Шаруашылығы. 1 страница

Ү йсіндердің негізгі шаруашылығ ы кө шпелі мал шаруашылығ ы болды. Сонымен бірге олар егін шаруашылығ ымен де айналысты. Жерге жеке меншік орнап, ол мұ рагерлік жолмен атадан балағ а қ алып отырды. Ү йсіндер жылқ ы, қ ой, ешкі, сиыр, тү йе жә не басқ а малды ө сірген. Тұ тыну бұ йымдардың ішінде кү нделікті тұ рмысқ а қ ажетті қ ыш ыдыстар кө п кездеседі. Олар формасы жағ ынан алуан тү рлі. Тамақ ішуге керекті тү рлі аяқ – табақ, тостағ андар болса, азық -тү лік сақ тайтын, су таситын, айран, сү т сақ тайтын тү рлері болғ ан. Ү йсіндер қ орғ асын, мыс, алтын кендерін білді. Археологиялық қ азбалар нә тежесінде табылғ ан ә йелдің тә жі тә різдес ә шекейлі баскиімі Қ арғ алы диадемасы – ү йсіндердің ө нері мен діни нанымнан мә лімет беретін қ ұ нды ескрткіш. Ол 2300 биіктіктегі тау шатқ алынан табылғ ан.

Қ аң лылар.

Қ азақ халқ ының қ ұ рамына енген ірі тайпалардың бірі қ аң лылар. Олар Қ ытай жазба деректерінде кангюйлар деп аталса, ал парсы жә не ү нді діни кітаптары «Авеста» мен «Махабхарата» кангха болып кездеседі. Тү ркі руналық жазушыларында Кангю-тарбанд деген кенттің (қ аланың) аты бар.

Қ аң лы тайпаларын Қ ытай жазба деректері бойынша, алғ аш рет қ азақ халқ ының тарихына таныс еткен ғ алымдар кө рнекті Қ ытай тілінің мамандары Н. Я. Бичурин мен Н. В. Кюнер. Жазба деректерді пайдалана отырып, қ аң лылардың қ ысқ аша болса да тарихына кө ң іл бө лген академик В. В. Бартольд. Ол қ аң лы тайпаларын Сырдарьяның орталық ағ асында ө мір сү рген деп тұ жырым айтады. Біздің заманымыздаң бұ рынғ ы III ғ асырда қ аң лы тайпалық бірлестігі қ ұ рылды. Олардың астанасы – Битянь қ аласы. Олардың саны 600 мың, немесе 120 мың ү й болғ ан. Қ аң лы мемлекеттік бірлестігінің басында Уын ә улетінен шық қ ан патшалар тұ рды, олар «би» немесе “ ябғ у” деген титулғ а ие болды. Бұ дан басқ а мемлекеттік аппаратқ а патшаның орынбасарлары жә не ү ш кең есші кірді. Сол кезде (б.з.б. II ғ асырдың аяғ ы – I ғ асырдың басы) қ аң лы мемлекетіне бес иелік – Сусе, Фумо, Юйни, Цзи, Юйцзянь кірді. Қ аң лылар Қ ытай, Рим, Кавказ жә не Орта Азия елдерімен сауда байланыс жасап тұ рды. Олар ү йсін, ғ ұ н тайпаларымен соғ ысқ ан.

Қ аң лылырдың қ оғ амдық қ ұ рылысы.

Қ аң лы тайпасында билік мұ рагерлік жолмен ә кеден балағ а беріліп отырғ ан. Бар билік ақ сақ алдардың, ру басшылары мен ә скери кө семдердің қ олында болғ ан.

Шаруашылығ ы.

Қ аң лылардың негізгі кә сібі егіншілікпен ұ штасқ ан мал шаруашылығ ы болды. Оларда тә лімі жә не кө лдетіп суару егіншілік жақ сы дамыды. Олар дә нді дақ ылдар еккен жә не огород ө сурумен де айналасқ ан.

Аң аулау мен балық аулаудың қ осалқ ы маң ызы болды. Елік, тау теке, арқ ар, киік аулады. Қ оныстар мен қ орымдарды қ азғ ан кезде балық аулау қ ұ ралдары – шанышқ ылар, сү ң гілер, қ армақ тар, жү кшелер шық ты.

