Шаруашылығы. 8 страница

54. XV-XVIII ғ ғ. қ азақ тардың шаруашылығ ы мен тұ рмысы. Шаруашылығ ы XVI-XVII ғ асырларда қ азақ тарда шаруашылық тың ү ш саласы анық байқ алады: Кө шпелі.Жартылай кө шпелі.Отырық шы.Малдың негізгі тү лігі қ ой, жылқ ы, тү йе. Ірі қ ара аз болып, негізінен отырық шы аймақ тарда ө сірілді. Кө шпелі шаруашылық малды маусымғ а қ арай жаю тә жірибесін туғ ызды. Маусымды жайылым 4 кезең ге бө лінді: Кө ктеу кө ктемгі кө ш, малдың тө лдеу мерзіміне сә йкес келеді.Жайлау жазғ ы кө ш, мамыр айының басында басталады.Кү зеу кұ згі кө ш, суық басталысымен кө шеді.Қ ыстау қ ысқ ы кө ш, қ арашаның ақ ырғ ы кү ндері қ ар жауып, мұ з қ ата бастағ анда кө шеді.Егіншілік Сырдрияның орта саласы мен Жетісуда, Ертіс бойы мен Зайсан кө лі маң ында дамыды. Отырар, Тү ркістан, Сауран алқ аптарындағ ы егістік жерлерді қ ұ бырлар арқ ылы суарып отырғ ан.Малынан айрылып, кө шуге мү мкіншілігі болмағ ан кедейлер егіншілікпен айналысқ ан,. Оларды жатақ тар деп атағ ан. Қ азақ тар аң шылық пен, ү й кә сіпшілігімен, қ олө нермен айналысқ ан. Кө шпелілер ү й кә сібінде мал шаруашылғ ы шикізаттарын ө ң деумен айналысты.

55. Қ азақ -жоң ғ ар қ атынастары. 1723 ж. жоң ғ ар шапқ ыншылығ ы. Қ азақ халқ ына мә ң гі жойылып, қ ұ рып кету қ аупін тө ндірген жау жоң ғ арлар еді.XVII ғ асырдың бірінші жартысында ойраттар мен қ азақ тардың арасындағ ы ә скери қ ақ тығ ыстар жиілей тү сті. Ойрат феодалдарының Шығ ыс Моң ғ олияғ а қ арсы жү ргізген соғ ыстары олардың кү шін нығ айтты. XVI ғ асырдың аяқ шенінде ойраттар тө рт тайпалық бірлестіктен қ ұ ралды. Олар: Тарбағ атайдан Шығ ысқ а қ арай ө ң ірді алып жатқ ан торғ ауыттар, Ертістің жоғ арғ ы ағ ысын бойлай қ оныстанғ ан дербеттер, қ азіргі Дихуа қ аласының тө ң ірегіндегі хошоуыттар жә не Іле ө зенінің жоғ арғ ы жағ ындағ ы шоростар еді.Қ азақ жә не ойрат ә міршілерінің арасында жайылымдық жерлер ү шін қ ақ тығ ыстар XV ғ асырда басталғ ан болатын. XVI ғ асырдың аяғ ында ойраттардың шағ ын бір бө лігі сә тсіз шабуылдан кейін қ азақ ханы Тә уекелге бағ ынышты болып шық ты. 1635 жылы қ онтайшы Батурдың бастауымен Жоң ғ ар хандығ ы қ ұ рылды. Осыдан соң, егер XVI ғ асырдың аяғ ында XVII ғ асырдың басында қ азақ хандығ ына бытыраң қ ы ойрат тайпалары қ арсы болса, XVII ғ асырдың екінші ширегінде кү штердің ара салмағ ы жоң ғ ар тайпаларының пайдасына ө згере бастады. Қ азақ жоң ғ ар қ атынастары, ә сіресе Батурқ онтайшы (1634–1654 жж.) билік қ ұ рғ ан кезде ерекше шиеленісе тү сті. Одан кейін Ғ алдан Бошакту (1670–1697 жж.) билеген кезде, оның мұ рагері Цеван Рабтан (1697–1727 жж.) ө кімет басына келгенде қ азақ -қ алмақ қ атынастары қ атты шиеленісіп кетті. 1698 жылы ойраттар мен қ азақ хандары арасындағ ы қ арулы қ ақ тығ ыстардың жаң а кезең і басталды. Жоң ғ арлардың ә скер басшылары маң ызды сауда жолдары ө тетін жә не ірі сауда орталық тары орналасқ ан Оң тү стік Қ азақ стан жерін басып алуды кө здеді.1710–1711 жылдары жоң ғ арлар қ азақ жеріне басып кіріп, қ ырғ ын соғ ыс жү ргізді. 1717 жылы жазда Аякө з ө зенінің жағ асында қ азақ тардың 30 мың жасағ ын талқ андап жең ді.1723 жылдың кө ктемінде жоң ғ арлар шешуші жорық қ а шық ты. Мол ә скер жинап, толық қ аруландырып, оның қ олбасшылығ ына Шуно Дабо деген қ алмақ баһ адү рін тағ айындады. Оның тактикалық жоспары бойынша қ алмақ ә скерлері стратегиялық екі бағ ытта қ имыл жасауғ а тиісті болды. Бірінші бағ ыт Қ аратауды басып ө тіп, Шу мен Талас ө зендеріне шығ у болса, екінші бағ ыт – қ азақ тарғ а ес жиғ ызбай соқ қ ы беріп, Шыршық ө зенінің қ ойнауына жету еді. Бұ л жоспарды іске асыру ү шін ә скерлер жеті топқ а бө лініп, оның бірі Жетісу Алатауының етегіндегі Балқ аш кө ліне қ ұ ятын тө рт ө зеннің бойына топтастырылды. Қ алмақ тың ірі қ олбасшысы Амурсана басқ арғ ан 70 мың адамнан тұ ратын екінші бір тобы Іле ө зенінің бойына, Кеген ө зенінің солтү стік жағ асына, Нарын ө зенінің кү ншығ ыс жағ ындағ ы Кетпен тауының баурайына орналасты.Сө йтіп, Алатау баурайын жайлағ ан қ аннен қ аперсіз отырғ ан қ алың елге шабуылғ а шық қ ан қ алмақ ә скерлері қ азақ тардың қ анын судай ағ ызды. Еркек кіндікті адамдарды қ ырып, ә йелдерді, қ ыздарды байлап матап алып кетті. Бейғ ам отырғ ан ел басқ ыншыларғ а ешқ андай қ арсылық кө рсете алмады. Ұ лы жү з бен Орта жү здің қ азақ тары Самарқ анд пен Ходжентке қ арай шұ бырды. Кіші жү з қ азақ тары Хиуа мен Бұ қ арағ а ағ ылды. Босқ ындардың біразы Алакө л маң ына келіп паналады. Бұ л кезең ді қ азақ «Ақ табан шұ бырынды, Алқ акө л сұ лама» деп атады. Яғ ни, қ азақ тар-дың табаны ағ арғ анша шұ бырып, Алқ акө лге жетіп азап пен аштық тан сұ лағ ан жерлер еді дейді. Осы ауыр жылдарда шық қ ан қ азақ тың қ аралы ды қ айғ ылы, ә н ұ раны сияқ ты «Елім-ай» ә ні еді. Мұ нан ү ш жү з жылғ а жуық уақ ыт бұ рын шығ арылғ ан осы ө лең мен оның ә ні қ азақ тың басына тү скен сол бір ауыр кү ндердің ө шпес ескерткіші.

56. Қ азақ халқ ының жоң ғ арларғ а қ арсы азаттық кү ресі. Бұ ланты жә не Аң ырақ ай шайқ астары жә не оның маң ызы. 1728 жылдан бастап жоң ғ ар басқ ыншыларына қ арсы азаттық кү ресте тү бірлі бетбұ рыс жасағ ан Итішпес кө лінің маң ындағ ы ауыр шайқ асқ а даярлана бастады (қ. Аң ырақ ай шайқ асы). Аң ырақ ай шайқ асы (1729 ж., кей деректерде 1730 ж.) — біріккен қ азақ қ олының жоң ғ ар басқ ыншылығ ына қ арсы жү з жылдық азаттық соғ ысында бетбұ рыс жасағ ан ең ірі жең ісі.Саяси жә не ә скери бірлікке қ ол жеткізген ү ш жү з жасақ тары 1728 ж. бастап, Балқ аш пен Шу бойына қ арай жылжып, ұ рысқ а ә зірлене бастады. Бұ л кезде жоң ғ арлар қ азақ жерін тұ тастай иелену ниетінде еді. Қ азақ тардың ә рекетін сезген олар да Шу мен Балқ аштың оң тү стігінде ү лкен шеп қ ұ рды.Ү ш жү з жасақ тары шешуші шайқ ас алдында Хантауында, Сұ ң қ ар тау ында (кейін бұ л жер Ә білқ айыр тауы аталды) жиналды. Шайқ ас солтү стігі Балқ аш, оң тү стігі Отар даласы, батысы Шу, шығ ысы Кү ртіге дейінгі аралық тағ ы жерлерде ө ткендігін осы ө ң ірлерде жиі кездесетін қ азақ, қ алмақ қ орымдары дә лелдейді. Аң ырақ ай аталатын да осы ө ң ір. Бұ л шайқ аста (40—45 кү н) қ азақ тар ірі жең іске жеткен.Ү ш жү з жасақ тарының қ имылын ү йлестіру міндетін бас қ олбасшы Ә білқ айыр хан жү зеге асырды. Кө птеген қ азақ батырлары соғ ыс ө нерін жетік білетіндігін кө рсетті. Ұ лы жү з қ олын Жолбарыс хан мен Тө ле би, Орта жү з қ олын қ анжығ алы Бө генбай, шақ шақ Жә нібек, қ аракерей Қ абанбай, Кіші жү зді тама Есет, шекті Тайлақ т.б. батырлар басқ арып, ү лкен ерлік кө рсетті. Қ азақ садақ шыларының жеке жасағ ын ошақ ты Саурық батыр басқ арды. Шайқ асқ а болашақ қ олбасшы шапырашты Наурызбай да қ атысқ ан.Бұ л шайқ аста кө птеген батырлар жекпе-жекке шық ты. Бұ л соғ ыста кө птеген атақ ты батырлар қ аза тапты. Соқ қ ыдан есін жия алмай қ алғ ан қ алмақ тар сусыз сортаң жерде шө лге ұ шырап, одан ә рі соғ ыса алмай Аягө з, Шарғ а қ арай жө ң кіле қ ашты.Қ азақ тар бұ л соғ ысты ә рі қ арай дамыта алмады. Оғ ан шайқ астың соң ында Болат хан жараланып, қ айтыс болғ аннан кейін басталғ ан тақ ү шін талас кедергі келтірді. Кө пшілік Болат ханның баласы жас Ә білмә мбетті қ олдады. Бұ ғ ан наразы болғ ан Ә білқ айыр майдан даласын тастап, Кіші жү здің қ олын Ырғ ыз арқ ылы батысқ а алып кетті. Орта жү з қ олы Сә меке хан соң ынан солтү стікке бет алды. Бірақ Аң ырақ ай шайқ асындағ ы жең іс қ азақ халқ ының рухын кө теріп, болашақ қ а деген сенімін бекітті.Халқ ымыз ү шін Аң ырақ ай шайқ асының маң ызы орыстардың Бородино даласындағ ы, Еуропаның біріккен қ олының Ватерлоо, КСРО халық тарының Ұ лы Отан соғ ысындағ ы Сталинград тү біндегі жең істерімен бірдей.

57. Қ азақ -жоң ғ ар соғ ыстарының кезең дері. Қ азақ халқ ының жоң ғ арларғ а қ арсы азаттық кү ресі. 1738 – 41 жылдары қ олбасшы Сары Манжаның 30 мың дық ә скерінің шабуылы – ойраттардың қ азақ жеріне жасағ ан соң ғ ы ірі шапқ ыншылық тарының бірі. 1745 жылы Қ алдан Серен қ айтыс болғ аннан кейінгі Жоң ғ ариядағ ы билік ү шін ө зара тартыс олардың саяси жағ дайын ә лсіретіп жіберді. Осыны пайдаланғ ан Абылай хан басқ арғ ан қ азақ ә скерлері жоң ғ арларғ а шешуші соқ қ ылар беріп, Жетісу мен Шығ ыс Қ азақ станды қ айтарып алды. 1755 – 58 жылы жоң ғ арлар Цин ә скерлерінің шабуылынан кейін тас-талқ ан етіліп, дербес ел ретінде ө мір сү руін тоқ татты. Жоң ғ ар хандығ ы жойылғ аннан кейін 1757 – 58 жылы Қ азақ хандығ ы ө зінің жаң а кө ршісі Цин империясы ә скерлерімен соғ ыс жағ дайында болып, кейіннен бітімге келді. Қ ытайлар Жоң ғ арияны толық жаулап алды, ал қ азақ тар ө здерінің ежелгі ата мекені Жетісу, Тарбағ атай, Алтай ө ң ірлерін иеленіп, шығ ыстағ ы шекарасын бекітті. Кейіннен 1771 жылы батыста бө лініп қ алғ ан қ алмақ тар да Еділ – Жайық арасындағ ы қ оныстарын тастап, қ азақ жері арқ ылы Жоң ғ арияғ а ауды (қ. Шаң ды жорық). Жоң ғ ар шапқ ыншылығ ына қ арсы кү ресте Сә меке, Жолбарыс, Болат, Ә білмә мбет, Ә білқ айыр сынды хандар қ азақ халқ ының рухын кө теріп, болашақ қ а деген сенімін оятқ ан, ә скери біліктілігімен танылғ ан тарихи тұ лғ алар ретінде ел жадында қ алды. Кө рнекті мемлекет қ айраткері, есімі жауынгерлік ұ ранғ а айналғ ан, даң қ ты қ олбасшы, дарынды дипломат Абылай хан бастағ ан еркіндік пен ерлік рухы биік, соғ ыс даласында тегеуріні мық ты Қ абанбай, Бө гембай, Баян, Наурызбай, Саурық, Бө лек, Малайсары, Шоқ антай, Жауғ аш, Сә мен, Ө теген, Райымбек, Қ арасай, т.б. батырлардың ө шпес ерлігі тә уелсіздікті аң сағ ан қ азақ халқ ының тұ тастығ ын, бірлігін сақ тап қ ала алатындығ ын дә лелдеді.

58. XV-XVIII ғ ғ. жазба ә дебиет ө кілдері: М.Х.Дулати, Қ. Жалайыр, Ә білғ азы. XV-XVIIIғ ғ. Қ азақ халқ ының ө зіндік мә дениеті қ алыптасқ ан. Қ азақ тілі Қ азақ стан территориясындағ ы ежелден тұ ратын, тегі жағ ынан бір-біріне жақ ын тайпалардың негізінде шық ты. XVғ. Қ азақ тілі ө зіне тә н ерекше белгілермен дербес тілге айналып, қ азақ тілінде тарихи шығ армалар пайда болды.XV-XVIIғ ғ. қ азақ тар араб жазуын қ олданды. Қ адырғ али Жалайридің «Жамиғ ат-Тауарих» шығ армасы қ азақ тарихының маң ызды ескерткіші болып табылады. Автор ө з кітабын «Жалайыр» деген атпен 1587ж. Борис Годуновқ а достық тың белгісі ретінде сыйғ а тартқ ан. Шығ армада Тә уекел ханның жиені Ораз-Мұ хаммедтің ө мірбаяны жазылады. Шығ арма ертедегі қ азақ тілінде жазылғ ан тұ ң ғ ыш шығ арма болуымен қ ұ нды. Бұ дан басқ а тү ркі тілдес шығ армалар тобы: «Шың ғ ыс-нама», «Бабыр-нама», «Темір-нама». Мұ хаммед Хайдар Дулати (1499-1551жж.) – 1546ж.парсы тілінде жазылғ ан «Тарихи-Рашиди» ең бегін Абдар Рашид ханғ а тарту еткен. Шығ армада шайбанилық Ә білқ айыр хандығ ы жә не Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы туралы қ ұ нды мә ліметтер жазылғ ан. XVIғ. 40жж. – Усман Кухистанидің «Тарихи-Ә білқ айырхани», Шах Махмудтың «тарихи-шах Махмуд Бен мырза Фазил Чорас» шығ армасы, XVIIғ. Ә білғ азы Баһ адү рдің «Тү рік шежіресі» кітабы жарық кө рді. Қ азақ халқ ының кө ркем ә дебиеті XV-XVIIғ ғ.бастап кең інен ө ркендеді. Ауыз ә дебиет – қ оғ ам ө мірінің айнасы. Халық арасында кө п тарағ ан батырлық эпостар: «Қ обыланды», «Ер Тарғ ын», «Қ амбар», «Алпамыс», «Ер Қ осай», т.б. XV-XVIIғ ғ.ө ьір сү рген жыраулар: Доспамбет, Марғ асқ а, Жиембет, Шалкиіз, Ақ тамберді, Бұ қ ар. Би-шешендер шығ армашылығ ы: 16-18ғ ғ. Би-шешендер арасында мемл жә не қ оғ амдық қ ызметінің маң ыздылығ ы жағ ынан, шешендік ө нерінің щеберлігі жағ ынан ерекшеленетін ө кілдер болды. Олар: Ә йтеке би Бә йдібекұ лы(1644-1700), Тө ле би Ә лібекұ лы(1663-1756), Қ азыбек би Келдібекұ лы(1665-1765).

59. XV-XVIII ғ ғ. ақ ын-жыраулар жә не олардың шығ армашылығ ы. XV-XVIII ғ ғ. жазба ә дебиет ө кілдері: Дулати, Қ. Жалайыр, Ә білғ азы.XV-XVIIIғ ғ. Қ азақ халқ ының ө зіндік мә дениеті қ алыптасқ ан. Қ азақ тілі Қ азақ стан территориясындағ ы ежелден тұ ратын, тегі жағ ынан бір-біріне жақ ын тайпалардың негізінде шық ты. XVғ. Қ азақ тілі ө зіне тә н ерекше белгілермен дербес тілге айналып, қ азақ тілінде тарихи шығ армалар пайда болды.XV-XVIIғ ғ. қ азақ тар араб жазуын қ олданды. Қ адырғ али Жалайридің «Жамиғ ат-Тауарих» шығ армасы қ азақ тарихының маң ызды ескерткіші болып табылады. Автор ө з кітабын «Жалайыр» деген атпен 1587ж. Борис Годуновқ а достық тың белгісі ретінде сыйғ а тартқ ан. Шығ армада Тә уекел ханның жиені Ораз-Мұ хаммедтің ө мірбаяны жазылады. Шығ арма ертедегі қ азақ тілінде жазылғ ан тұ ң ғ ыш шығ арма болуымен қ ұ нды. Бұ дан басқ а тү ркі тілдес шығ армалар тобы: «Шың ғ ыс-нама», «Бабыр-нама», «Темір-нама». Мұ хаммед Хайдар Дулати (1499-1551жж.) 1546ж.парсы тілінде жазылғ ан «Тарихи-Рашиди» ең бегін Абдар Рашид ханғ а тарту еткен. Шығ армада шайбанилық Ә білқ айыр хандығ ы жә не Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы туралы қ ұ нды мә ліметтер жазылғ ан. XVIғ. 40жж. Усман Кухистанидің «Тарихи-Ә білқ айырхани», Шах Махмудтың «тарихи-шах Махмуд Бен мырза Фазил Чорас» шығ армасы, XVIIғ. Ә білғ азы Баһ адү рдің «Тү рік шежіресі» кітабы жарық кө рді. Қ азақ халқ ының кө ркем ә дебиеті XV-XVIIғ ғ.бастап кең інен ө ркендеді. Ауыз ә дебиет қ оғ ам ө мірінің айнасы. Халық арасында кө п тарағ ан батырлық эпостар: «Қ обыланды», «Ер Тарғ ын», «Қ амбар», «Алпамыс», «Ер Қ осай», т.б.XV-XVIIғ ғ.ө ьір сү рген жыраулар: Доспамбет, Марғ асқ а, Жиембет, Шалкиіз, Ақ тамберді, Бұ қ ар. Би-шешендер шығ армашылығ ы: 16-18ғ ғ. Би-шешендер арасында мемл жә не қ оғ амдық қ ызметінің маң ыздылығ ы жағ ынан, шешендік ө нерінің щеберлігі жағ ынан ерекшеленетін ө кілдер болды. Олар: Ә йтеке би Бә йдібекұ лы(1644-1700), Тө ле би Ә лібекұ лы(1663-1756), Қ азыбек би Келдібекұ лы(1665-1765).ХV-XVIIІғ ғ. Қ азақ халқ ының рухани мә дениеті. Тіл, дін, ақ ын-жыраулар шығ армашылығ ы. XV-XVIIIғ ғ. Қ азақ халқ ының ө зіндік мә дениеті қ алыптасқ ан. Қ азақ тілі Қ азақ стан территориясындағ ы ежелден тұ ратын, тегі жағ ынан бір-біріне жақ ын тайпалардың негізінде шық ты. XVғ. Қ азақ тілі ө зіне тә н ерекше белгілермен дербес тілге айналып, қ азақ тілінде тарихи шығ армалар пайда болды.XV-XVIIғ ғ. қ азақ тар араб жазуын қ олданды. Қ адырғ али Жалайридің «Жамиғ ат-Тауарих» шығ армасы қ азақ тарихының маң ызды ескерткіші болып табылады. Автор ө з кітабын «Жалайыр» деген атпен 1587ж. Борис Годуновқ а достық тың белгісі ретінде сыйғ а тартқ ан. Шығ армада Тә уекел ханның жиені Ораз-Мұ хаммедтің ө мірбаяны жазылады. Шығ арма ертедегі қ азақ тілінде жазылғ ан тұ ң ғ ыш шығ арма болуымен қ ұ нды. Бұ дан басқ а тү ркі тілдес шығ армалар тобы: «Шың ғ ыс-нама», «Бабыр-нама», «Темір-нама». Мұ хаммед Хайдар Дулати (1499-1551жж.) 1546ж.парсы тілінде жазылғ ан «Тарихи-Рашиди» ең бегін Абдар Рашид ханғ а тарту еткен. Шығ армада шайбанилық Ә білқ айыр хандығ ы жә не Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы туралы қ ұ нды мә ліметтер жазылғ ан. XVIғ. 40жж. Усман Кухистанидің «Тарихи-Ә білқ айырхани», Шах Махмудтың «тарихи-шах Махмуд Бен мырза Фазил Чорас» шығ армасы, XVIIғ. Ә білғ азы Баһ адү рдің «Тү рік шежіресі» кітабы жарық кө рді. Қ азақ халқ ының кө ркем ә дебиеті XV-XVIIғ ғ.бастап кең інен ө ркендеді. Ауыз ә дебиет қ оғ ам ө мірінің айнасы. Халық арасында кө п тарағ ан батырлық эпостар: «Қ обыланды», «Ер Тарғ ын», «Қ амбар», «Алпамыс», «Ер Қ осай», т.б. XV-XVIIғ ғ.ө ьір сү рген жыраулар: Доспамбет, Марғ асқ а, Жиембет, Шалкиіз, Ақ тамберді, Бұ қ ар Би-шешендер шығ армашылығ ы: 16-18ғ ғ. Би-шешендер арасында мемл жә не қ оғ амдық қ ызметінің маң ыздылығ ы жағ ынан, шешендік ө нерінің щеберлігі жағ ынан ерекшеленетін ө кілдер болды. Олар: Ә йтеке би Бә йдібекұ лы(1644-1700), Тө ле би Ә лібекұ лы(1663-1756), Қ азыбек би Келдібекұ лы(1665-1765)Қ азақ халқ ының ғ асырлар бойы жасағ ан рухани мә ден. Маң ызды бір саласы қ азақ шежіресі екені анық. Қ азақ тың байырғ ы салт дә стү рі бойынша ә рбір қ азақ азаматы ө зінің жеті атасын білуі қ ажет. Жеті атасын білмеген жетесіз делінді. Ру, тайпа, жү здерге жақ сы ажыратқ ан адамдарды халық арасында қ ұ рмет тұ тып, шежірешілер д.а. Сол сияқ ты 18ғ ақ ындар поэзиясы ғ асыры» деп аталды. Қ азақ мә дениеті мен ә дебиетінің ө те қ ұ нды мұ ралары ақ ын жыраулардың ө лең жырларында халық тың ө мір тіршілігі, кө ң іл кү йі салт санасы сол дә уірдің рухы бейнеленді. 18ғ танымал болғ ан Ақ тамберді, Тә ттіқ ара, Ү мбетей, Бұ хар секілді жыраулар ө з ө мірінде қ азіргі таң ғ а дейін маң ызын жоғ алтпағ ан ұ шан тең із жыр шығ ару Бұ хар жырау тә уелсіздікті сақ тау, нығ айту идеясын білдірген кө рнекті дидактикалық ө лең толғ аулар шығ арғ ан, қ азақ ханы Абылайды қ олдап ә р тү рлі даулар мен таластарды шешкен. Жырау қ азақ тың бір орталық қ а бағ ынғ ан кү шті мемл болуын армандағ ан. Ал Тә ттіқ ара, Ү мбетей, Ақ тамбердінің жырлары халық арасында аз сақ талғ ан. Ү мбетейдің Бө генбай батырдың қ айтыс болуына арналғ ан естірту жыры, жоқ тауы белгілі. Ал Тә ттіқ ара ақ ын қ атардағ ы жауынгер ретінде кө птеген шайқ астарғ а қ атысып, жорық та туғ ан толғ ауларында жауынгерлерді бостандық жолындағ ы кү ресте қ андай да болмасын қ иыншылық тың алдында бас имеуге шақ ырды.

60. XV-XVIII ғ ғ. қ азақ қ оғ амының ә леуметтік қ ұ рылымының ерекшеліктерін атап ө тің із. Қ азақ қ оғ амын ә луметтік таптық топтарғ а бө лу негізіне ә лауқ аттылық жағ дайынан гө рі, ә леуметтік шығ у тегі алынды. Жоғ ары аристократтық топ ақ сү йектерге Шың ғ ыс ә улеттері: хандар, сұ лтандар, оғ ландар немесе тө релер, билер, бектер сондай-ақ, қ ожалар жатты. Шың ғ ыс ә улеттері қ азақ рулары мен тайпаларының ешқ айсысына жатпайтын, олар қ оғ амның басқ арушы тобын қ ұ рады. Ал бү кіл ө зге халық ә лауқ аттылық жағ дайына қ арамастан тө менгі топқ а қ ара сү йекке жатқ ызылды. Қ арапайым халық қ атарына шаруалар, малшылар, егіншілер мен қ олө нершілер, жатақ тар мен қ ала халық тары, ұ сақ саудагерлер мен ауыл адамдары кірді.Хан ө зінің қ асынан ұ лыс сұ лтандары мен кө шпелі тайпалар кө семдерінің кең есін қ ұ рды. Олар хандық ә мірінің соғ ыс, дипломатиялық мә селелерін, территориялық дау жан жалдарды жә не т. б. шешу ү шін жыл бойы қ ұ рылтайғ а жиналып отырды. Мемлекеттік басқ ару жү йесі ә деттегі қ ұ қ ық қ а (адат) негізделді. Адатпен бірге мұ сылмандық қ ұ қ ық нормалары XVII ғ асырдың соң ында, Тә уке ханның тұ сында «Жеті жарғ ы» деген атпен бірың ғ ай жинақ тү рінде жү йеленіп, толық тырылғ ан болатын.) 15-18ғ Қ азақ станның ә леуметтік қ ұ рылымының ерекшеліктері.Қ азақ хандығ ы тұ сында қ азақ халқ ы негізгі екі ә леуметтік топтан тұ рды: ақ сү йектер жә не қ арасү йектер.Ақ сү йектер ә леуметтік тобына Шың ғ ыс хан ұ рпақ тары-сұ лтандар, тө релер жә не Мұ хаммед пайғ амбардың ү рім бұ тақ тары қ ожалар жатқ ан.Олар ешбір руғ а жатқ ан жоқ бірқ атар ерекшеліктері болды., Қ арапайым халық қ арасү йектер деп аталдыХандарҚ азақ станның аумағ ын Шың ғ ысхан бастағ ан монғ олдар қ олы жаулап алғ аннан кейін хан тағ ына Шың ғ ысханның ұ рпақ тары болып табылатын тө ре тұ қ ымынан таралғ андар ғ ана отыра алатын еді.Қ азақ қ оғ амының ең жоғ ары билеушісі ү лкен ханмен қ атар ә р жү здің ө з ханы болды, кейде бір жү здің ө зін екі немесе одан да кө п билеуші басқ арды. Хан тағ ына отыратын адамды сұ лтандар қ атарынан сайлаудың ө зіндік ерекше тә ртібі болды. Ол ү шін қ ұ рылтай жиналысы шақ ырылатын. Оғ ан сұ лтандар, билер, батырлар жә не рубасылары жиналатын. Сұ лтандарШың ғ ысханның бү кіл ұ рпақ тары сұ лтандар деп аталды. Халық арасында оларды тө релер деп атады. Тө релер жеке ә леуметтік артық шылық ты топты қ ұ рады.. Сұ лтандардың айрық ша артық шылық жағ дайы қ азақ тардың дә стү рлі ә дет заң ында нақ ты кә рініс тапты. Сұ лтандардың ісін билер соты қ арай алмайтын. Олардың ісі тек хан сотында ғ ана қ арала алатын. Сұ лтанды ө лтіргені ү шін қ ұ нның мө лшері қ атардағ ы жеті қ арапайым кө шпелілердің қ ұ нына тең болатын. Олар ө здерінің қ ыздарын ә детте тек сұ лтандар мен қ ожаларғ а ғ ана ұ зататын. «Қ ара сү йектен» қ ыз алып некеге тұ рғ андар қ арамандар деп аталатын. Сұ лтандар жеке-жеке ауыл болып, кө шіп-қ онып жү ретін.Қ ожалар.ө здерінің арғ ы аталарын Мұ хаммед пайғ амбардың туыстарынан тарағ ан деп есептеді. Қ ожалар кө шпелі қ о- ғ амның рухани ө мірінде ө те ү лкен рө л атқ арды. Олар ислам дінін насихаттады, оның негізгі қ ағ идаларын уағ ыздап тү сіндірді. Қ ожалар ағ артушылық қ ызмет те атқ арды. Іс жү зінде барлық салттық жоралар - балаларды сү ндетке отырғ ызу, неке қ ию, ү йлену, қ айтыс болғ ан адамдарды жерлеу, аруақ тарғ а арнап ас беру міндетті тү рде солардың қ атысуымен ө ткізілді. Қ ожалар қ атардағ ы қ арапайым қ азақ тарғ а қ ыз бермейтін, некесін қ идырмайтын десе де болатыБилерҚ азақ қ оғ амында ә леуметтік билікке ие топ билер болды. Олар қ азақ тардың барынша беделді бө лігі еді. Билер ө здерінің тапқ ырлығ ымен, қ ызыл тілге ағ ып тұ рғ ан шешендігімен, дә стү рлі ә дет-ғ ұ рып қ ұ қ ық тарын жете білетіндігімен ерекше кө зге тү сетін. Бұ л топтың ө кілдері ру ақ сақ алдары мен қ азыларының міндетін атқ арды, руаралық жә не тайпааралық даулы мә селелерді шешіп отырды. 15- ғ асырда қ азақ даласында орасан зор беделге ие болғ ан билер: Ұ лы жү зден шық қ ан ү йсін Тө ле би, Орта жү зден шық қ ан Қ аз дауысты Қ азыбек би, Кіші жү зден шық қ ан айыр тілді алшын Ә йтеке би еді. Бұ лардың сұ лтандар мен хандарғ а ық палы кү шті болдыБатырларҚ азақ даласына сыртқ ы жаулар жиі-жиі шабуыл жасап келді. Кіндік кесіп, кір жуғ ан қ асиетті туғ ан елдің, Қ азақ хандығ ының шекарасын қ орғ ау ү шін халық жасақ тары қ ұ рылды. Ол жасақ тардың жаумен шайқ астарда ерекше кө зге тү скен қ олбасылары, сондай-ақ қ атардағ ы қ арапайым қ азақ тар да батыр деген атақ қ а ие болды. Жекпе-жекте жауын жең іп шық қ ан сарбаздарғ а да батыр атағ ы берілді.. Бұ л атақ қ а ә ркім ө зінің жеке басының ерлігімен ғ ана ие болатын. Батыр атағ ы мұ рагерлікпен берілмейтін. Ондай атақ қ а қ арапайым адамдар да, билер де, сұ лтандар да, тіпті хандар да ие бола алатын. Еркін кө шпелілер («Қ ара сү йектер»)атардағ ы қ арапайым кө шпелілердің негізгі бө лігін еркін қ ауымдастық тың «Қ ара сү йектер» деп аталатын қ алың бұ қ арасы қ ұ рады. Олар жеке бастарының ө з билігіне ө здері ие еркін жандар болатын. Ө з руының қ ұ рамында мал жайылымының ың ғ айына қ арай кө шіп-қ онып жү рді. Қ аншама кө п мал ұ стаймын десе де, егіншілікпен немесе басқ а да кә сіп тү рлерімен айналысамын десе де ерікті болды. Соғ ыс кезінде олар қ азақ тардың атты ә скерінің негізгі бө лігін қ ұ рады.Қ ұ лдарБас бостандығ ы жоқ, тә уелді адамдардың тобын қ азақ тар қ ұ л деп атады. Қ азақ стандағ ы қ ұ лдық патриархалдық (ү й ішілік) сипатта болды. Қ азақ тардың кө шпелі жә не жартылай кө шпелі ө мір салты қ ұ лдық тың кең інен ә ріс алуына мү мкіндік бермеді. Қ ұ лдарғ а мал бақ тыру сенімсіз еді. Мә селен, Кіші жү зде қ ұ л болып жү рген ауғ андық тар, парсылар, орыстар, башқ ұ рттар жә не қ алмақ тар аз кездескен жоқ. Орта жү здеп қ ұ лдардың арасынан жоң ғ арлар, қ алмақ тар мен алатау қ ырғ ыздары басым еді, орыс қ ұ лдар да болды. Орыс қ ұ лдар негізінен қ азақ тар Тобыл губерниясының Есіл жә не Қ орғ ан округтарына, Орал мен Орынбор шекара желісіндеп бекіністерге шабуыл жасағ ан кезде қ олғ а тү скен тұ тқ ындар еді. Олар Орта Азияның қ ұ л базарларына сату ү шін кө птеп жіберіліп тұ рды. Қ азақ станның кө ршілес елдермен шекарасында қ ұ л сататын бірнеше базар болды.