Шаруашылығы. 7 страница

46. М.Х.Дулатидың «Тарихи Рашиди» ең бегі ХҮ \ХҮ І ғ ғ Қ азақ хандығ ы тарихының жазба дерегі. Қ азақ хандығ ы туралы бізге жеткен нақ ты жазба деректердің бірі М.Х.Дулатидың «Тарихи Рашиди» атты ең бегі.Жалпы бұ л ең бек Моғ олстан хандығ ы тарихына арналғ ын.Алайда сол кездегі саяси жағ дайғ а байланысты Қ азақ хандығ ы туралы да кө п мә лімет келтірілген.Абулғ азы, Қ ыдырғ али Жалайыри ө з ең бектерінде Қ азақ хандығ ы, оның билеушілері туралы мә ліметтер қ алдырды.Сонымен Қ азақ хандығ ы кезең іне байланысты шығ ыс деректерінің маң ызы зор.Қ азақ хандығ ы-шаруашылық тың дамуы, ө ң діргіш кү штердің ө суі, феодалдық қ атнастардың қ алыптасу нә тижесінде ерте заманнан бері Орта Азияның ұ лан байтақ жерін мекендеген кө шпенді тайпалардың бірің ғ ай этникалық топ қ азақ халқ ының негізінде бірігуі арқ ылы ХҮ ғ ортасында қ ұ рылды.Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуына 1457ж Керей мен Жә нібек сұ лтандардың Ә білхайыр хан ү стемдігіне қ арсы кү рескен қ азақ тайпаларын бастап шығ ыс Дешті Қ ыпшақ тан батыс Жетісу жеріндегі Шу мен Талас ө ң іріне қ оныс аударуы себеп болды.Осы кезде Жетісуды билеген Моғ олстан ханы Есенбұ ғ а қ оныс аударғ ан қ азақ тарды Ә білхайыр ханғ а қ арсы пайдалану ү шін қ арсы алып, жер берді.М.Х.Дулати «Ол кезде Дешті Қ ыпшақ ты Ә білхайыр хан биледі.Ол Жошы ә улетінен шық қ ан сұ лтандарғ а кү н кө рсетпеді.Нә тижесінде Жә нібек пен Керей Моғ олстанғ а кө шіп барды.Есенбұ ғ а хан оларды қ ұ шақ жая қ арсы алып, Моғ олстанның батыс шегіндегі Шу мен Қ озыбас аймақ тарын бердіОлар барып орналасқ ан соң, Ә білхайыр дү ние салады да ө збек ұ лысының шаң ырағ ы шайқ алады, ірі шиленістер басталады.Оның ү лкен бө лігі Керей хан Жә нібек занғ а кө шіп кетеді.Олардың жанына жиналғ андар саны 200мың ғ а жетті. Оларды ө збектер «қ азақ тар» деп атады.Қ азақ сұ лтандары 870ж (1465-66) билей бастады...»

47. Қ азақ стан территориясындағ ы этногенетикалық ү дерістердің негізгі кезең дері. «Қ азақ» этнонимі. Қ азақ халқ ының ө алыптасу ү рдісі кө не заманнан б.з.б ІІ\І мың жылдық тан басталады.Қ азақ халқ ының қ алыптасу сатысының алғ ашқ ы кезең інде тіршілік еткен сақ, сармат, ү йсін, қ аң лы тайпаларының маң ызы ерекше.Антрополг Смағ ұ ловтың пікірі бойынша «сақ, сармат, ү йсін тайпаларының келбеттері андроновтарғ а ұ қ сас»Қ \ғ а шығ ыстан келген ғ ұ н тайпаларының жергілікті тайпалармен араласу нйтижесінде моң ғ олойдтық белгілер біліне бастады. Қ азақ стан жерінде этникалық процестің шешуші кезең і тү ріктердің жаппай кө шіп келуіне байланысты.