Ет, балық жә не ө сімдік ө німдерімен жабайы ө сетін алма, алмұ рт, ө рік, тау жуасы, сарымсақ т.б. пайданылды.

Қ аң лылар қ оғ амында ә р тү рлі кә сіптер, қ ол ө нер, сауда жә не ақ ша айналысы дамыды.

Олардың қ оныстарында ондағ ан тұ рғ ын ү й мен қ ора – қ опсылар болды. Қ оныстарда тұ рғ ын ү йлерде болсын, қ ора-қ опсыларда болсын дә н, астық сақ тайтын ұ ра, еденді сылайтын балшық қ а, шикі кірпішке қ осылғ ан сабан, толып жатқ ан дә нү ккіштер, астық, бақ ша дақ ылдарын сақ тайтын қ ыш кеспектер табылды. Жерді тас кетпендермен ө ң деген, сү йектен жасалғ ан егіншілік қ ұ ралдары да пайданылғ ан.

Қ аң лылардың діні.

Қ аң лылар табиғ ат кү штеріне, ата-баба аруағ ына сиынғ ан. Ә р жылдың маусым айында барлық тайпалар жиналып, ата-бабаларына шектік беріп отырғ ан. Олардың бір бө лігі будды дінін қ абылдады. Кө п қ ұ дайғ а табынушылық болды. Сонымен қ атар қ аң лылар жұ лдыздар арқ ылы тү рлі болжамдар жасап отырғ ан.

Қ аң лы тайпалық бірлестігі б.з.б. I ғ асырдың ортасында ыдырады.

