Шаруашылығы. 13 страница

84.Ұ йғ ырлар мен дү нгендердің Қ азақ станғ а қ оныс аударуының себептері, мақ саты, барысы. Жетісу­да егіншіліктің да­му­ына XIX ғ асыр­дың 70–90 жыл­да­рын­да Шығ ыс Тү ркістан­нан қ оныс аударғ ан ұ йғ ыр­лар мен дү нген­дер ық пал етті. Қ оныс­танды­ру екі ке­зең де бол­ды. Бірінші ке­зең де 1877 жы­лы Тоқ мақ ауда­нына (Солтү стік Қ ырғ ызс­тан) шэнь­си дү нген­дерінің бір то­бы келді, 1881–1883 жыл­да­ры, Санкт-Пе­тер­бург шар­ты­на сә й­кес, Іле ө лкесінен ұ йғ ыр­лар мен дү нген­дердің негізгі кө пшілігі қ оныс аудар­ды.Қ оныс­та­нушы­лар­дың жаң адан 5 бо­лыс: Жар­кент жә не Кет­пен (қ азіргі Пан­фи­лов ауда­нының аумағ ын­да), Ақ су-Ша­рын (Ұ йғ ыр ауда­нын­да), Ма­лыбай (Ше­лек ауда­нын­да), Қ ара­су (Ең бекшіқ азақ ауда­нын­да) бо­лыс­та­ры қ ұ рыл­ды.Жетісу­да ең жақ сы жер­лер ка­зак­тардың пай­да­сына тар­тып алы­нып қ ойғ ан­дық тан, ұ йғ ыр­лар мен дү нген­дер қ ол­дан су­лан­ды­рыл­майын­ша егіншілікке он­ша жа­рам­ды бол­мағ ан учас­ке­лер ал­ды. Об­лыстың се­ло халқ ын жер­ге ор­на­лас­ты­ру жө нінде 1882 жы­лы Жетісу об­лыстық басқ ар­ма­сы белгіле­ген ере­желер негізінде дү нген­дер мен ұ йғ ыр­лар ә рбір ер­кек адамғ а 10 де­сяти­надан жер алуғ а тиісті еді. Алай­да 1885 жы­лы қ оныс­та­нушы­ларғ а ү лесті жер бө ліп бе­ру қ олғ а алынғ ан кез­де, ә рбір ер­кек адамғ а 4–5 де­сяти­надан ғ ана жер бө лініп беріліп, 1892 жыл­дың 1 қ аң та­рынан бас­тап об­роктық алым – са­лық са­лына­тын бол­ды.Се­лодағ ы жә не қ ала­дағ ы ұ йғ ыр мен дү нген ха­лық та­ры ө здерінің ә кімшілігі, мешіті жә не оны басқ ара­тын дінба­сы бар қ ауым­дарғ а бө лінді.Қ оныс­та­нушы­лар­дың ке­дей­лен­ген бө лігі алғ ашқ ы кез­дерде ө здеріне берілген ү лесті жердің шағ ын учас­ке­лерін ғ ана иге­ре ал­ды. Со­ның нә ти­жесінде қ ауым­дар ішінде ө зінше бір арен­да­лық қ аты­нас­тар қ алып­та­сып, қ ауым­ның ке­дей мү ше­лері ө здерінің ү лесті жер­лерін не­месе олар­дың едә уір бө лігін қ ауым­ның ә лді мү ше­леріне беріп отыр­ды, ал ө здері «арен­да­тор­ларғ а» кү нделікті жұ мыс­шы­лар (мердігер­лер) ретінде ө німнің бір бө лігін ала­тын бо­лып жал­данды. Бұ л ү лесті жер­лер фор­маль­ды жағ ынан ә лі де бұ рынғ ы иелерінің атын­да бо­лып қ алғ аны­мен, іс жү зінде олар жаң а қ ожайын­дардың то­лық иелігіне кө шетін.Сө йтіп, қ ауым­дардың жоғ ары бай топ­та­ры, дінба­сылар жә не дү нген, ұ йғ ыр қ ауым­да­рының се­лолық ә кімшілігінің ө кілдері қ ауым­ның кө пте­ген мү ше­лерінің ү лесті жер­лерін ө з қ ол­да­рына шоғ ыр­ланды­рып, ірі жер иелеріне ай­нал­ды.Қ ауым­дық жер­лердің се­ло бай­ла­рының қ олы­на шоғ ыр­ла­ну­ына дү нген­дер мен ұ йғ ыр­лардың шет кә сіпке ке­туі де се­бепші бол­ды. Алғ ан жер­лері қ ұ нар­сыз бо­лып, жұ мыс кө лігі мен ауыл ша­ру­ашы­лық қ ұ рал­да­ры бол­мағ ан ке­дей­лер алым-са­лық тар тө леу жө ніндегі жең ілдік берілген мерзім біткен­нен кейін мү лдем кү й­зелді, ө здерінің ү лесті жер­лерін жап­пай тас­тап, қ ала­ларғ а жал­да­ма жұ мыс­шы жә не ауыл ша­ру­ашы­лық ба­тырақ та­ры бо­лып та­быс іздеп кетті.Дү нген­дер мен ұ йғ ыр­лар ө здерімен брге Жетісуғ а жа­сан­ды жол­мен су­лан­ды­рыла­тын егіншіліктің қ алып­тасқ ан дә стү рлерін ә келді. Дә нді дақ ыл­дар ішінде би­дай ба­сым бо­лып, жердің жар­ты­сынан ас­та­мына би­дай егілді.