатай Тайманов, Махамбет Ө темісов, Жанқ ожа Нұ рмұ хамедов, Кенесары Қ асымов жә не басқ алар жү ргізген тә уелсіздік жолындағ ы кү реске халық ты кө терді. К.Қ асымов басшылық еткен ұ лт-азаттық қ озғ алыстан кейін 1916 жылғ ы кө теріліс бірінші рет кең -байтақ ө лкенің барлық аймақ тарын ә р тү рлі дә режеде қ амтып, бү кілқ азақ тық сипат алғ ан кө теріліс болды. 1916 жылғ ы кө терілістің айрық ша ерекшелігі ө лкенің бірқ атар аудандарында (негізінен, Қ азақ станның оң тү стігінде жә не оң тү стік-шығ ысында) оғ ан қ азақ тармен қ атар қ ырғ ыз, ұ йғ ыр, ө збек жә не басқ а да халық тар ө кілдерінің де қ атысуы болды.Қ азақ стан мен Орталық Азиядағ ы 1916 жылғ ы ұ лт-азаттық кө теріліс тұ тас алғ анда Ресей империясындағ ы саяси жә не ә леуметтік-экономикалық дағ дарыстың одан ә рі асқ ына тү суіне себепші болды. Ол Ресейдегі ә скери-отаршылдық басқ ару жү йесінің іргесін шайқ алтып, шығ ыстың отар халық тарының импералистік езгіге қ арсы XX ғ асырдың басында ө ріс алғ ан бү кіл ұ лт-азаттық қ озғ алысының қ ұ рамдас бө лігі болды.