Сонымен қ аң лы тайпаларында сонау ерте кезден бастап мемлекеттік дә режесіне дейін кө терілген тайпа бірлестіктері болды деп айтуғ а болады. Ғ ундар. Ғ унну державасынның қ ұ рылуы. Біздің заманымыздан бұ рын I мың жылдық тың екінші жартысынан бастап Евразияның этникалық – саяси тарихында Орталық Азияның кө шпелі тайпаларының ролі кү шейе тү сті. Осы ө ң ірде, Байкалдан Оң тү стікте таман жә не Ордасқ а дейін созылып жатқ ан далалық жә не шө лейт аудандарда қ арабайыр малшаруашылығ ы мен шұ ғ ұ лданғ ан, этникалық жағ ынан ә р тү рлі тайпалар кө шіп жү рді. Солардың басты бір тобы ғ ұ ндар еді. Қ азақ станның Онтү стік жә не Жетісу жерлерінде ғ ұ ндар б.з.б. II-I ғ.ғ. келе бастағ ан. Ғ ұ ндар жайлы тарихи деректерді кө рнекті Қ ытай тілінің мамандары Н.Я. Бичурин мен Н.Кюнердің ең бектерінен білеміз. Ал олардың тарихын жазуғ а ең бек еткен ғ алымдар А.Н. Бенрштам, Л.И. Гумилев, Н.И. Конрад. Қ азақ ғ алымдарының ішінде соң ғ ы кезде К.М. Байпаков айналысып жү р. Б.з.б. IV-III ғ асырларда Қ ытайдың солтү стік шекарасында тұ рғ ан тайпалар топтасып, тайпалық екі бірлестік қ ұ рды. Олардың біріншісі Сюнну (Хунну немесе ғ ұ ндар); екіншісі дунху бірлестіктері деп аталды. Сюнулар (ғ ұ ндар) ө з заманындағ ы, кө ршілес елдердің тарихына ық пал жасады. Ғ ұ ндардың этникалық шығ у тегі, тілі осы кү нге дейін дә лелденбей отыр. Зерттеушілердің кө пшілігі оларды тү ріктердің арғ ы тегі деп есептейді. Сонымен Қ ытай жылнамаларымен археологиялық зерттеулерге қ арағ анда, б.з.б IV-III ғ асырларда Қ ытайдың Солтү стігінде Байкалдан Ордосқ а дейінгі аралық ты мекендеген кү шті ғ ұ н тайпаларының бірлестігі қ ұ рылды. Олар ө здерімен кө рші жатқ ан халық тарын басып алумен қ атар Қ ытай жерінде дү ркін-дү ркін шабуыл жасап тұ рғ ан. Бұ л жағ дай Қ ытай патшасының наразылығ ын тұ ғ ызып отырды. Сө йтіп, ғ ұ ндар мен Қ ытай ө кіметінің арасында бір-біріне алма-кезек жасалғ ан ұ рыс–талас, соғ ыстар олардың ұ рпақ тарының арасында 300 жылдан астам уақ ытқ а созылғ ан. Жылнамалар бойынша, ғ ү н тайпаларының бірігіп саяси кү шейген кезі б.з.б. 209 жылы Мө де ханның билік жү ргізген мезгілі. Оның жасағ ан ә скери реформалары ғ ұ ндарды қ уатты мемлекетке айналдырғ ан. Олар ө здерінің оң тү стігіндегі дунхуларды талқ андап, быт-шытын шығ арды. Олардың аман қ алғ андары Монголия, Маньчжурияғ а дейін қ ашып бас сауғ алауғ а мә жбү р болады. Ғ ұ ндар мұ нымен де қ анағ аттанып қ оймай б.з.б. 203-202 жылдары Саян-Алтай таулары жә не жоғ арғ ы Енисей жеріне дейін шабуыл жасап, Қ ытайдың хань ә улетінің негізін салушы (б.з.б. 202 ж.) Лю-банды б.з.б. 200 жылы жең іп, оларды ө здеріне бағ ынышты етеді. Қ ытай императоры ғ ұ ндардың Шаньюіне (ханына) қ ыз беріп, алым-салық тө леп тұ рғ ан. Сө йтіп, Байкал кө лінен Тибет тауына дейін Шығ ыс Тү ркістанның Хуанхэ ө зінінің Орта ағ ысына дейінгі аралық ты алып жатқ ан ұ лан байтақ жерде «Ғ ұ н державасы» пайда болды.
Ғ ұ ндардың саяси, қ оғ амдық қ ұ рылысы. Мемлекеттің басында ұ лы Сенгир (Шаньюй) тұ рды. Оның билігі дара жә не мұ рагерлік болды. Ә детте ол тағ ын ү лкен ұ лына немесе інісіне ө сиет етіп қ алдырғ ан. Шаньюй барлық ғ ұ ндарғ а тиесілі жерлер жә не бү кіл мемлекет территориясына билік жү ргізуге қ ұ қ ылы болды. Сонымен бірге, Шаньюй ол территорияны сақ тауғ а, қ орғ ауғ а міндетті болды. Оның соғ ыс жариялауғ а, бітім жасауғ а, армияны басқ аруғ а қ ұ қ ысы болды. Жоғ арғ ы сот билігі де Шаньюйдің қ олында шоғ ырланды. Ғ ұ н мемлекетінде Шаньюйден кейінгі екінші орында оның балалары жә не жақ ын туыстары тұ рды. Бұ данбасқ а Шаньюйге туменбасы, жү збасы, онбасылар бағ ынышты болды. Ғ ұ ндар 24 рудан қ ұ ралды. Ә р руды ақ сақ алдар басқ арды. Ақ сақ алдар мемлекет ісін талқ ылау ү шін бір жылда 3 рет қ ұ рылтай ө ткізіп отырды. Ғ ұ ндарда жақ сы ұ йымдастырылғ ан ә скер болғ ан. Мұ ның негізгі тез жү ретін атты ә скер болды. Атты ә скердің қ аруы садақ пен жебе еді. Олар садақ тарының сыртын сү йекпен қ аптағ ан. Жебелердің екі тү рі болғ ан. Ә сіресе, ұ шқ ыр, ауыр ұ ң ғ ырлы сауыт бұ зар жебені темірден жасағ ан. Ұ зын семсерлері ат ү стінде жү ріп соғ ысуғ а ың ғ айлы. Ондай семсерлер Қ азақ станда Ақ тө бе Шаушық ұ м, Жамантоғ ай қ орымдарынан табылғ ан.