Ұ йғ ыр­лар сон­дай-ақ мақ та ө сіру­мен жә не ішіна­ра жібек қ ұ ртын ө сіру­мен де ай­на­лыс­ты. Дү нген­дер мен ұ йғ ыр­лар май дайын­дау ү шін зығ ыр мен кү нжіт, қ ыша екті. Кейіннен те­мекі ө сіріп, оны жергілікті ры­нок­та тиімді етіп ө ткізе бас­та­ды.Жетісу­да қ оныс ауда­ру қ оныс­танды­рушы­ларғ а да ә сер ет­пей қ ойғ ан жоқ. Егер бұ рын ұ йғ ыр­лар мен дү нген­дер ша­ру­ашы­лығ ын­да ағ аш са­бан­дар мен басқ а да до­бал қ ұ рал-сай­ман­дар қ ол­да­нылып кел­се, енді олар темір соқ алар­ды, тыр­ма­лар­ды, се­ял­ка­лар­ды, т. б. пай­да­лана­тын бол­ды, жаң а ауыл ша­ру­ашы­лық дақ ыл­да­рын: сұ лы, те­мекі, кар­топ, по­мидор жә не басқ ала­рын егуді игерді. Байырғ ы ха­лық тар – қ азақ тар мен қ ырғ ыз­дардың ә серімен дү нген­дер мал ша­ру­ашы­лығ ымен ай­на­лыса бас­та­ды.Ұ йғ ыр­лар мен дү нген­дердің та­рихи тағ дыр­ла­ры Ре­сейдің бір бө лігі ретіндегі Қ азақ ө лкесі ха­лық та­рының тағ ды­рымен тығ ыз ас­та­сып кетті.

85.ХІХ ғ. Ресей ғ алымдарының Қ азақ станды зерттеуі (А.Левшин, В.В. Вельяминов-Зернов, В.В.Бартольд жә не т.б.). Ре­сей им­пе­ри­ясы­ның эко­номи­касы мен са­яси ө мір са­ласы­на Қ азақ стан­ның енуі оның ерек­шеліктерін жан-жақ ты зерт­те­уді: оның та­рихи ө ткен-кет­кенін ой елегінен ө ткізіп, та­биғ и ре­сурс­та­рын, ө ндіргіш кү штер дең гейін анық та­уды қ ажет етті. Қ азақ стан­ды зерт­те­умен Ре­сейдің то­лып жатқ ан ве­домс­тво­лары – Ғ ылым ака­деми­ясы, Ге­ог­ра­фи­ялық қ оғ амы, Тау-кен ве­домс­тво­сы, Қ аты­нас жол­дар ми­нистрлігі, Мем­ле­кеттік мү лік ми­нистрлігі, Қ азан уни­вер­си­теті жа­нын­дағ ы Ар­хе­оло­гия, та­рих жә не эт­ногра­фия қ оғ амы жә не басқ а да ұ йым­дар ай­на­лыс­ты.

Белгілі та­рих­шы жә не мем­ле­кет қ ай­рат­кері А. И. Лев­шин (1797–1879) «Қ ырғ ыз-қ азақ не­месе қ ырғ ыз-қ ай­сақ да­лала­рының си­пат­та­масы» де­ген іргелі ең бегінде еуро­палық тарғ а қ азақ тар­дың ге­ог­ра­фи­ясын, та­рихы мен эт­ногра­фи­ясын бір жү йеге тү сіріп, су­рет­теп берді. Қ азақ стан­ның ә р тү рлі қ ала­ларын­да кө пте­ген ғ ылы­ми қ оғ ам­дар: об­лыстық ста­тис­ти­ка ко­митет­тері, ге­ог­ра­фи­ялық қ оғ ам­ның бө лімдері, 1887 жы­лы Орын­бор ғ ылы­ми мұ рағ ат ко­мис­си­ясы ашы­лады. Ғ ылы­ми зерт­теу ор­та­лық та­рының бірі Орын­бор бол­ды. 1896 жы­лы «Да­ла об­лыста­рын зерт­теу жө ніндегі экс­пе­диция» жұ мыс істей бас­та­ды. Экс­пе­дици­яның міндетіне аумақ ты та­биғ и-та­рихи жағ ынан зерт­теп, су­рет­теу, жер тү рлерін, бұ л мә се­ледегі ауыл­дар мен бо­лыс­тардың маң ызын, ша­ру­ашы­лық жү ргізу, жерді пай­да­лану тә сілдерін анық тау кірді. Экс­пе­дици­яның қ ұ ра­мына Ф. А. Щер­би­на, Ә. Бө кей­ха­нов, Л. К. Чер­мак, П. А. Ва­сильев, Н. Ф. Гу­сев, Н. Бе­лев, В. А. Вла­дими­ровс­кий, Н. Ф. Дмит­ри­ев, қ азақ зи­ялы­лары­ның ү лкен то­бы – Ұ. Ба­занов, Т. Жалмұ ха­медов, И. Жақ сы­лық ов, И. Қ ұ дайқ ұ лов, И. Тіле­ке­ев, Г. Сар­кин, Р. Мә рсе­ков, Е. Ит­ба­ев, М. Бе­кета­ев, М, Шом­ба­лов, Д. Са­тыбал­дин, Т. Есенқ ұ лов жә не басқ алар кірді. Экс­пе­дицияғ а қ аты­сушы­лар ара­сын­да эко­номис­тер, бо­таник­тер, то­пырақ та­нушы­лар, аг­ро­ном­дар бол­ды. Олар ма­тери­ал­дар жи­нап, Қ азақ тар­дың жер пай­да­лануы жө нінде Ф. А. Щер­би­наның экс­пе­дици­ясы жи­нап, ө ң де­ген ма­тери­ал­дардың он ү ш то­мын ба­сып шығ аруғ а ә зірледі.