Ежелгі сақ, сармат, ү йсін, қ аң лылардың ұ рпағ ымен араласқ ан тү ріктер этно\демографиялық жағ дайды ө згертті.ХІІІғ басында Шың ғ ыс хан қ ысымына шыдыай алмай кө шіп келген наймандар мен керейлер де бү кіл ү рдіске ө з ү лестерін қ осты.ХІІІғ басында моң ғ ол шапқ ыншылығ ы халық болып қ алыптасу барысын бұ зды.Антропологиялық ү рдістер жаң а ө згерістерге ұ шырады.Моң ғ ол тайпалары тү ркіленді, тү рік тілінде сө йлей бастады.Қ азақ жерінде тү ркіленген жаң а этникалық топтар пайда болды(маң ғ ыт, барлас). Моң ғ ол шапқ ыншылығ ы қ азақ жеріндегі халық болып қ алыптасу ү рдісін 150-200ж кешеуілдетті.Этносаяси қ ауымдастық -белгілі бір тарихи аймақ та қ ұ рылғ ан хандық тың тұ рғ ындары.Ақ Орда, Моғ олстан, Ә білхайыр хандығ ы, Ноғ ай Ордасының қ ұ рылуы мен нығ аюық азақ тайпаларының бірігуіне ә келді.Ө азақ халқ ының этникалық қ алыптасуында басты рө л атқ арушы –Ақ Орда тайпалары.Қ азақ халқ ының қ ұ рылуын жеделдеткен жағ дайдын бірі-оның қ ұ рамына қ ыпшақ, ү йсін тайпалар одағ ының енуі.Бұ л этникалық топтар қ ұ рамында қ ыпшақ, қ аң лы, арғ ын, қ оң ырат, дулат, маң ғ ыт, жалайырлар болды. Саяси жағ ынан шашыраң қ ы этникалық туыстас топтардың басы қ осылып, қ азақ рулары мен тайпаларының бірігуіне Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы ә сер етті. «Қ азақ» этнонимінің шығ уы: таихшы Бартольд: «ө з мемлекетінен, тайпа, руынан бө лініп жеке ө мір сү руші адам».М.Ақ ынжанов: «қ ас-сақ, нағ ыз сақ деген атаудан шық қ ан».ХІІ\ХҮ ғ тү ркі тілінде жазылғ ан деректерде: «еркіндік аң саушы, батыл»мағ насын білдіреді.Тү ркологтардың пікірінше «қ азақ» терминінің бастапқ ы таралғ ан жері Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ. Жазбаша ә дебиетте «қ азақ» термині 1245ж мамлюктік Египет мемлекетінің қ ыпшақ тары кезінде шық қ ан араб\қ ыпшақ сө здігінде бірінші рет қ олданылғ ан.(еркін, кезбе) Кө не тү рлі тіліндегі дерек: «қ азақ оғ лұ м» сө зінен шық қ ан. Ежелгі Сбір тайпалары (берік, алып) деген мағ наны берген.Б.Кө меков: ХІІІғ хорасан тү рікмендері арасында «қ азақ» сө зі этникалық сипатта қ олданылғ ан.«Қ азақ» сө зі кө не тү рік дә уіріндде пайда болып, ХІІІғ дейін «еркін адам» мағ насында қ олданылғ ан.ХІҮ ғ «қ азақ» сө зі этникалық мағ нағ а ие бола бастады.ХҮ ғ ІІжартысында этникалық сипатқ а ие болды.

48 Қ азақ тардың этникалық территориясының қ алыптасу кезең дерін атап ө тің із. Этнос (халық, тайпа, ұ лт) ұ ғ ымы жалпығ а ортақ сыртқ ы кескін келбеті емес, тұ рақ танғ ан мә дениеті, мінез\қ ұ лқ ы бар белгілі бір топты қ ұ райтын адамдар тобын айтуғ а болады. ХҮ \ХҮ Іғ ғ қ азақ халқ ы мен оның этникалық территориясының қ ұ рылып, қ алыптасуының сан ғ асырлық процесі негізінен аяқ талады, іс жү зінде ол қ азақ тар кейінгі ғ асырларда мекен етіп келе жатқ ан жер шебімен сә йкес келеді.Орталық Азияның ХҮ \ХҮ Іғ ғ қ ұ рылғ ан басқ а да тү рік тілдес халық тары сияқ ты, қ азақ халқ ының да этникалық негізін, ө ткен замандарда ә р тілде сө йлеген, толып жатқ ан тайпалар қ алағ ан болатын.Олар: сақ тар мен ү йсіндерден, қ аң лылар мен ғ ұ ндардан, тү ріктер мен тү ркештерден, қ арлұ қ тар мен оғ ыздардан, қ имақ тар мен қ ыпшақ тардан бастап наймандар мен арғ ындарғ а, керейлер мен қ оң ыраттарғ а, жалайыр мен дулаттарғ а дейінгі ә ртү рлі замандарда Қ \н жерін мекендеген басқ а да кө птеген тайпалар болатын.Қ азақ халқ ының қ ұ рылуына себеп болғ ан этногенетикалық процестердің бастау кө зі мү лде ежелгі уақ ыттан алғ ашқ ы қ ауымқ оғ амының ыдырау дә уірінен шығ ады. Қ \н жеріндегі этногенетикалық процестердің дамуы бірнеше кезең ге бө лінеді.Антропологиялық мә ліметтерге қ арасақ этникалық даму барысында ұ зақ замандар бойына халық тың еуропатекті тү рі тұ рақ танып сақ талып қ алады да, кейінірек жү ре келе моң ғ олтекті тү рге қ арай ө згере бастайды. Тілдік ахуал ө згермей тұ рмайды, ежелгі тайпалардың иран тілі бірте\бірте сатылап, осынау территорияның кейінгі қ оныстанушыларының тілі тү рік тілігн орын береді.Қ ола дә уірінде мал ө сірумен, егіншілікпен шұ ғ ылданғ ан, бет бейнесі еуропатектес болып келетін андронов пен шығ ыс облыстарда-скифтерге туыс, кө шпелі мал шаруашылық ты сақ тайпалары, солтү стік пен батыс облыстарда-савромат тайпалары басады.Қ азақ стандағ ы ж\е Еуразия территориясының далалық аймақ тарындағ ы этникалық процестің шешуші кезең і б.з.б І мың жылд. Орта кезінен тү ріктердің батыс бағ ытына қ арай қ оныстануына байланысты.Қ \н мен кө рші этностармен бірігіп тү ркілене бастады.Солтү стік Моң ғ олиядан Амударияғ а дейін, Жетісуды қ осқ анда оң тү стік ж\е оң тү стік батысқ а қ арай оң тү стік шығ ысындағ ы Тү ркеш қ ағ анаты VII-VIIIғ Шу, Іле арасын мекендег тайпаларды біріктірді.Жетісу жеріне Батыс Алтай мен Тарбағ атай арасынада жатқ ан облыстан ауып келген қ арлұ қ тайпалары ө здерімен бірге тү ріктілді: тухси, шігіл, дулу, халаджы, арғ у, шарық ж.т.б тайпалар енеді ІХ\ХІғ Оғ ыздар мемлекеті Оң тү стү к Қ \ндағ ы Сырдария алқ абының Қ аң лы ж\е қ аң ғ ар\печенегтерді, арал-каспий алабының ас пен аландарын, Жетісуғ а жылжып барғ ан тү рік тайпаларының (қ арлұ қ, халаджи, шағ ра, шарық) басын біріктірген.Қ \ң солтү стік, шығ ыс ж\е орталық аудандарын VIII-XІғ Қ имақ мемлекеті имақ, баяндү р, татар, еймү р тайпаларын біріктірді. Жаң а этникалық компанент қ азақ жеріне қ оныс тепкен моң ғ олдардың жалайыр, маң ғ ыт, барлас, байриндер сияқ ты ру мен тайпалар келіп қ осылды.Моң ғ ол феодалдарының шұ райлы қ оныс\ө рістерді басып алуы жергілікті халық тың кө шуіне ә келді. Қ \н жерін Шың ғ ыс аламандарының жаулап алуы жергілікті тү ріктердің моң ғ олойдтық тү рге ө згеруіне ә келді.