11. Бірінші Тү рік қ ағ анатының тарихы (551-603). Этникалық ортаның ө згеруіне байланысты біздің заманның 1-ші ғ асырында Еуроазия далаларында басымдық тү ркі тілдес тайпаларғ а ауысты. Бірінші тү рік қ ағ анаты мемлекетінің қ ұ рылуымен Қ азақ станның орта ғ асырлық тарихы басталады. 1968 жылы Монғ олияда Орхон алқ абында тү ркі руналық жазуның ескерткіші табылды, ә зірше бұ л тү ркі қ ағ анаты дә уірінің алғ ашқ ы ескерткіші. Бұ л жазулар кағ андардың билеушілерінің қ орғ ан- жерлеу орындарында қ ойылғ ан. Қ ағ андар билеушілері – Таспара, Бильге жә не оның ағ асы Кү лтегін. Міне, осы тү ркі жазуларынан біз тү ркі империясы – тү ркі елі (мемлекеті) туралы білеміз. Ерте ортағ асыр дә уірінде Римнің қ ұ лауынан оң ала алмай жатқ ан Еуропағ а қ арағ анда Орта Азияда кү рделі ө згерістер болды. Санаулы онжылдық та Ұ лы Дала кең істігінде Рим империясының аумағ ынан кем емес мемлекет қ ұ рылды. Дала империясы – тү ркі қ ағ анатының тууы - тү ркі ә лемі туралы ұ ғ ым туғ ызды, Қ азақ стан тарихында жә не басқ а да Еуроазия елдеріндегі ежелгі тү ркі деп аталатын жаң а дә уірді ашып берді. Тү ркілер тарихы - Қ ытай жылнамашыларының жазып алғ ан ежелгі тү ркі аң ызына сү йенсек, Шығ ыс Тянь Шань – Турфаннан басталады. Бұ л аң ызғ а қ арасақ тү ркілер ата- бабалары жау тайпаларымен тү бімен жойылғ ан, тек бір ғ ана 10 жастағ ы ер бала аман қ алғ ан, оны бір қ асқ ыр ө лімнен аман алып қ алып, ө зі асырығ ан, кейіннен оғ ан ә йел болып, 10 ер бала туғ ан. Олардың бә рі Тү рфан ә йелдеріне ү йленген. Осы Тарланның Ашина есімі бір немересі жаң а тайпаның кө семі болып, оғ ан ө з есімін берген. Кейіннен Ашина руының кө семдері ө з туысқ андарын Алтайғ а шығ арады, онда олар жергілікті тайпаларды игеріп, тү ркі есімін қ абылдайды. Сондық тан да қ асқ ыр - кө птеген тү ркі халық тарының ең қ асиеттейті хайуаны. Сол қ асқ ыр терісі - ішінде қ олдары мен аяқ тары шабылғ ан адам жатқ ан қ асқ ыр фигурасы кағ ан стеласындағ ы барельефте бейнеленген. Аң ыз тү ркілердің шығ у тегін Шығ ыс Тянь-Шаньмен, Қ ытай жылнамашылары сияқ ты байланыстырады. Қ ытай жылнамашыларының айтуынша кейінгі ғ ұ ндар тайпасы ІІІ-IV ғ асырда солтү стік Тянь-Шаньғ а қ оныс аударғ ан жә не Турфан аймағ ына ығ ыстырылып, онда 460 жылғ а дейін мекендеген. Сол жылы оларғ а монғ ол тілді жуань – жуань (авар) тайпалары шабуыл жасап, олардың иеліктерін қ ұ ртып, ғ ұ н тайпаларын Алтайғ а ығ ыстырғ ан. Сол тайпалар ішінде Ашина ұ рпақ тарының тайпасы да болғ ан. Ашина Алтайғ а қ оныс аудармай тұ рып жергілікті халық пен араласып кеткен. Олар кү штерін жинап аварларды талқ андады. 551 жылы тү ркі билеушісі Бұ мын “қ ағ ан” титулын алды, яғ ни ол император дегенді білдіреді. VI ғ асыр ортасында тарихи аренағ а жаң а тұ лғ а – Тү ркі қ ағ анаты келді. Мұ ғ ан қ ағ ан (553-572) 553 жылы Оң тү стік Батыс Манчжуриядағ ы моң голдардың қ идан тайпаларын жә не Енисайдағ ы қ ырғ ыздарды жаулап алып, тү рік елінің Орта Азияның Оң тү стік Сібірдегі ө ктемдегін біржола орнық тырды. Бірінші Тү рік қ ағ анаты атанғ ан осынау мемлекеттік қ ұ рылым 630 жылғ а дейін сақ талғ ан. Қ ытай жылнамаларының айтуына қ арағ анда ә лгі қ ағ анат Ұ лы Қ абырғ а сыртында жатқ ан елдердің баршасының зә ресін алғ ан. Шығ ыстан Корей шығ анағ ына дейің гі он мың км жуық, Оң тү стіктен Алашан Гоби шө лдеріне, солтү стіктен Байкалғ а дейінгі бес-алты мың км жуық жердегі ұ ланғ айыр кең істік осы державаның табанында жатты. Ол аздай-ақ Қ ытайдың Солтү стігіндегі Ци жә не Солтү стік Чжу мемлекеттерін де ө зіне қ аратып алды. Міне оның қ уаттылығ ы осындай болғ ан. Тү ріктердің Батысқ а қ арай жасағ ан жорық тары да жемісті болғ ан. 5 ғ асырдың 60-шы жылдарының соң ына қ арай тү рік қ ағ анаты сол заманғ ы ірі де іргелі мемлекеттер – Византияның, сасанидтік Иранның жә не Қ ытайдың саяси, сондай-ақ экономикалық қ арым-қ атынастары жү йесіне кіреді де, Қ иыр Шығ ыс Жерорта тең ізі жағ алаундағ ы елдерді жалғ астыратын сауда жолдарына бақ ылау жасау ү шін кү рес жү ргізеді. 555-558 жылдары тү ркілер Жетісу мен Қ азақ станның Сырдария, Арал, Орал жә не Жайық қ а дейінгі далаларын иеледі. Тү ркілердің батысқ а қ озғ алысы тек жаулап алу болғ ан жоқ, сонымен бірге ол Орта Азия тү ркілер тайпаларының қ оныс аударуы жә не олардың Солтү стік Шығ ыс Орта Азия аймақ тарына, алдымен қ азақ далаларына қ оныстанулары болды.

12.Батыс Тү рік қ ағ анаты (603 - 704). - Тү рік қ ағ анаты ыдырап, екіге бө лінуі нә тижесінде пайда болғ ан ерте ортағ асырлық тү ркілер мемлекетіАумағ ы Алтай, Сібір жерінен бастап, Ә мудария мен Еділ ө зендерінің тө менгі ағ ысына дейінгі аралық ты қ амтығ ан. Саяси ахуалдарғ а байланысты шекара ө згеріп тұ рғ анымен Батыс Тү рік қ ағ анатының негізгі аумағ ы ежелгі ү йсін жері, Жетісу ө ң ірі болғ ан. Негізгі астанасы Шу бойындағ ы Суяб.Батыс Тү рік қ ағ анатының халқ ы “он оқ елі” (он оқ бұ дұ н), “бес арыс дулу”, “бес тайпалы нушеби” деп те аталғ ан. Негізгі тайпасы теле.. Батыс Тү рік қ ағ анатының мемлекет басшысы - қ ағ ан жоғ ары билеуші ә рі ә скербасы саналды. Ол мемлекеттің ішкі жә не сыртқ ы саяси істерінің бә ріне басшылық жү ргізді, ру басшыларын тағ айындады. Қ арапайым халық “қ ара бұ дұ н”, ал ә леум. қ ұ рылымның ең тө м. сатысының тә уелді тобы “тат” деп аталғ ан.Негізін қ алағ ан Тардуш(Дато). Батыс Тү рік қ ағ анаты Шегуй (610—18) мен Тү н жабғ у (618—30) қ ағ андар тұ сында кү шейіп, мемлекеттің шекарасы кең ейе тү скен. Шегуй қ ағ ан шығ ыстағ ы шекараны Алтайғ а дейін жеткізіп, бү кіл Тарым жазығ ы мен Памирге дейінгі аймақ қ а ө з билігін жү ргізген. Шегуйдің інісі Тү н жабғ у қ ағ ан мемлекеттің батыстағ ы шекарасын кең ейту саясатын жалғ астыра отырып, ө зінің қ ысқ ы тұ рағ ын Суябқ а кө шіріп, ал Мың бұ лақ деген жерді жазғ ы қ онысына айналдырғ ан.Шегу мен Тон қ ағ ан кезінде салық жинаущыларғ а-селиф деген атақ берілген.Ешбар Елтеріс қ ағ ан- он оқ қ ара будун жү йесін енгізді. Дулу мен нушебилер арасындағ ы 638 жылғ ы қ антө гістен соң, олардың арасындағ ы шекара Іле ө зені арқ ылы ө тіп, қ ағ анат оң жә не сол қ анатқ а бө лінді. Тайпааралық соғ ыстар 17 жылғ а (640 — 57) созылды, бұ л қ ытай ә скерлерінің баса-кө ктеп кіруіне қ олайлы жағ дай туғ ызды. 656 жылы Ашина Хэлу қ ағ ан қ ытай ә скери қ олбасшысы Су Динфаннан жең ілгеннен кейін Батыс Тү рік қ ағ анаты Таң империясының ық палына тү сті. Бұ дан кейінгі жерде Батыс Тү рік қ ағ анатын Таң империясы ә кімшілік аймақ тарғ а бө ліп, бұ рынғ ы тү рік қ ағ андарының қ ытайланғ ан ұ рпақ тарынан басқ ақ тарды — “қ уыршақ қ ағ андарды” тағ айындап отырды. Дегенмен олардың ішінде Дучжы (Дучжи хан, Ашина Дучжы) қ ағ ан (басқ ақ) отарлық езгіге қ арсы шығ ып, елді бостандық қ а жеткізуге ұ мтылды, бірақ мақ сатына жете алмады, 679 жылы қ ытайлық тар оны алдап қ олғ а тү сіріп, қ орлап ө лтірді. Батыс Тү рік қ ағ анатының соң ғ ы 23-қ ағ аны Синь (Ашина Синь) 704 ж. Қ ұ лан қ аласында тү ргештердің басшысы Ү шлік (Учжилэ, Ү шелік) қ олынан қ аза тапты. Соң ғ ы қ ағ аны –Ү шлік.704 жылы Батыс Тү рік қ ағ анатының орнына Тү ргеш қ ағ анаты қ ұ рылды.