XIX ғ асыр­дың екінші жар­ты­сын­да қ азақ тың ұ лттық бас­пасө зі дү ни­еге келді. 1870–1882 жыл­дарда Таш­кент­те «Тү ркістан уә ла­яты га­зеті», 1888–1902 жыл­дарда Ом­бы­да қ азақ тілінде «Да­ла уә ла­яты­ның га­зеті» шығ ып тұ рды.

86.ХІХ ғ асырдағ ы Қ азақ стан мә дениетінің ерекшеліктері. «Зар заман» мектебі. Ақ ын-ойшылдар: Дулат Бабатайұ лы, Шортанбай Қ анайұ лы, Мұ рат Мө ң кеұ лы, т.б. ең бектері. Қ азақ ә дебиетіндегі байырлық рух ХІХ ұ лт азаттық кү ресте қ айта кө терілгенмен, Қ азақ станның Ресей қ ұ рамына ө туі нә тижесінде зар заман кезең і басталды. Осы кезде ө мір сү рген қ азақ ақ ын - жырауларының бір тобы қ оғ амда болып жатқ ан келең сіз қ ұ былыстарды аяусыз сынғ а алды.Олар Қ азақ станның Ресейге қ осылуымен капиталистік кө зқ арастардың енуін кері кеткендік деп есептеді. Ө ткен ө мірді ансады, болашақ туралы ө з болжамдары мен пікірлерін білдірді. Қ оғ амда болып жатқ ан ө згерістерге ө зіндік кө зқ араста болғ ан жә не сол бағ ытта жырлағ ан ақ ындарды М.Ә уезов «Зар - заман» жыршылары деп атағ ан болатын жә не ә дебиет тану тарихында да олар осылай айтылды. Тарих ғ ылымының докторы М.Қ ойгелдиев отаршылдық бұ ғ ауына мық тылап байлағ ан халық тың мың -мұ хтажы мен қ айғ ы - қ асыретін жырлаушыларды «Зар -заман» мектебінің ойшылдары деп атады. Зар - заман кезең інде ғ ұ мыр кешкен орталық езгіге тү скен қ азақ халқ ының тағ дырын мұ ң – зармен жырлағ ан ақ ындар шоғ ыры. Оның белгілі ө кілдері: Дулат Бабатайұ лы, Шортанбай Қ оң айұ лы, Мұ рат Мү мкейұ лы, Ә бу бә кір Кердері т.б. Дә стү рлі қ азақ қ оғ амындағ ы бұ рынғ ы қ алыптасқ ан қ ұ ндылық тардың ө згеруі, елді басқ ару жү йесінің басқ а санатқ а ауысуы, отаршылдық тың белең алуы, халық тың қ атты кү йзелуі Зар- заман ақ ындарын тарих сахнасына шығ арғ ан. Олар халық тың жай кү йін ойлағ ан ү лт- қ айраткерлері ретінде танылды. Олардың шоғ ырлары халық тың салт- дә стү рлерді қ абығ ы бұ зылмағ ан қ алпында сақ тауғ а, ұ лттың – бітімімен ажырамауғ а ү ндейді.Зар – заман мектебінің аса ірі ө кілдерінің бірі – Шортанбай Қ анайұ лы (1818 – 1881) Концерватор ақ ын қ асиетті Тү ркістан маң ында дү ниеге келіп, қ арқ аралы ө ң ірінде ө мір сү реді. Ол патша ө кіметінің отарлау саясатының қ азақ халқ ының болмыс тіршілігіне кері ә сер еткенін, кө птеген қ айшылық тарды алып келгенін, заманның азғ анын, ә деп-ғ ұ рыптың тозғ анын, ел – жұ ртта береке қ алмағ анын шығ армаларының басты тақ ырыбы етіп алады. Қ азақ халқ ының дә стү рлі шаруашылығ ы мен тұ рмыс салтына едә уір ық пал еткен капиталистік қ атынастарды қ абылдамағ ан ақ ын халық ө мірінде болып жатқ ан ө згерістерге сын кө збен қ арады. Ө лең – жырдың бар қ уатын пайдаланып, ата – баба дә стү рімен астарлай айтып, батыс пен шығ ыстан келетін кесапатты бірдей болжап бергені - Дулат Бабатайұ лы (1802 - 1874). Зар-заман ақ ындарының шоғ ырының белгілі ө кілі – Дулат Бабатайұ лы қ азақ халқ ының дә стү рлі жыр ү лгісін тү р жағ ынан ө згертіп, ө лең ді кө ркемдеп кестенің жаң а ү лгісін жасады.Бұ рынғ ы жыраулар поэзиясымен ү ндескен ө ршіл рух, ә сіресе, Мұ рат Мө нкеұ лының (1843 – 1906) жырларынан айқ ын байқ алады (3, 38). Ақ ынның шығ армаларындағ ы ұ лттық болмысы қ азақ ы қ адір – қ асиетті сақ ап қ алуғ а ү ндеген, ой – пікірлер жанаймен шарасыздық пен соң ғ ы тө зімді сарқ а айтылғ андығ ымен ерекшеленеді.

87.Қ азақ тың ұ лы ағ артушылары мен ойшылдары Ш. Уә лиханов, Ы. Алтынсарин, А. Қ ұ нанбайұ лы жә не т.б., ғ ылым мен мә дениетке қ осқ ан ү лесі мен маң ызы. XIX ғ. 60-жыл­да­ры Қ азақ стан­да бас­та­уыш мек­тептердің ашы­луы Ы. Ал­тынса­риннің есімімен тығ ыз бай­ла­ныс­ты. 1867–1868 жыл­дардағ ы ре­фор­ма­лар­дан кейін мұ ндай мек­тептер Қ азақ ө лкесінің кө пте­ген ай­мақ та­рын­да жұ мыс істей бас­та­ды. 1868–1869 жыл­дарды Орал об­лы­сын­да 24 орыс-қ азақ мек­тебі, 2 екі сы­нып­тық, 6 се­лолық 1 сы­нып­тық, 14 жоғ ары сы­нып­тық мек­теп жә не 2 же­кеше учи­лище бол­ды. 1877 жылғ а қ арай Орал ка­зак ә скерінің 47 мек­тебінің бе­сеуі қ ыз­дар мек­тебі еді. Об­лыста 70-жыл­дардың ба­сынан бас­тап мек­теп ісі едә уір жан­да­на тү сті. Ер ба­лалар жә не қ ыз­дар гим­на­зи­яла­ры мен про­гим­на­зи­яла­ры, мұ ғ алімдер да­яр­лай­тын се­мина­рия, ер ба­лалар оқ итын уездік при­ход учи­лище­лері, ок­ругтік ә ске­ри учи­лище, ста­ница­лық жә не басқ а да оқ у орын­да­ры ашыл­ды. 1883 жы­лы қ азақ ба­лала­рын оқ ытуғ а ар­налғ ан ер ба­лалар ин­терна­ты об­лыс ор­та­лығ ы Се­мей­де, уездік қ ала­лар Пав­ло­дар­да, Ө ске­мен мен Зай­сан­да жұ мыс істеді, ал қ азақ қ ыз­да­рын оқ ытуғ а ар­налғ ан ин­тернат­тар Се­мей мен Пав­ло­дар­да ғ ана бол­ды. Сыр­да­рия об­лы­сын­дағ ы орыс­тарғ а ар­налғ ан алғ ашқ ы мек­тептер 1860 жы­лы Райым (Қ аза­лы) бекінісінде жә не Пе­ровскіде (Қ ызы­лор­да) ашыл­ды. Жетісу об­лы­сының аумағ ын­да алғ ашқ ы мек­тептер 1868 жыл­дан бас­тап ашы­ла бас­та­ды. Вер­ный жә не Қ апал бекіністерінде при­ход мек­тептері қ ұ рыл­ды. Об­лыстың қ алғ ан уез­дерінде 12 ста­ница­лық жә не по­сел­келік бас­та­уыш мек­теп болғ ан еді.

XIX ғ. Екінші жар­ты­сын­да бо­лыс­тар мен ауыл­дардағ ы қ азақ ба­лала­ры ә дет­те мұ сыл­ман мек­тептері мен мед­ре­селер­де оқ ыды. Пат­ша ү кіметі Қ азақ да­ласын­да мұ сыл­ман мек­тептерінің ашы­лу­ына жол бер­меу ү шін ша­ралар қ ол­данды. Ол жергілікті отар­лық ор­гандар мен оқ у бас­тық та­рына мұ сыл­ман мек­тептерін қ атаң бақ ылау жө нінде нұ сқ аулар мен ере­желер жіберді. Қ ан­дай да бол­ма­сын шек­те­улер­ге қ ара­мас­тан жер-жер­де, ә сіре­се Қ азақ стан­ның ис­лам дінінің ық па­лы кү шті болғ ан оң тү стік об­лыста­рын­да мұ сыл­ман мек­тептері ашы­ла берді. Қ азақ ба­лала­ры жаз­дыгү ні киіз ү й­лер­де, ал қ ыс­тыгү ні жертө ле­лер­де оқ ыты­латын. Бұ л ке­зең нің оқ у қ ұ ра­лы «Ша­ри­ат-ул-иман» не­месе «Иман-шарт» бол­ды. Қ ұ ран оқ умен бірге, та­тар жә не араб тілдеріндегі кітап­тар бойын­ша ис­ламның негізгі қ ағ ида­лары мен бас­ты ғ ұ рып­тық ере­желер оқ ытыл­ды. Мек­тептер­де кө біне­се 8–17 жасқ а дейінгі ба­лалар білім ал­ды. Мед­ре­селер­де мек­тепте білім алғ ан жә не ө з білімін те­рең де­туге тілек білдірген адам­дар оқ ыды. Мед­ре­сеге тү скен­дер «та­либ-улам» (білімге ұ мты­лушы­лар) не­месе шә кірттер деп атал­ды. Олар Ор­та Азияғ а жә не Еділ та­тар­ла­рына жал­пы белгілі оқ улық тар мен оқ у қ ұ рал­да­ры бойын­ша араб фи­лоло­ги­ясын жә не мұ сыл­ман діні қ ұ қ ығ ын, сон­дай-ақ діни фи­лосо­фияғ а қ атыс­ты басқ а да бірқ атар пә ндерді оқ ыды. Мед­ре­селердің «мұ ғ алімдеріне» ке­летін бол­сақ, олар негізінен алғ ан­да дін жо­лын ұ ста­нушы­лар­дың ұ сы­нысы бойын­ша тиісті ү кіметтік ор­гандар бекітіп, тағ айын­дағ ан мол­да­лар бол­ды. Бұ л мол­да­лар мешіттер­де діни қ ыз­мет атқ ара жү ріп, мед­ре­селер­дегі істерді басқ ар­ды жә не шә кірттерді оқ ыту­мен ай­на­лыс­ты.XIX ғ асыр Қ азақ стан­ның мә де­ни ө міріндегі ағ ар­ту­шылық ғ асыр деп ата­лады. Білім мен мә де­ни­еттің да­му­ына ал­дың ғ ы қ атар­лы орыс зи­ялы­лары ү лкен ық пал жа­сады. 1847–1857 жыл­дарда ук­ра­ин ақ ыны Т. Г. Шев­ченко Қ азақ стан­да ай­да­уда бол­ды. Қ азақ стан Орыс ге­ог­ра­фи­ялық қ оғ амы бө лімше­лерінің зерт­теу обьектісіне ай­нал­ды, мұ нда мә де­ни-ағ ар­ту ме­кеме­лері мен ста­тис­ти­калық ко­митет­тер жұ мыс істеді; ө лке­тану мұ ра­жай­ла­ры ашы­лып, ер­те­дегі ес­керткіштер, ха­лық тың ауыз­ша шығ ар­ма­шылығ ы жә не қ ұ қ ық тық заң дар, со­ның ішінде қ азақ тар­дың дағ ды­лы қ ұ қ ығ ы зер­де­ленді; орыс-қ азақ мек­тептері мен кітап­ха­налар ашыл­ды. Қ азақ тар ө з ба­лала­рына білім бе­руге ұ мты­лыс жа­сап, ба­лала­рын ка­дет кор­пуста­ры бар Ом­бы мен Орын­борғ а жібе­ру ү шін мү мкіндік іздестірді. Білім алуғ а де­ген жап­пай ұ мты­лыс пен ық ылас жағ дайын­да Шоқ ан Уә ли­ханов, Абай Қ ұ нан­ба­ев, Ыбы­рай Ал­тынса­рин бас­тағ ан қ азақ ағ ар­ту­шыла­рының то­бы қ алып­тасты.

Шоқ ан Уә ли­ханов (1835–1865). Аса кө рнекті ағ ар­ту­шы, ғ алым жә не зерт­те­уші Ш. Уә ли­ханов Қ ұ смұ рын бекінісінде туғ ан. 12 жа­сына дейін Шоқ ан Қ ұ смұ рын­дағ ы же­ке меншік мек­тепте оқ ып, мұ сыл­ман діні ілімімен та­ныс­ты. 1847 жыл­дың кү зінде Шоқ ан Ом­бы ка­дет кор­пу­сына оқ уғ а тү сті. Ка­дет кор­пу­сын­да Шоқ ан Уә ли­ханов белгілі ғ алым, ге­ог­раф жә не Ази­яны зерт­те­уші Г. Н. По­танин­мен бірге оқ ып, дос­та­сып кетті. Ол орыс тілін та­маша мең герді. Дос­то­евс­кий мен Ш. Уә ли­ханов­тың дос­тық қ арым-қ аты­нас­та­рын олар­дың тү рлі уақ ыт­та жа­зысқ ан хат­та­ры дә лел­дейді. Ф. М. Дос­то­евс­кий ө зінің хат­та­рын­да дос ретінде Шоқ анғ а пай­да­лы кең ес­тер беріп, ру­хын кө теріп, оның ал­ды­на аса зор игі міндет­тер қ ояды. 1853 жы­лы Шоқ ан ка­дет кор­пу­сын бітірген­нен кейін Сібір ка­зак ә скеріне қ ыз­метке жіберіледі. Кө п ұ за­май Ба­тыс Сібір ге­нерал-гу­бер­на­торы Гас­форт оның қ абілеттілігіне на­зар ауда­рып, 1854 жы­лы Шоқ ан оғ ан адъютант бо­лып тағ айын­далды. 1855 жы­лы Ш. Уә ли­ханов Гас­форт­тың Ом­бы­дан Іле Ала­та­уына дейінгі са­пары­на қ аты­сады. Бұ л са­пар қ ара­пайым ха­лық тың ө мірін та­нып-білудің ба­сы бол­ды, олар­дың та­рихи аң ыз-ә ң гіме­лері мен жыр­ла­рын жа­зып алуғ а мү мкіндік берді. 1856 жыл­дың кө ктемінде бо­лашақ тағ ы Шығ ыс зерт­те­ушісінің ө мірінде ө шпес із қ ал­дырғ ан ай­ту­лы оқ иғ а бол­ды – ол аса кө рнекті ғ алым, белгілі ге­ог­раф П. П. Се­менов-Тянь-Шанс­кий­мен та­ныс­ты. Сол жы­лы Шоқ ан Уә ли­ханов екі экс­пе­дицияғ а қ атыс­ты – біреуі Ор­та­лық Тянь-Шань арқ ылы Алакө лден Ыс­тық кө лге дейінгі; екіншісі дип­ло­мати­ялық тап­сырма бойын­ша Қ ұ лжағ а са­пар. 1857 жы­лы Уә ли­ханов ала­тау қ ырғ ыз­да­рына тағ ы да са­пар ше­геді, он­да кө шпелі қ ырғ ыз халқ ының ө мірімен, тұ рмы­сымен бұ рынғ ыдан да жақ сы та­нысып, оның та­рихын, эт­ногра­фи­ясын жә не ха­лық тық по­эзиясын те­рең ірек зерт­те­уге мү мкіндік ал­ды. Осы жо­лы ол қ ырғ ыз халқ ының эн­цикло­педи­ялық дас­та­ны «Ма­нас­ты» жа­зып ал­ды. Ш. Уә ли­ханов­тың ғ ылы­ми қ ыз­метінің жаң а ке­зең і 1858 жылғ ы Қ ашғ арияғ а қ ұ пия са­пары бол­ды. 1859 жыл­дың кү зінде Шоқ ан Ә ске­ри ми­нистрліктің шақ ыру­ымен Пе­тер­бург­ке са­пар шекті. Оның «Қ ыр­дағ ы мұ сыл­маншы­лық ту­ралы», «Қ ырғ ыз­дардың кө ші-қ он­да­ры ту­ралы», «Сот ре­фор­ма­сы ту­ралы» жаз­ба ең бек­тері бар. 1864 жыл­дың кө ктемінде Уә ли­ханов Чер­ня­евтің Оң тү стік Қ азақ стан аумағ ын Ре­сей­ге қ осып алу­ды мақ сат ет­кен ә ске­ри жо­рығ ына қ аты­сады. 1864 жыл­дың жа­зын­да Вер­ныйғ а қ ай­та­ды. Со­дан соң ал­бан ру­ының ағ а сұ лта­ны Те­зек тө ренің ауылы­на ба­рып тұ ра­ды. Тө ренің қ арын­да­сына ү й­ле­неді. Сол кездің ө зінде Шоқ ан ө зін на­шар сезініп, жо­рық тағ ы ө мірдің ауырт­па­лық та­рын кө те­ре ал­ма­са ке­рек. Ол 1865 жыл­дың сә уірінде Ал­ты­немел жо­тасы­ның етегіндегі Кө шен-тоғ ан де­ген жер­де Те­зек сұ лтан ауылын­да қ ай­тыс бол­ды.

Ыбы­рай Ал­тынса­рин (1841–1889). Аса кө рнекті ағ ар­ту­шы Ыбы­рай Ал­тынса­рин 1841 жы­лы 20 қ азан­да Қ ос­та­най об­лы­сын­да туғ ан. Ә кесі ер­те­рек қ ай­тыс бо­лып, ата­сы – Орын­бор ше­кара­лық ко­мис­си­ясы­ның ә ске­ри стар­ши­насы Балғ ожа (Жаң быр­шин) бидің қ олын­да тә рби­еленді. 1850 жы­лы Ыбы­рай ше­кара­лық ко­мис­сия жа­нынан қ азақ ба­лала­рына ар­нап ашылғ ан мек­тепке тү сіп, оны ал­тын ме­даль­мен бітірді. Мек­теп бітірген­нен кейін Ал­тынса­рин ү ш жыл­дай (1857–1860) ата­сының қ олас­тында кең се қ ыз­меткері, со­дан соң 1859 жыл­дың 1 та­мызы­нан бас­тап Орын­бор басқ ар­ма­сын­да тілмаш бо­лып қ ыз­мет етті. 1860 жы­лы об­лыстық басқ ар­ма оғ ан Орын­бор бекінісінде (Торғ ай) қ азақ ба­лала­рына ар­налғ ан бас­та­уыш мек­теп ашу­ды тап­сырды да, ө зін сол мек­тепте орыс тілінің мұ ғ алімі етіп тағ айын­да­ды. 1864 жы­лы 8 қ аң тар­да мек­теп сал­та­нат­ты тү рде ашыл­ды. 1868 жы­лы Ал­тынса­рин Торғ ай уездік басқ ар­ма­сына іс жү ргізуші ретінде қ ыз­метке ор­на­ласып, со­дан соң уезд бас­тығ ының ағ а кө мекшісі жә не уақ ыт­ша уездік судья міндет­терін қ атар атқ ар­ды. Ал­тынса­рин пат­ша ө кіметінің са­яса­тына қ ар­сы бол­ды. 1879 жы­лы Ал­тынса­рин Торғ ай об­лы­сы мек­тептерінің инс­пек­то­ры бо­лып тағ айын­далды. Қ азақ стан­да қ ыз ба­лаларғ а білім бе­рудің бас­та­луы да Ы. Ал­тынса­риннің есімімен бай­ла­ныс­ты. 1888 жы­лы ол Ырғ ыз қ ала­сын­да қ азақ қ ыз­да­рын оқ ыта­тын, ин­терна­ты бар мек­теп ашып, пат­ша ә кімшілігінен ин­тернат­та­ры бар қ ыз­дар учи­лище­лерін ашуғ а рұ қ сат ал­ды. Ал­тынса­рин кө зінің тірі кезінде тө рт екі сы­нып­тық ор­та­лық «орыс-қ азақ» учи­лищесін, бір қ ыз­дар учи­лищесін, бес бо­лыс­тық учи­лище, орыс ша­ру­ала­рының ба­лала­рына ар­налғ ан екі учи­лище аш­тырды. Ол орыс-қ азақ мек­тептерінің оқ ушы­лары­на ар­нап «Қ ырғ ыз (қ азақ) хрес­то­мати­ясы» жә не «Қ ырғ ыз­дарғ а (қ азақ тарғ а) орыс тілін ү й­ре­туге алғ ашқ ы бас­шы­лық» ат­ты екі оқ у қ ұ ра­лын жаз­ды, олар­ды Торғ ай об­лы­сы мек­тептерінің инс­пек­то­ры қ ыз­метіне тағ айын­далғ ан­нан кө п бұ рын бас­тап, 1869 жы­лы аяқ та­ды.

Абай Қ ұ нан­ба­ев (1845–1904). Абай Қ ұ нан­ба­ев 1845 жы­лы 10 та­мыз­да Се­мей об­лы­сының Шың ғ ыс та­уын­да туғ ан. Абай­дың ә кесі Қ ұ нан­бай то­бық ты ру­ының стар­шы­ны бол­ды. Алғ ашын­да ауыл мол­да­сынан са­бақ алғ ан Абай­ды ә кесі Се­мей­дегі имам Ах­мет-Ри­за мед­ре­сесіне оқ уғ а жіберді. Алай­да­Абай­дың қ ала­дағ ы оқ уын бітіртпей, ә кесі оны қ ай­та­дан ауылғ а шақ ыр­тып алып, бірте-бірте дау-шар­ды тек­серіп тө релік ай­туғ а, ке­лешек­тегі ру­басы­ның ә кімшілік қ ыз­метіне ү й­ре­те бас­та­ды. Абай ше­шендік ө нерінің тү рлі тә сілдерін ше­бер мең герді. Сот ісі қ азақ тар­дың ғ асыр­лар бойы қ алып­тасқ ан дағ ды­лы қ ұ қ ығ ы негізінде жү ргізілді. Ру тар­ты­сына еріксіз ара­ласқ ан Абай да­улы мә се­лелерді ше­шу ба­рысын­да жө нсіздікке, ә ділетсіздікке жә не қ аты­гездікке, би­ле­уші топ пай­да­сын кө зде­ген та­лап, мү дде­ге қ ар­сы­лық білдіріп отыр­ды. 1886 жыл Абай­дың ө міріне ү лкен ө згеріс ә кел­ген жыл бол­ды. Ол алғ аш рет ө лең іне («Жаз») ө з атын жа­зып, кө ркем шығ ар­ма­шылық қ а то­лығ ымен ден қ ояды. Абай қ ала­мынан ө лең дер­мен қ атар, қ ара сө збен жа­зылғ ан ғ иб­раттар, «Ес­кендір», «Масғ ұ т», «Ә зім ә ң гімесі» дас­танда­ры дү ни­еге келді. Абай­дың мол ә де­би мұ ра­сын­да аудар­ма­лары еле­улі орын ала­ды.

88.ХХ ғ. басындағ ы Қ азақ станның ә леуметтік – экономикалық дамуы. XX ғ асыр басында қ азақ ө лкесі 6 облыстан тұ рды: Тү ркістан генерал-губернаторлығ ы (Орталығ ы – Ташкент) Сырдария облысы, Жетісу облысы Дала генерал-губернаторлығ ы (Орталығ ы - Омбы) Ақ мола облысы, Семей облысы, Орал облысы, Тө рғ ай облысы1897 жылы ө лкеде халық тың саны 4147, 8 мың адам, оның ішінде қ азақ тар 3354 мың, 1915 жылы 4205, 2 мың, ал 1917 жылы 3615, 1 мың адам болды. Сонымен, осы жылдар ішінде қ азақ тар саны небә рі 231 мың адамғ а, яғ ни 6, 8 пайызғ а ө скен. Қ орытындысында ө лке халқ ының қ ұ рамындағ ы қ азақ тардың ү лес салмағ ы 1897 жылғ ы 81, 7 пайыздан 1917 жылғ ы 59, 8 пайызғ а дейін кеміп кетті. Қ азақ тар арасындағ ы демографиялық жағ дайдың нашарлауы, бірінші кезекте оның табиғ и ө суінің тө мен болуымен тү сіндіріледі.Қ азақ халқ ы табиғ и ө сімінің тө мен дең гейіне кө шпелі тұ рмыс салтының ауыр жағ дайы, эпидемиялық аурулардың кең таралуы жә не медициналық қ ызмет кө рсетудің болмауы себепті оның қ атарындағ ы, ә сіресе балалар арасында ө лім-жітімнің жоғ ары болуы себеп болды. Қ азақ тардың 1916 жылғ ы кө терілісінің зардаптары да ерекше келең сіз роль атқ арды. Орыстардың, уркраиндардың жә не басқ а да ұ лт ө кілдерінің империяның ішкі аймақ тарынан қ оныс аудару ағ ымының ерекше кө п ө скен кө ші-қ он ү рдісі де қ атты ә сер етті.Халық ө сімі Столыпиннің аграрлық реформасынан кейін қ оныс аударушылардың жаппай келуінен арта тустіXIX ғ. соң ы - XX ғ. басында ө лкеде 19 жаң а қ ала болды. Ақ мола облысындағ ы ұ сақ қ алалар саны – 20. 1897 жылғ ы тұ ң ғ ыш халық санағ ы бойынша: Оралда -36446, Верныйда –22744, Семейде – 20216, Қ останайда – 14175 адам тұ рғ ан.Қ ұ рамына қ арай қ ала халқ ы қ анаушы ә кімдерге, дворяндар, офицерлер, саудагерлер жә не оларғ а сыбайлас қ азақ тардың дә улетті бө лігі жә не жә й ең бекшілерге (мещандар, шаруалар, жұ мысшылар) бө лінді.XX ғ асырдың басында патшалық Россия Қ азақ станның тау-кен байлық тарын пайдалануғ а айрық ша назар аударды. Олар мұ нда тау-кен ө неркә сібін жә не ауыл шаруашылық шикізатын ө ң деу жө ніндегі кә сіпорындарды дамытуғ а кү ш салды. Алтын, кү міс, тү сті металл, кө мір ө ндіретін кә сіпорындар кө бейді. Осы тұ ста мұ най ө неркә сібі де пайда болды. (Орал – Жем мұ най ауданы).1893-1895 жылдар аралығ ында Сібір теміржолы салынды. Бұ л темір жолдың 178 шақ ырымы Қ азақ стан жерінде тө селді.1893-1897 жылдар аралығ ында Орал-Рязань темір жолы салынды. Оның 194 шақ ырымы Қ азақ стан жерінде тө селді.1906 жылы ұ зындығ ы 1656 шақ ырым болатын Орынбор-Ташкент темір жолы іске қ осылды. Бұ л жолдардың Қ азақ станды Россияның дамығ ан экономикалық аудардарымен байланыстыруда маң ызы зор болды.XX ғ асырдың басында Қ азақ стан жеріндегі ең ірі ө неркә сіп орындары: Қ арағ анды кө мір шахтасы, Успен кеніші, Спасск мыс заводы, Риддер металлургия комбинаты. Осы ө неркә сіп орындарының ә рқ айсысында 300-400 жұ мысшы болды. Ал Орынбор-Ташкент темір жол қ ұ рылысында 30000-ғ а жуық адам ең бек етті.