49 XVII ғ асырдағ ы Қ азақ хандығ ының ішкі саяси жағ дайы мен халық аралық ахуалын сипаттап берің із.

Есім хан(1598-1628)ж қ азақ тарихында «Ең сегей бойлы ер Есім» атпен ә йгілі, бұ л атақ оғ ан 1598ж ағ асы Тә уекел ханмен бірге Мә уераннахрғ а жасағ ан жорық та ерлігімен кө зге тү скені ү шін берілген.Есім Шығ айдың баласы.Хан тағ ына отырғ ан соң Бұ харамен бітім\шартын жасасып, Орта Азия қ алаларымен бейбііт, экономикалық байланыс орнатуғ а ұ мтылды.Қ азақ ханд бір орталық қ а бағ ынғ ан мемлекет етіп қ ұ руды кө здеді.Саясатының ерекшелігі: Барлық қ алалармен қ оса Тү ркістан аумағ ы Қ азақ хандығ ына қ осылды.Осы кезден бастап Ташкент қ аласы 200ж қ азақ тардың иелігінде болды.Оң тү стік Қ \ғ ы отырық шы, егіншілік аймақ тар Қ азақ хандығ ының жері болып есептелді.Бұ хар ханымен бітімге келіп, Орта Азия қ ала\н бейбіт экономикалық байланыс орнатуғ а ұ мтылды.Қ азақ хандығ ының ә скери қ уатын арттыруғ а кө ң іл бө лді.Сұ лтандар мен тө релерге еркіндік, билік берді. Қ азақ хандығ ын бір орталық қ а бағ ындыруды басты мақ сат етті. «Есім ханның ескі жолы» заң дар жинағ ында: Ә скери міндетті атқ ару ережелерін кү шейтті.Ә скер тә ртібін бұ зушыларғ а берілетін жазаны ауырлатты.Ескі қ ұ қ ық тық ғ ұ рыптар мен заң дарды сақ тады.ХҮ ІІғ хандық тың ішкі саяси жағ дайы тұ рақ сыз болды.Ташкентте(Келді Мұ хаммед сұ лтан), Ә ндіжанда(Абылай сұ лтан), Жаркентте(Абақ хан) билік жү ргізді.Хандық іштей бө лшектеніп, феодалдық қ ақ тығ ыстар кү шейді.Ү ш жү здің ә рқ айсысы жеке хан сайлауғ а кө шті.Оң тү стікте іс жү зінде екі хан билігі орнады Есім хандығ ы(астанасы Тү ркістан), Тұ рсын Мұ хаммед хандығ ы(ордасы Ташкент).ХҮ ІІғ Қ азақ хандығ ы мен Моғ ол хандығ ы арасында одақ тық қ атнас орнады.Есім хан моғ олдардың Шалыш пен Тұ рфан қ алаларын билеген Ә бд ар Рахым ханмен одақ тасты.Тұ рсын хан моғ олдардың Жаркент пен Қ ашқ ар қ алаларының ә міршісі Ә бд Латип ханмен одақ тасты.Тұ рсын(Жалым сұ лтанның баласы)ө з атынан ақ ша шығ арып, салық жинап отырды.Есім хан ойраттардан хандық тың шекарасын қ орғ ай жү ріп, Тұ рсын ә рекеттеріне шыдамдылық пен қ арады.Бұ хардың ханы Имамкули екі ханның ө зара жауластығ ын пайдаланып, Ташкентті алуғ а тырысты.1603-1624ж қ азақ \бұ хар соғ ысы болды.1603ж Айғ ыржар(Самарқ ан маң ы) жеріндегі шайқ аста қ азақ тар жең еді.1611ж Ташкент тү біндегі шайқ аста Бұ хар ханы жуң іліп, келісімге келеді.1613ж Есім Самарқ анғ а басып кіріп Бұ хар ханның ә скерін жең ді.1620-21ж 4-5-6соғ ыста Тұ рсын хан бастағ ан қ азақ тар толық жең іске жетті.1627ж ең соң ғ ы 7шайқ аста да жең іске жетті.Есім ханның ұ тымды қ орғ анысты шайқ ас тә сілі ұ лы жең іске жеткізді. 1627ж Тұ рсын ханның бү лігі «Қ атағ ан қ ырғ ыны» д.а.Есім қ алмақ тарғ а қ арсы соғ ыста жү ргенде Тұ рсын Тү ркістанды басып алады.Осы кезде Есім хан Тұ рсынды ж\е оны қ олдағ ан қ атағ ан руын ө лтіреді.Шығ ыс Тү ркістандағ ы қ атағ ан руы жазалаудан қ ашып, ұ йғ ырларды паналады.1628ж Есім қ айтыс болды.А.Йасауи кесенесіне жерленді.Ең жақ ын жорық жырауы Марғ асқ а.Кіші жү здегі ел басқ арушы биі, ә скербасы, батыры Жиембет жырау(Ә мірің қ атты Есім хан).

50. Тә уке хан билігі тұ сында Қ азақ хандығ ының ішкі жә не сыртқ ы саясатының қ андай ерекшеліктерін атап кө рсете аласыз. Тауке ханның ішкі саясаты. Қ азақ хандығ ының Сырдария бойындағ ы қ алалар ү шін ұ зақ уақ ыт бойы жү ргізген кү ресі XVI ғ асырдың аяғ ында Тү ркістан мен оның қ алаларын жә не Шайбани ә улетінің аса ірі жері–Ташкентті Қ азақ хандығ ының қ ұ рамына қ осумен аяқ талды. Бұ л территорияларды Қ азақ ханының қ ұ рамына қ осу туралы 1598 жылғ ы шарт Мауараннахрдың Шайбани ә улетінің орнына келген жаң а Аштархани Ә улетінің ө кілімен жасалды. Сө йтіп, Сырдария бойындағ ы қ алалар ү шін, Оң тү стік қ азақ станның территориясы ү шін бір жарым ғ асырғ а созылғ ан кү рес уақ ытша аяқ талды. Алайда, Есім ханнан (1598-1628 жж.) кейін Қ азақ хандығ ының жағ дайы одан сайын нашарлай тү сті, феодалдық қ арқ ысулар ұ лғ айып, жоң ғ арлар Жетісудің бір бө лігін уақ ытша басып алып, бұ л ө ң ірде кө шіп жү рген қ азақ тар мен қ ырғ ыздарды бағ ындырды. Бұ хара ә скерлері Ташкентті алып, қ азақ тарды ығ ыстыра бастағ ан кезде, қ азақ ханы Жә нгір (1628-1652 жж.) Бұ хара хандығ ымен одақ тасып, жоң ғ ар феодалдарынның шабуылына қ арсы кү ресті. Жә нгір хан ө з ө мірінің дең ін жоң ғ арлардың шапқ ыншылығ ына тойтарыс берумен ө ткізіп, оларғ а қ арсы ү шінші рет 1652 жылы болғ ан шайқ аста Жә нгір хан ө лтірілді. 1680 жылы хандық тың тағ ы Жә нгірдің баласы Тә уке ханғ а (1680-1718 жж.) кө шті. Тә уке хан 1680 жылы тақ қ а отырғ анда Қ азақ хандығ ының ішкі жә не сыртқ ы саяси жағ дайлары мә з емес еді. Феодал шонжарлардың арасында бақ таластық пен алауыздық тар кү шейе тү стіп, ә рбір сұ лтан ө з иелігіндегі ұ лыстарды жеке-дара билеп, дербестенуге тырысты. Қ азақ жү здерінің арасында бұ рыннан келе жатқ ан байланыстар нашарлап, олар бір – бірінен оқ шаулана тү сті. Ү ш жү з ү шке бө лініп, сө з жү зінде қ азақ тың ұ лы ханына тә уелді болғ анымен іс жү зінде ө з алдына билік жү ргізді. Бұ л жағ дайлар жалпы қ азақ халқ ын біріктіріп, сыртқ ы шапқ ыншылық тан қ орғ ануғ а кесірін тигізді. Алауыздық пен ө зара дау-жанжал, қ ақ тығ ысқ а белшісінен батқ ан қ азақ тарғ а Шығ ыстан, Арқ адан тө теп берген жоң ғ арлардың шабуылы кү шейе тү скен еді. Осындай қ иындық кезең де хандық қ ұ рғ ан Тә уке алдымен Россия жә не оң тү стіктегі кө рші елдермен қ арым – қ атынасын тү зей отырып, қ азақ қ оғ амының ішкі дау-жанжалды, барымтаны тежемей, уақ хандық тардың уақ ытша болсада ынтымақ тастығ ын кө здемей тұ рып, сыртқ ы жаулар мен батыл кү ресуге болмайтынын ол жақ сы тү сінді. Хандық билігін кү шейтуге бағ ытталғ ан ірі-ірі ө згерістер жасады. Тә уке ө зінің саясатын феодалдық билер мен шонжарларғ а, батырларғ а сү йеніп жү ргізді. «Xалық кең есі» мен «Билер кең есін» тұ рақ ты орган ретінде қ алыптастырып, олардың рө лін арттырды. Жыл сайын белгілі бір мерзімде Кү лтө беде 3 жү здің басын қ осқ ан жиын ө ткізіп тұ рды. Тә уке ел бірлігі бұ зылуының ұ йтқ ышылары феодал ақ сү йектер мен сү лтандарды ә лсіретуге, мемлекеттік қ ұ рылысты кү шейтуге тырысты. Жү здер мен ұ лыстар арасындағ ы кү рделі тартыстар билер кең есінде, абыройлы да ә ділетті де Тө ле би, Қ азыбек би, Ә йтеке би, т. б. билер адында шешілді. Тә уке билікті ө з қ олына алды. Ө зінің алысты болжағ ыш саясаткер екендігін елге таныта білді. Оның қ олына ең маң ызды кө ш – қ оң ысты белгілеп бө ліп беру, алым - салық салу, сот ісі, қ арулы кү ш т.б. қ ызмет тү рлері жинақ талды. Сыртқ ы жағ айды назарда ұ стап, кә мелетке толғ андарғ а 5 қ арумен жү руді міндеттеген.Сө йтіп, «қ ара қ азақ қ а» сү йенген Тә уке хан кө п нә рсе ұ тты. Ө йткені билер кең есі барлық румен тығ ыз байланыс орнатып, ел бірлігін халық кө кө йіндегі кө кейтесті мә селелерді: қ ө ш- қ оныс, ел тыныштығ ы, сыртқ ы жаудан қ орғ ану, т.б. талқ ыланды. Ақ ыры, билер кең есі ханның кең есу органына айналып, зор саяси маң ызғ а ие болды. XVII ғ асырдың аяғ ында қ азақ хандығ ының ішкі жә не сыртқ ы саяси жағ дайы ө те шиелінісе тү ті. Халық басына қ иын да қ илы заман орнады. Сыртқ ы душпандар жиі торуылдай бастады. Ал қ уатты сұ лтандар ө здерінің иілігіндегі ұ лыстарды жеке – дара билеп, дербестенуге бой ұ рды. Сондық тан Тә уке елдің ауыз бірлігін нығ айтатын шаралар қ арастыра бастады.

51. Қ азақ хандығ ының XVI ғ асырдың екінші жартысындағ ы сыртқ ы саясатындағ ы ерекшеліктерді атап ө тің із. Қ азақ хандығ ының сыртқ ы саяси жағ дайы, ә сіресе Жә нібектің баласы Қ асым ханның (1511-1523 жж.) тұ сында нығ айды Қ асым хан сыртқ ы саясат пен бірге ішкі саясатты да дұ рыс жолғ а коя білді. Ол феодал ақ сү йектердің қ арсылығ ын ә лсіретіп, мемлекеттің саяси, экономикалық, ә скери қ уатын арттырды. Қ асым хан мемлекеттің саяси қ ұ рылымын нығ айту жолында біраз шараларды жү зеге асырды. Тахир хан (1523-1533 жж.). ә скери – саяси істеріне олақ, дипломатиялық дарыны жоқ, қ ол астындағ ыларғ а қ атал, қ ытымыр адам болды.Ол сыртқ ы саясатта дос пен қ асты айырмай тө ң іректің тө рт бұ рышымен тү гел жау болу оны жең іліске ұ шыратты. Қ азақ хандығ ымен ү немі дү шпандасып жатқ ан Шайбани ә улетімен ғ ана емес, қ азақ хандығ ының сенімді одақ тасы болып келкен Ноғ ай ордасындағ ы маң ғ ыт мырзаларымен де, Моғ олстан хандарымен де жауласты. Хақ назар хан (1538-1580 жж.) тұ сында соғ ыс қ имылдары тоқ тап, бейбітшілік орнады, қ азақ тардың орта Азия халқ ымен сауда – саттық қ арым-қ атынасы, экономикалық байланысы одан ә рі ө рістеді. Мұ ның ө зі Қ азақ хандығ ының ішкі жағ дайын жақ сартуғ а, халқ ының шаруашылық ө мірінің оң алуына тиімді болды. Сонымен қ атар Қ азақ хандығ ы нығ айып, қ айта дә уірлей тү сті.

52. XV-ХҮ III ғ ғ. Қ азақ хандығ ының саяси-ә кімшілік қ ұ рылымы. XVI ғ асырда хандар сайланып қ ойылатын болғ ан. Ханталапай – хан сайлаудағ ы ханның байлығ ын бө лісіп алу дә стү рі. Хан – азаматтық, ә кімшілік, соттық жә не ә скери билікті қ олына жинақ тағ ан мемлекет басшысы. Ханның тұ рақ ты ә скері болмады. Қ ажетті жағ дайда рулық -тайпалық жасқ ты жинап отырды. Жоғ арғ ы қ олбасшы, яғ ни хан шайқ астарда жауынгерлерді басқ арып, ауыртпалық тарды бірге кө терген. Тө лең гіттер немесе қ арашалар – ханның жасағ ы, ханды қ орғ ады, жорық қ а шық ты, малын бақ ты.Қ ұ қ ық тү рлері: Меншік қ ұ қ ығ ы. Мал жайылымына, егістік жерлерге, су қ орларына меншік болды. Малғ а жеке меншігін қ орғ ау ү шін феодал барымта алуғ а, сотсыз ауыр жазалар қ олдануғ а қ ұ қ ылы болды. Міндеттеме қ ұ қ ығ ы. Сатып алу, келісу, қ арыз алу, жалдану, зат сақ тап беру, керуенмен жү к тасу келісімдері болды. Асар – маусымдық жұ мыстар кезінде ө з руластарынан кө мек сұ рау қ ұ қ ығ ы. Жылу – жұ т кезінде немесе табиғ и апаттан малынан айрылып қ алғ анда туыстарынан, ру мү шелерінен кө мек сұ рау қ ұ қ ығ ы. Неке жә не отбасылық қ ұ қ ық. Ері ө лген ә йел ә мең герлік жолмен туыстарына тұ рмысқ а шық қ ан. Ү лкен балалар енші алып, отау болып шығ атын болғ ан. Ә кенің мал-мү лкі кенже баласына мұ ра есебінде қ алдырылып, кіші бала қ ара шаң ырақ иесі саналғ ан. Қ ылмыстық қ ұ қ ық. Айыпты адам ө лім жазасына бұ йырылып, мұ ны ру орындағ ан. Кекті айып тө леумен де ауыстыратын. Ә йелді зорлау, алып қ ашу ауыр қ ылмыс саналып, айыптығ а ө лім жазасы берілген. Мал мен мү лікті ұ рлау ауыр қ ылмыс саналғ ан. Ұ рығ а 25-60 рет дү ре соқ қ ан. XV-XVI ғ асырларда қ азақ хандығ ының мемлекеттік қ ұ рылысы 7 сатыдан қ аланды. Ауыл -> ата аймақ -> ру-> арыс-> ұ лыс-> жү з-> хандық Ауыл- туыстас адамдар, бірнеше отбасы.(ауылнай.ауылбасы ата-аймақ – 7атадан қ осылатын бірнеше ауыл.(ақ сақ ал ру –10 немесе15аймақ (рубасы, рубиі арыс- бірнеше ру(би ұ лыс -бірнеше ру(сұ лтан. сұ лтандар хандар мен ақ сү йектердің ә улетінен болады.10мың дай жасақ тары болғ ан.жү з -бірнеше ұ лыс.(хан). Жү здер 15-16 ғ тайпалар одағ ы негізінде қ алыптасқ ан.Жү здің басшысы, қ ызметі би атағ ының ең биік дең гейі.Жү здің биі – ордаби. Хандық –ү ш жү з(қ ағ ан.ұ лы хан. Хандар Шың ғ ыс ә улетінен сайланғ ан. Кез-келген даудан кейін жауапкердің есебінен кесілген мал мен мү ліктің 10%-ы ханғ а тиесілі болғ ан. Тө ре тұ қ ымының ішкі ә улеттік даулары хан алдында шешілген. Қ арапайым қ азақ тың дауын тө ре шешкен. Бү кіл қ азақ ұ лтының бас қ осқ ан кең есі – Қ ұ рылтай(Мә слихат) Хан кө терудің 2 жү йесі қ атар қ олданылды: мұ рагерлік, сайлау.

53. XV-XVIII ғ ғ Қ азақ қ оғ амының ә леуметтік қ ұ рылымы. XV-XVIII ғ ғ дә стү рлі қ азақ қ оғ амы ә леуметтік, таптық жікке бө лінген қ оғ ам еді. Қ азақ та байлар, орта шаруа жә не кедейлер табы болды. Қ азақ қ оғ амының жоғ арғ ы мемлекет басшысы хан болды. Қ азақ хандары Шың ғ ыс ханның ү лкен ұ лы Жошыдан тарады. Ханның қ олына ә скери жә не азаматтық билік шоғ ырланды. Хан елдегі барлық ә скерлердің бас қ олбасшысы болып есептелді. Сұ лтандар – ханнан кейінгі жоғ арғ ы мемлекеттік билік сұ лтандардың қ олында болды. Сұ лтандар ханның тірегі болып саналды. Сұ лтандардың ортасынан хан сайланады. Сұ лтан деген қ ұ рметті атақ тек Шың ғ ыс ханнан тарағ ан ұ рпақ тарғ а ғ ана берілді. Сұ лтандар ханның тапсыруымен белгілі ру-тайпалардың жә не олар кө шіп-қ онғ ан жайылымдардың егесі болды. Сұ лтандар жергілікті ә кімшілік билікті жү зеге асырды. Сондай-ақ олар ә скери биліктің де, сот билігінің де тізгінін ұ стады. Хан сарайында, ұ лыстардың мекемелерінде, ауылда, жиындарда билік айтып, ел арасында дау-дамайды шешетін, сө зге шешен, іске шебер, сауатты адамдар – билер болып табылады. Қ азақ халқ ы қ ай кезде де ортақ тілді, от ауызды, қ ара қ ылды қ ақ жарғ ан ә діл билерін, шешендері мен ақ ындарын ел билеген хандарынан бетер қ адір тұ тқ ан. Хан билігі бү кіл елге қ атысты жоғ ары саяси билік болса, ру, тайпа кө леміндегі нақ ты билік сол рулардан шық қ ан беделді ру ақ сақ алдарының қ олында болды. Олар ру ішіндегі, рулар арасындағ ы жер дауы, жесір дауы мә селелерін шешіп отырды. Ру ақ сақ алдары елдің дә стү рін, салтын бұ лжытпай орындауды қ адағ алаушылар болды. Ру ақ сақ алдарының ішінен ел ішіндегі билер сайланды. Ру ақ сақ алдарының ө зінің кең есі болды. Кең еске ел ішінде ө мірлік тә жірибесімен, ақ ылымен, білім-біліктілігімен ерекше беделге ие болғ ан ә р кіші рудың ақ сақ алдары кірді.Кө шпелі қ азақ қ оғ амында ел қ орғ ағ ан батырлардың орны ерекше болды. Олар елін, жерін жаудан қ орғ ады, жастарды соғ ыс ө неріне тә рбиеледі. Кө шпелі қ азақ қ ауымында абыздардың, жыраулардың, бақ сы-балгерлердің де ө з орны болды. Абыздар мен жыраулар елдің рухани мә дениетін, оның елдік идеясын жасаушылар болды. Олардың ақ ылына, сә уегейлік кө ріпкелдігіне ел билеушілері, тіпті ханның ө зі де қ ұ лақ асып санасты. Дә стү рлі қ оғ амда ел ішіндегі ем-доммен бақ сы-балгерлер, шө ппен емдейтін емшілер, сынық шылар айналысты. Қ азақ қ оғ амындағ ы ең ауыр жағ дай қ ұ лдар мен кү ң дер басында болды. Олар ө з қ ожайындарына экономикалық жағ ынан да, бас бостандығ ы жағ ынан да толық тә уелді еді. Ә детте, қ ұ л мен кү ң байлардың шаруашылығ ында жұ мыс істеді.