13.Батыс Тү рік қ ағ анаты (603-704)ндағ ы этномә дени процестер мен халық аралық қ атынастар. Қ ағ анаттың орталығ ы Жетісу. Астанасы Суяб (Ақ бешім) (Қ ырғ ызстандағ ы Тоқ мақ қ аласының маң ы), жазғ ы ордасы Мың бұ лақ (Тү ркістанның тө ң ірегі).Халқ ы ежелгі ү йсін жерінің Қ аратаудан Жоң ғ арияғ а дейінгі аралық ты қ оныстанғ ан 10 тайпадан тұ рды (он оқ будун). Тайпа екіге бө лінеді: Дулу – Шу ө зенінен шығ ысқ а қ арай орналасқ ан бес тайпаНушиби - Шу ө зенінен батысқ а қ арай мекендеген бес тайпаҚ оғ амдық қ ұ рылымыҚ ағ анатты тү ріктің ашина (кө кбө рілер) тайпасынан шық қ ан ақ сү йектер биледі. Қ ағ ан ең жоғ арғ ы билеуші, ә скер басы жә не бү кіл жердің иесі.1.Қ ағ ан

1. Шад, жабғ у, елтебер (ашина руынан шық қ ан жоғ арғ ы шенділер)

2. Бек (ру, тайпа басқ арушысы)

3. Тархан, бұ йрық тар (сот қ ызметін атқ арушылар)

4. Тұ дын (салық жинаушы)

5. Қ ара бұ дын (қ арапайым халық)

6. таттар (қ ұ лдар)Халқ ы – ү йсіндер, қ аң лылар, қ арлұ қ тар, тү ркештер, шығ ылдар яғ малар.Алғ ашқ ы қ ағ аны Тардуш (Дато). Ол Шығ ыс Тү рік қ ағ анатын жаулап, екі қ ағ анатты біріктіруді ойлады. Алтайдағ ы теле тайпасын шабуылдап, ө зін Шығ ыс Тү рік қ ағ анатының қ ағ аны дп жариялады. Телелердің бас кө теруінен кейін қ ағ анаттар қ айта бө лінді.

Қ ағ анаттың кү ш-қ уаты Жеғ ұ й жә не Тон-Жабғ у қ ағ андар тұ сында арта тү сті. Олар Тоқ арыстан мен Ауғ анстанғ а жаң а жорық тар жасап, қ ағ анат шекарасын солт-батыс Ү ндістанғ а дейін созды. Салық жинауғ а жергілікті адамдарды қ ойып, оларды селиф деп атады. Кө рші мемлекеттерге соғ ыс ашудағ ы басты мақ саттардың бірі қ ұ л иелену. Датсу қ ағ ан кө рші елдермен сауда байланыстарын жү ргізіп, Қ ара тең із жағ алауына жә не Тү ркістанғ а абысты жорық тар жасады.Батыс Тү рік қ ағ андары жаулап алғ ан аймақ тардың саяси жү йеcіне ө згерістер енгізбей, т ек салық жинаумен шектелді. 16 жылғ а созылғ ан (640-657ж) тайпааралық соғ ыстардың қ ағ анатты ә лсіретуі салдарынан Таң империясы Жетісуды басып алды 659ж.Тү ріктердің Таң империясына қ арсы кү ресі қ ағ анат қ ұ рамындағ ы тү ркештердің кү шеюіне ә келді. 704 ж Тү ркештер Жетісудағ ы саяси билікті жең іп алды.

14.Тү ркеш қ ағ анаты. Арабтар жаулаушылығ ы басталғ ан кезде Қ азақ стан жә не орта Азияның басым бө лігі Батыс тү рік қ ағ анаты ө кіметінің билігінде болатын.Арабтарғ а қ арсы кү рес жү ргізу ісінде Жетісуда ө кімет басына келген тү ркештер бірінші орынғ а шық ты.Уақ ыты 704-756.Тү ркештер Шу мен Іле ө зені аралығ ын қ оныстанғ ан.Алғ ашқ ық ағ аны-Ү шлік.(704-706).Территориясы: Жетісу, Іле, Шу, Талаc алқ аптары.Астанасы-Суяб, жазғ ы ордасы-Кү нгіт қ аласы.(Іле ө зені бойында).Бү кіл жер 20 ү лесті аймақ қ а(тү тік) бө лінді.Ә р тү тікте жеті мың ә скер болғ ан.Қ ағ анат екі қ арсылас топқ а бө лінді: 1)Сары тү ркештер(шулық), ордасы-Суяб қ аласы.(Шу ө зені бойында).2)Қ ара тү ркештер(ілелік), ордасы-Тараз қ аласы(Талас ө зені бойында).Араб тарихшысы Ә л-Идриси дерегі: Тү ркеш нағ ыз тү рік мағ ынасындағ ы сө з.VIIIғ.басы(705ж)-Орта Азия мен Қ азақ станғ а арабтардың жорығ ы басталды.706ж.-тү ркештер соғ дылармен одақ тасып, Бұ хар маң ында арабтарды жең ді.709ж.-араб қ олбасшысы Кутейбтің екі одақ тастық тың арасында алауыздық туғ ызуының салдарынан соғ ды ханы Тархун кө мектесуден бас тартты.Нә тижесінде арабтар Бұ харды жаулады. Ү шеліктің ұ лы Сақ ал қ ағ ан(сары тү ркеш)бү кіл Орта Азияны бағ ындырды.708ж. сары тү ркеш пен қ ара тү ркеш арасында шиеленіс кү шейді.711ж. қ ара тү ркештер шақ ыруымен келген Шығ ыс тү рік қ ағ аны Қ апағ ан Болучу(Жоң ғ ария) тү бінде сары тү ркеш ә скерін жең ді.Сақ ал қ ағ ан тұ тқ ынғ а тү сіп, қ ағ анат кү йреді.Тү ркеш қ ағ анаты 7 жыл ө ткеннен соң ғ ана қ алпына келтіріліп, билікке Сұ лу қ ағ ан(қ ара тү ркеш)келгесін қ айта нығ айды.Билік қ ара тү ркештерге кө шіп, Орда Тараз қ аласына ауыстырылды. Сұ лу қ ағ ан екі майданда кү рес жү ргізді: Батыста-арабтармен, шығ ыста-Таң патшалығ ымен.Сұ лу қ ағ ан Қ ытаймен одақ тасып, бар кү шті батысқ а бағ ыттады.723ж.-тү ркештер Ферғ ана қ арлұ қ тары жә не Шаш тұ рғ ындарымен бірігіп, арабтарғ а соқ қ ы берді.Арабтар Сұ лудың батылдығ ына байланысты оны Сү зеген деп атағ ан. 732ж.-арабтар тү ркештерді ығ ыстырып, Бұ харды қ айтара жаулады.736ж. Сұ лу қ ағ ан арабтарғ а қ арсы жорық қ а шығ ып, Тоқ арыстанғ а дейін барды да, жең іліскеұ шырады.Осы кезде сары тү ркештер мен қ ара тү ркештер арасында кү рес қ айта ө ршіді.738ж. қ олбасшы Бағ а-Тархан Сұ луды ө лтіріп, оның ұ лына қ арсы соғ ысты бастады.Тү ркештер арасындағ ы алауыздық 738-748ж.арабтарғ а Оң т.Қ азақ стан мен Орта Азияны басып алуғ а жағ дай жасады.Осының салдарынан тү ркештер 746ж. Жетісуғ а ұ мтылғ ан қ арлұ қ тарғ а қ арсылық кө рсете алмайды.Тү ркілердің қ иын жағ дайын қ ытайлар да пайдаланып қ алды.748ж.-қ ытайлар Суяб қ аласын жаулап алып, қ иратты.751ж.Атлах қ аласының маң ындағ ы қ ытайлар мен арабтар арасындағ ы ірі шайқ ас(Талас бойы).Бес кү нге созылғ ан шайқ астың шешуші кезең інде қ арлұ қ тар арабтар жағ ына шығ ып, қ ытайлар жең ілді.Атлах шайқ асының тарихи маң ызы: Қ ытай ә скері Жетісуды, Шығ ыс Тү ркістанды тастап шегінді.Арабтар Талас аң ғ арынан Шашқ а қ арай ығ ысты.Алайда, ішкі қ ақ тығ ыстан жә не араб-қ ытай шапқ ыншылығ ынан Тү ркеш қ ағ анаты ә лсіреді.756ж. қ ағ анат қ арлұ қ тардың тегеурініне тө теп бере алмай біржолата қ ұ лады.

15.Қ арлұ қ қ ағ анатының тарихы. Қ арлұ қ мемлекеті (756-940 жж.). Қ арлұ қ тайпаларынын мекені - Алтай манында орналысқ ан. 8 ғ. бастап қ арлұ қ тар Жетісуғ а қ оныс аударады. Қ арлұ қ тардың арқ асында 751 ж. арабтар Талас бойында тү ріктермен болғ ан шайқ асты жең еді. Осы кезден бастап қ арлұ қ тайпалары кү шейіп, олардың патшасы ө з билігін Алтайда орнатады. 755 ж. қ арлұ қ тар Жетісуда тү ргештерді женеді. Тү ргештердің жартысы қ арлұ қ тарғ а бағ ынады, ал қ алғ аны шығ ысқ а таман кө шуге мә жбү р болды. Қ арлұ қ тар туралы деректер 5 ғ асырғ а жатады. Ол " бұ лақ " деген атпен белгілі. