Шаруашылығы. 10 страница

69. Қ азақ станның Ресей империясының қ ұ рамына кіруінің соң ғ ы кезең і (XIX ғ. 50-60-шы жж.) Қ азақ станның Ресейге қ осылуының аяқ талуы. Қ азақ станның оң тү стігін басып алу. Қ азақ станның Ресейге қ осылуына кө птеген саяси-экономикалық аяғ ышарттар болды. Орыс ү кіметі ө зінің шекарасын Шығ ыста ұ лғ айтқ ысы келді. Ресейде мемлекеттік биліктің кү шейуімен қ атар Шығ ыс мемлекеттерімен, керші жатқ ан халық тармен сауда айырбас жасауғ а жә не ө зге де қ арым-қ атынастарды дамытуғ а мү мкіндік туды. Қ азақ станның Ресейге бодандығ ы ХVIII ғ. 30-шы жылдары басталып, ұ зақ жә не кү рделі ү рдістен кейін ғ ана XIX ғ асырдың 60 жж. аяқ талды. Қ азақ жү здерінің қ осылуы ә ртү рлі ішкі саяси жағ дайда іске асты. Кіші жү здің кө п жә не Орта жү здің кейбір аудаң дары Ресейге XVIII - XIX ғ ғ. басында қ осылды. Патшалық империя Орта Азияғ а байланысты алғ а қ ойғ ан стратегиялық мақ саттарына жету ү шін Орта жү здің ү лкен бө лігін жә не Оң тү стік Қ азақ станның қ алалық белігін еш аяушылық кө рсетпей, қ атаң ә скери кү шпен бағ ындырды. Ресей Оң тү стік Қ азақ станды жә не Орта Азияны жаулап саясатын Ұ лы Брятания империясымен болғ ан бә секелестікпен тү сіндіреді. Қ азақ станның Ресейге қ осылуы ү ш кезең нен тұ рады: -Бірінші кезең XVIII ғ. 30-шы жылдарынан басталып 19 ғ. 20-шы жылдарына дейін. Бұ л жү зжылдық тың ішінде Ресей мен Қ азақ хандығ ының арасында протекторат қ арым-қ атынасы орнады. Ресей бекіністері мен шептері қ азақ жерінің солтү стік шекарасын жан-жақ тан қ оршады. Қ азақ хандарының сыртқ ы шаруаларына орыс билігі тығ ыз араласты жә не бекітіп отырды. -Екінші кезең - вассалитет кезең і, XVIII г. 60-шы жылдары аяқ тадаы. Оның негізгі керінісі 1822 жылы қ абылданган «Сібір қ азақ тары туралы Жарғ ы» мен 1824 жылы қ абылданғ ан «Орынбор қ азақ гары туралы Жарғ ы» осы жарғ ылардың нә тижесінде хандық билік кү шіи жойып, Ресей бодандығ ындағ ы қ азақ ө лкесің де округтер мен бө лімдер ашылды. 0 круг басшылары - ағ а сұ лтандар мен сұ лтан-правительдер генерал-губернаторлыктарғ а бағ ынды. Ө з кезегінде округтерде болыстық тар мен дистанциялар ашылды. Ү шінші кезең і таза бодандық, 1860-шы жылдары басталады. Оның негізгі белгісі Қ азақ жерінің тұ тастай Ресей империясының қ ұ рамына енуі, облыстарғ а бө ліну, олардың ез кезегінде уездерге т.б. бнлінуі. Қ азақ тың саяси элитасы сұ лтандар мен билер биліктен біржолата шеттетілді. Қ азақ шаруашылығ ы Ресейдің тауарлы-сауда қ арым - қ атнастарының орбитасына ене бастады. 130 жылғ а созылғ ан қ азақ - орыс жаугершілігі ақ ырьі Қ азақ станның онтү стігіндегі қ алаларды жаулап алумен аяқ талды. XIX ғ асырдың бірінші жартысындағ ы қ азақ тың ұ лт-азаттық қ озғ алыстары жең іліспен аяқ талып, Қ азақ станның бү кіл территориясының Ресей билігіне ө туіне алғ ы - шарт болды. Отаршылдарғ а қ арсы кө терілістер кейде партизандық, кейде ашық ұ рыс тү рінде болып отырды. Қ азақ тардың жең ілуінің бірнеше себептерін кө рсетуге болады: ол алдымен Ресей империясының экономикалық ресурстары қ амтамасыз еткен орыс ә скерінің техникалық қ уатталығ ы, кө птеген сұ лтандар мен билердің сатқ ындығ ы, ү шіншіден Кенесары қ озғ алысы кезінде Ресейге кө мектескен Қ азақ станның онтү стік кө ршілерінің - Хиуа, Қ оқ ан жә не қ ырғ ыз манаптарының саясаты. Кенесары ө лгеннен кейін орыс ә скерлері Жетісуды, кейін 60-шы жылдары оң тү стік қ алаларды басып алды (Ташкент, Шымкент, Тү ркістан, т.б.). Ресей ү кіметі ө зінің ә кімшілік-саяси реформалары арқ ыяы Қ азақ суандағ ы дә стү рлі басқ ару жү йесін бұ зып, кө пшелілерді қ ұ нарсыз жерлерге ығ ыстырып, Ресейден келген қ ара шекпендерге ү лкен жең ілдік берді. 1867-1868 жж «Уақ ытша Ережеден» кейін шексіз билікті алғ ан отаршылдық саясаты кең етек жайды. Сонымен қ атар Қ азақ станың Ресейге қ осылуының нә тижесінде қ азақ кө шпелілері айырбас жә не сауда қ атынасын жасайтын мү мкіндікке ие болды, қ азақ ауылдарында сауданың даму барысында капиталистік, ө ндірістік қ атынастар пайда бола бастады.

70.Абылай хан мемлекет қ айраткері, саясаткер жә не дипломат. АБЫЛАЙ (Ә білмансұ р, Сабалақ)(1711-1781 жж.), ұ лы мемлекет қ айраткері, дипломат, саясаткер, ү ш жү здің басын қ осушы ұ лы хан. Ханның аты атасының атымен ұ қ сас. Ә кесі Уә ли мен атасы Абылай мұ сылманның қ асиетті орталық тарының бірі Тү ркістанды билеген. Абылай тарих сахнасына 18 ғ асырдың 30-жылдарында кө терілді. Оның жасынан халқ ының азаттығ ы ү шін ойраттарғ а қ арсы кү реске белсене қ атысуы жергілікті тұ рғ ындар арасында беделін кө терді. Кө реген саяси қ айраткер ретінде қ алмақ тармен қ атерлі соғ ыстардан шаршағ ан қ азақ тардың шиеленіскен ахуалын біршама бә сендету ү шін дипломатиялық жолдарды пайдаланып, қ азақ -ойрат тартысының қ арқ ынын басуғ а тырысты. Ә білкайырдың сыртқ ы саясаттағ ы, ә сіресе Ресей тұ рғ ысындағ ы шараларын толық қ ұ птамаса да, онын басты бағ ытының саяси астарын тү сіне білді. 1740 ж. тамызда Орта жү здің ханы Ә білмә мбетпен, тағ ы да баска 120 старшынның қ атысуымен Орынборғ а келіп, орыс ү кіметінің қ амқ орына кіруге келісімін білдірді. Қ азақ елшің тұ тастығ ын сақ тау мақ сатында Цин империясымен де қ арым-қ атынастарын суытпады. Қ арапайым сұ лтан болса да Пекинге елшілік аттандырып, қ азақ тардың, хал-ахуалын Ресейден тә уелсіз жағ дайда шешуге ат салысты. Кытай мемлекетімен қ арым-қ атынастарды бір жү йеге келтіру арқ ылы Ресей тарапынан саяси қ ауіпті бә сең детті. Абылайдың қ олбасшы, саяси қ айраткер ретінде ерекше кү шеюі 1738-1741 ж. қ алмақ тардың жойқ ын шапқ ыншылығ ына қ арсы кү ресте кө зге тү сті. Бір қ ақ тығ ыста жекпе-жекте қ алмақ қ онтайшысы Қ алдан-Сереннің (Цэреннің) баласы батыр Шарышты ө лтірген 19 жасар Абылайдың ерлігі халық арасына тарап кетті. Қ алдан-Серен (Цэрен) Абылайды ө лтіру ү шін қ азақ даласына арнайы қ арулы жасауыл аттандырды. Ө зінің серіктерімен кездейсоқ та қ алмақ тардың торына тү скен Абылай ойраттардың қ апасынан тек 1743 жылдың жазында қ ұ тылды. Оны бұ гаудан босатуда басты орын алғ ан Ресейдің ө кілі майор К. Миллердің миссиясы нә тижелі аяқ талды. Екінші жағ ынан, одан ө рі атақ ты сұ лтанды қ апаста ұ стау қ азақ тардың қ арсылығ ын тудыруы мү мкін еді. Ә білмә мбет ханның Тү ркістан ө лкесіне кө шіп кетуі Абылайдың мемлекет қ айраткері ретіндегі беделін арттыра тұ сті. Шын мә нінде ә лі ақ киізге кө терілмесе де, сұ лтан мемлекетаралық қ арым-катынастарда, қ азақ жұ ртының ө з ішінде хан ретінде танылды. 18 ғ асырдын 40- жылдарында Абылайдың кө ш-конысы Есіл ө зені бойында, Кө кшетау ө ң ірінде, Ертістің жоғ арғ ы ағ ысында орналасты. Орта жү здің руларын бес саусағ ындай білген, шегедей кадағ алап билеген Абылай тез арада Орталык Азиядағ ы ең беделді қ айраткер ретінде белгілі болды. 1745 ж. Қ алдан-Серен (Цэрен) дү ние салғ аннан кейін жонғ ария елі ә лсіреп, ішкі ә р тү рлі топтардын ә уресінен ө зінің бұ рынғ ы саяси куатынан айрылып қ алды. Жоң ғ ария ә лсіреген сайын Абылайда Ресейден ығ ысып, Пекин сарайына жақ ындады. Кереген мемлекеттік қ айраткер Ресейден тө ніп келе жатқ ан кауіпті дер кезінде тү сінді. Сұ лтанның ендігі саясаты жонғ ар-қ ытай тартысынан қ азақ елін алыстау ұ стап, елдің дербестігін толық қ алпына келтіріп, Шығ ыс Тү ркістанмен іргелес ө ң ірдегі ойраттардың уақ ытша билігінде қ алғ ан жерлерді кайтадан қ айтару еді. Осы мақ сат ү шін қ ытай ә скерімен соғ ыскан Абылай дипломатиялык айла-амалдарды ұ тымды пайдаланып, ө з максатына жетті.1771 ж. жасы келген Ә білмә мбет дү ние салды. Қ алыптасқ ан дә стү рге сай Орта жү здін ханы болып не Ә білмә мбетгін інілерінің бірі, не ү лкен ұ лы Ә білфайз сайлануғ а тиіс еді. Алайда басшы сұ лтандардың, старшындардын, тіпті Ә білфайздың ө зінін қ олдауымен ү ш жү здің ө кілдері Абылайды тендесі жоқ қ айраткер ретінде хан кө терді. Тарихи кұ жаттарда аныкталгандай, Абылай бір жү здің емес, ү ш жү здің билеушісі ретінде танылды. Абылайдың беделінің ө сіп бара жатқ андығ ынан біршама сескенген Ресей императрицасы II Екатерина «Бө ліп ал да, билей бер» деген саясат ұ стап, Абылайды ү ш жү здің дара ханы ретінде танудан бас тартып, тек Орта жү здің ханы ретінде сый кө рсетті. 1778 ж. акпан-мамыр айларында ө зін ү ш жү здің ханы ретінде танытатын грамотаны алу ү шін ұ лы Тоғ ым бастаган елшілікті Петербургке аттандырды. II Екатерина тағ ы да ресми тү рде Абылайды қ азақ жұ ртының бас ханы ретінде бекітпеді. Хаң дық тың белгілері — алмас қ ылышты, кұ ндыз берікті, алтын зерлі шапанды, императрица берген басқ а да сыйлық тарды Абылай қ абылдаудан бас тартты. Ол сыйлық тар кейіннен Петропавл бекінісінде сақ талынды.1778 ж. қ ыста II Екатеринаның талабымен Кө кшетаудағ ы ханның аулына жіберілген капитан Бреховтың миссиясы сә тті аяқ талды. Абылай Ресейдің сый-қ ұ рметінің астарын тү сінді. Капитан Брехов Абылайды ү ш жү здін ханы, халық басын иген мемлекет қ айраткері болғ анын растады. Ырыктарына кө нбей, ө зінің хандық билігін кү шейте бастағ анынан қ ауіптенген Ресей мемлекеті оны биліктен тайдырудың жоспарын ойластырды. Сібір шекаралык шебінің командирі генерал-майор Огарев кү ш жұ мсап, Кө кшетау ө ң іріне ә скер тө гіп, хандыкты Абылайдан тартып алудың жоспарын ұ сынды. Халық тың кең қ олдауынын нә тижесінде ол залымдык пікір жү зеге аспады. Абылайдың хандық мемлекеті барлық билеудің, басқ арудын жү йесі қ алыптаскан біріккен феодалдық ел болды. Қ ырғ ыздарды, қ оқ андыктарды, еділ қ алмақ тарын, ойраттарды сан рет талқ андауы оның ірі қ олбасшылық, саясаткер қ асиетін де айқ ындады. Ол бірнеше тілді білді, кытай тілінде жазды, еркін сө йледі. Абылай 69-дан аса бергенде, 1781 жылдың 23 мамырында дү ние салды. Тү ркістанда жерленді. Абылай қ азақ тарихындағ ы ең ұ лы қ айраткерлердің бірі. Оның ел ү шін, жер ү шін жан аямағ ан кү ресі, жан тазалығ ы, батырлығ ы, дипломаттық ө нері, кө регендігі қ азақ елін сан рет ә р тү рлі қ асірет, опаттан сақ тап қ алды. Абылай атымен кө шелер, даң ғ ылдар аталғ ан, ескерткіштер орнатылган. Абылай ұ лы тұ лғ а, Абылай халық тын аң ызына айналғ ан қ асиетті перзенті.

71.Е.Пугачев бастағ ан кө теріліске Кіші жү з қ азақ тарының қ атысуы жә не оның себептері. Ресейдегі Е.Пугачев бастағ ан кө теріліс қ атыгез басыбайлылық тә ртіпке қ арсы бағ ытталса да, оғ ан ү лкен ынта-жігермен жә не ү мітпен Еділ-Жайық бойындағ ы башқ ұ рт, татар жә не қ азақ тар да қ атысты. Орта жү з, ә сіресе Кіші жү з қ азақ тары патша ү кіметінің жер мә селесіндегі отаршыл саясатына қ арсылық танытып, шаруалар кө терілісіне қ осылды. Пугачев ү ндеуінің Кіші жү зде таралуы қ азақ тарды стихиялы тү рде кө теріліске тартты. Халық жасақ тары билеуші топтардың қ ол астына шоғ ырлана бастады. Ө йткені патша ү кіметінің Жайық, Ертіс ө зендерінің оң жағ асындағ ы шұ райлы жерлерді орыс-қ азақ тарғ а беріп, қ азақ тардың бекіністер орналасқ ан ө ң ірге жақ ындауына тыйым салуы халық тың ашу-ызасын тудырды. Ал Пугачев болса езілген халық бұ қ арасын «жермен қ амтамасыз етуге» уә де берген еді. Кіші жү здің ірі ақ сү йектері — Ералы мен Досалы, Айшуақ сұ лтандар кө терілісті қ олдады, тіпті 1773 жылы 17 қ арашада Нұ ралының ө кілі Зә бір молда Пугачевқ а арнайы сыйлық ты табыс етуге аттанды. Одан Пугачев Кіші жү з қ азақ тарының кө мегі ретінде ә скер жіберуін сұ райды.Нұ ралы, бір жағ ынан, Пугачевқ а қ ылыш, шапан, арғ ымақ сыйлай отырып, екінші жағ ынан, Орынборғ а кө теріліс қ имылдары туралы хабарлап отыруды да ұ мытқ ан жоқ. Пугачев кө терілісі Жайық қ алашығ ы ауданында басталды. Ол негізгі кү шімен Жайық бойымен жоғ ары жылжиды. Форпост, қ амалдар, соның ішінде Илецк қ алашығ ы Пугачевқ а ұ рыссыз беріледі. Кө теріліс Қ азақ станның солтү стік-батысын қ амтып, ө лкенің негізгі ә кімшілік жә не ә скери орталығ ы — Орынборды қ оршауғ а тырысты. 1773 жылы 5 қ азанда 2500 адам, 20 зең бірекпен қ амалды алуғ а ұ мтылды. Оғ ан башқ ұ рт халқ ының батыры Салауат Юлаев, Оң тү стік Орал зауытының жұ мысшылары қ атысты. Орынборды қ оршау кезінде тама, табын, жағ албайлы руларынан шық қ ан қ азақ қ олдары Пугачев жасағ ына белсенді қ олдау кө рсетіп, орыс бекінісіне шабуыл жасайды.Досалы сұ лтан ө зінің ұ лы Сейдалыны бас етіп, Пугачевқ а кө мек ретінде топ жө нелтті. Деректерге қ арағ анда, Орынборды қ оршау кезінде 2 мың ғ а жуық қ азақ тар бекіністерді шабуылдауғ а қ атысқ ан. Орта жү з руларынан келген топтар Орынборды қ оршауғ а, Илецкіні алуғ а қ атысты.1774 жылы Орынборды қ оршау тоқ татылды. Енді Нұ ралы хан езінің патша ү кіметін қ олдайтындығ ын неғ ұ рлым ашық кө рсете бастады.Кө теріліс ошағ ы Кіші жү зден басқ а жақ қ а ауысқ аннан кейін де қ азақ тардың патша ү кіметі бекіністеріне шабуылы тоқ тамады. Тек 1774 жылы жазда осындай 240 шабуыл жасалынды. 1775 жылы қ аң тар айында Нұ ралы хан патша ү кіметінен қ азақ жайылымдарына жазалау жасағ ын жіберуін сұ рап ө тініш білдірді.1775 жылғ ы ақ панда 300 орал-қ азақ ә скері, 500 башқ ұ рттан тұ ратын Мансуров бастағ ан жазалау жасағ ы Гурьев пен Орал қ аласынан шығ ып, Кіші жү здің ортасына бет тү зейді. Осы кезде Сырым Датұ лы халық кө терілісінің басшысы ретінде сахнағ а шығ ады. Кө теріліс тоқ татылғ аннан кейін II Екатерина Жайық ө зенін Орал, Жайық қ алашығ ын Уральск деп ө згерту жө нінде шешім қ абылдатады.

72.Сырым Датұ лы басқ арғ ан Кіші жү з қ азақ тарының кө терілісінің себептері, барысы, ерекшеліктері. Кө терілістің алғ ышарттары: -Кіші жү зде хандық биліктің ә лсіреуі.-Ақ сү йектердің бір бө лігінің патша ү кіметінің саясатын қ олдамауы.-Ресей ү кіметінің Кіші жү зді ә кімшілік басқ аруда ө згерістер енгізіп, Кіші жә неОрта жү здің кейбір ө ң ірлерінің Симбирск, Уфа басқ армасына бағ ындырылуы.-Орыс помещиктері Жайық казак ә скерінің қ азақ тарғ а зомбылығ ының кү шеюі.1782-1783 жылдарда жұ т ә серінен малдың шығ ын болуын казак ә скерлері жергілікті халық қ а қ ысым кө рсету ү шін пайдаланды.•1782 ж-ғ ы 27желтоқ сан- патша ү кіметінің 1775 жылғ ы 7 қ арашадағ ы жарлығ ы ө згертілді. Жаң а жарлық бойынша: -Су кө здері жанынан қ ыста мал айдауғ а ол жерлерді жалғ а алғ анда ғ ана рұ қ сат етілді.-Казактар жерлерінің қ азақ тарғ а жалғ а берілуіне тыйым салынды.-Жалғ а алатын жер ү шін қ азақ тар ақ ы тө леумен бірге, аманат қ алдыруғ а тиіс болды.Кө терілістің басты қ озғ аушы кү ші – қ арапайым кө шпенділер. Патша ү кіметінің қ ысымына қ арсы би, старшын, батырлар да кө теріліске қ атысты. Кө теріліс аумағ ы: Еділ - Арал тең ізі. Кө терілісшілердің басты мақ саты: •Ғ асырлар бойы қ алыптасқ ан жерді пайдалану жү йесін қ алпына келтіру.•Орал казак ә скерлерінің қ азақ жерлерін басып алуын тоқ тату.•Нұ ралы хан мен оның сыбайластарының озбырлығ ына шек қ ою. Кө теріліс басшысы - Байбақ ты руының старшыны, батыр жә не шешен Сырым Датұ лы(1742-1802). Ол 1775 жылы Пугачевтің ә скерінде қ азақ жасағ ын басқ арғ ан. Қ олбасшы А.Суворов граф Панинге жазғ ан хатында «Сырым бастағ ан қ арулы топтар тосыннан келіп шабуылдайды, тез арада жоқ болады. Оның артынан қ уғ анмен ешкім жете алмайды» деп батыр сарбаздарын жоғ ары бағ алағ ан.•1778 жыл- орал казактарымен қ ақ тығ ыста Сырымның балалары қ айтыс болды.•1783 жылдың кү з - батырдың Орал казак ә скерімен ашық тү рде кең арпалыс жолына тү суі басталды.•1783 жылғ ы желтоқ сан Сырымды оралдық казактар тұ тқ ынғ а алды.Сырымның қ арындасына ү йленген Нұ ралы хан 1784 жылы кө ктемде оны тұ тқ ыннан босаттырды.•1784 жылғ ы маусым Сырымның Орал казак ә скерімен кескілескен кү ресі басталды.Қ азақ жасақ тары тө менгі Жайық шебі мен Ор бекінісі тө ң ірегінде шайқ асты.•1784 жылғ ы қ араша Сағ ыз ө зені бойында Сырым тобы 1000 адамғ а жетті.Патша ө кіметімен бірлескен Нұ ралы ханның кө терілісшілерге қ арсылығ ы оның Сырыммен ара қ атынасын суытты.•1785 жылғ ы 17 ақ пан кө терілісті басу ү шін генерал-майор Смирновтың тобы жіберілді.(300 казак, 2000 башқ ұ рт)Кіші жү здің далалық аймақ тарына терең дей ене алмағ ан жазалаушылар қ азақ ауылдарын шабуылдап, 66 қ азақ ты тұ тқ ынғ а ә кетті.•1785 жылғ ы 15 наурыз кө терілісшілерге қ арсы 1250 казак тобымен старшина Колпаков жә не Пономарев аттанды. Бұ л кезде Жем ө зені бойында шоғ ырланғ ан кө терілісшілер саны 7 мың ғ а жетті. Сырым сарбаздары шө лейтті, тақ ыр жерлерге шегінді. Жем бойына барудан жү рексінген Колпаковтың тобы Беріш жә не Адай руларын ойрандап, кері қ айтты. Жазалаушылар мақ саттарына жете алмады. Премьер-майор Назаровтың басқ аруымен Орал казактары 1785 жылдың наурызында Табын руына шабуылдады.Сырым тобы Сахарная бекінісін алуғ а ұ мтылып, зең біректерге қ арсы келе алмай кейін шегінді. Сұ лтан Айшуақ тың ө зі Орал қ аласында тұ тқ ындалды. Жазалаушылардың Нұ ралы ханның туыстарына қ ол кө теруі кө теріліс сипатын ө згертті.Нұ ралы ханның ашық тү рде патша ө кіметін жақ тауы феодалдық топтар арасында жік туғ ызды.Нұ ралыны хандық тан тайдыру-кө терілісшілердің ендігі басты мақ саттарының бірі.•1785 жыл Кіші жү з старшындарының съезі Нұ ралыны хандық тан тайдыру жө нінде шешім қ абылдады. 1785 ж кү зде қ азақ билерінің (20 ру ө кілдері) мә жілісі болып патша ү кіметіне Нұ ралы тұ қ ымдарын хан тағ ына жолатпау талаптарын қ ойды. Жү зді ү ш ордағ а бө лу ұ сынылды: -Байұ лы.-Жетіру-Ә лімұ лы. Сырым ү ш орданың кең есшісі болып сайланды. Осымен Кіші жү здегі отаршылдық қ а жә не феодалдық қ а қ арсы қ озғ алыстың бірінші кезең і аяқ талды.Нұ ралы 1786 ж кө ктемде Орал ә скери шебіне қ ашып, паналады.•1790 ж- Уфағ а жер аударылып, сонда қ айтыс болды.Кіші жү здегі қ айшылық ты бақ ылап отырғ ан барон О.А Игельстром хандық билікті жойып, отарлауды тездетуді жә не ә кімшілік билеуді іске асыруды ойластырғ ан жоба ұ сынды. Иг-м жоспары бойынша Кіші жү зде қ азақ тарды билеуді Шекаралық сотқ а шоғ ырландыру ұ сынылды. П.Екатерина бұ л жобаны уақ ытша бекітті.Сырымның мақ саты- хандық билікті жойып, билердің билігін орнату. Билердің кө пшілігі жалпы хандық билікті тү бірінен жоюғ а қ арсы болып, сұ лтан Батырдың баласы Қ айыпты Кіші жү з хандығ ына дайындады.•1786 жыл- Орынборда шекаралық комиссия қ ұ рылды.•1787 жыл- Кіші жү зде патшаның ә кімшілік билігінің тө менгі сатылары ұ йымдастырылды.Бұ л тұ ста Сырым па та ү кіметін қ олдамады. Осы кезең де Ресейде Романовтар ә улетіне қ арсылық басталып, И-м реформасы уақ ытша тоқ татылды.Кө терілістің уақ ытша ө рлеіне тү рткі болғ ан оқ иғ а- Орал казактарының қ азақ тарғ а қ арсы шабуылдауы.Атаман Д. Донсков 1500 казактарымен қ азақ ауылдарын ойрандап, адамдарды тұ тқ ындап, малдарын айдап кетті. 1790 ж тамызда Тө ртқ ара руының ө кілдері шетелдер коллегиясының мү шесі, граф А.А.Безбородкағ а атаман Донсков ү стінен шағ ым тү сірді. Императрица II Екатерина 1790 ж 21 қ азанда жә не 5 қ арашада бейбіт ауылдардың тынышын алмау туралы нұ сқ ау шығ арды. Алайда ген-губернатор А.А.Пеутлинг бұ л нұ сқ ауды ө зінше тү сініп, Кіші жү з даласына жазалаушылардың бірінен кейін бірін аттандырып, кө терілістің ө ршуін тездетті. Бейбіт ауылдарды сақ тау ү шін 1791 ж наурызда Сырым Табын жә не Кердері руларына Мұ ғ алжар тауларына қ арай кө шуді ұ сынды. •Сырым батырдың алдында екі жол тұ рды: -Патша ү кіметімен кү ресті тоқ татып, отарлауғ а қ арсылық кө рсетпеу, Жайық бойындағ ы шұ райлы жерлерді казактардың қ олында қ алдыру.-Қ азақ руларының басын біріктіріп, патша ү кіметіне қ арсы кү ресті жалғ астыру.Батыр екінші жолды таң дады.Кө терілістің жаң а кезең інің кең еюіне 1791 ж Орск қ аласының маң ында Ералыны хан етіп сайлау ә сер етті(1791- 1794).•1792ж-Сырым ресей империясына қ арсы ашық кү рес жариялады.Қ азақ феодалдарының бір бө лігі батыр топтарының шоғ ырланғ ан ауылдарын жә не батырдың жоспарын Орынбор ә кімдеріне хабарлап отырды. Патша ү кіметінің Жем, Ойыл бойында бекіністер тұ рғ ызуы да кө теріліске кері ә сер етті. Сырымның кө теріліске Орта жү зге шекаралас аймақ тағ ы қ азақ тарды тартуы іске аспады. 1791 ж маусымда Сырымның кө теріліс мә селелерін талқ ылау ү шін старшындар съезін шақ ыру талабы орындалмады. Елек қ онысы мен Красногорск бекінісіне шабуылы нә тижесіз болып, партизандық кү рес ә дісіне кө шті. Кү рес уақ ытша бә сең деді.•1794-Ералы хан қ айтыс болды.•1795ж-Есім хан болып сайланды.(1795-1797).1796-97 ж-рдағ ы қ ысқ ы жұ т, ханның салық ты кө бейтуі кө терілістің қ айтадан ұ штасуына себеп болды.•1797 жылғ ы 17наурыз- Сырым тобының хан сарайына шабуылы кезінде Есім хан ө лтірілді.Хан ө ліміне Сырымның жеке басының қ атысы болмады. Хан отбасының Орал казак ә скерінен пана сұ рауы, атаман Донсковтың кө терілісті басу ү шін жазалау тобын ұ йымдастыруына негіз болды.•1797 жылғ ы кү з полковник Скворник тобы Сырымды қ удалауды бастады. Жазалаушылар қ атарында Байбақ ты, Алаш, Беріш, Адай т.б. руларының ө кілдері, ө лтірілген ханның балалары мен туыстары болды.Сырым тобы Ойыл ө зені бойына кетіп, жазалаушыларғ а ұ статпады.Есім ханның қ азасынан кейін ақ сү йектер тобы патша ү кіметінен жаң а ханды тағ айындауды ө тінді: -сұ лтан, старшындардың бір бө лігі-Қ аратайды(Нұ ралының ұ лы) қ алады. -Сырым тобы-хан сайлауда халық пікірін еске алуды талап етті.Барон И-м хан сайлауын тоқ татып, хандық кең есті қ ұ руды ұ сынды. Айшуақ сұ лтан тө рағ асы болып белгіленген хан кең есі 4 адамнан тұ рды жә не қ ұ рамына Нұ ралы ханның ұ рпағ ы енгізілмеді. Осы арқ ылы патша ү кіметі Сырымды ө зіне жақ ындатуғ а тырысты.•1797ж-Тө менгі Жайық бойындағ ы феодалдық топтар Қ аратайды хан кө терді. Ол кіші жү зде патша саясатына қ арсы топты басқ арды.Сырым хан кең есі арқ ылы старшындық топтық қ ызметті кү шейтуді ойластырды. Орынбор ә кімшлігі хандық кең есте Сырымның ық палының ө суінен сескеніп, 1797ж кү зде Кіші жү зде хандық билікті қ айтадан қ алпына келтіруге бағ ыт алды: Айшуақ хан болып бекітілді.•1797ж- Қ аратайдың қ уғ ынынан қ ұ тылу ү шін Сырым Хиуа хандығ ына ө тіп кетті.•1802ж-Хиуада қ айтыс болды. Жең ілу себептері: •Қ азақ феодалдары мен старшындық топтар арасындағ ы алауыздық.•Руаралық қ айшылық тар.•Кө терілісшілердің нашар ұ йымдасуы.•Қ ару-жарақ тардың аздығ ы.•Сырымның кө терілістің ә р кезең інде мақ саттарын ө згертуі. Тарихи маң ызы: •Еділдің шығ ысындағ ы ірі халық тық сипаттағ ы қ озғ алыс.•Руаралық қ айшылық тардың басты мақ сатқ а жетуде зор кедергі болатынын дә лелдеді.•Патша ү кіметінің отарлау саясатының тү пкі мақ саты ең шұ райлы Жайық ө ң ірін басып алу екендігін дә лелдеді.•Қ азақ ө лкесіндегі ең ұ зақ кө теріліс болып, 14 жылғ а созылды. Кө терілістің нә тижесі: 1801 ж патша ү кіметі қ азақ руларына Жайық тың оң жағ асына ө туге, мал жаюғ а рұ қ сат берді.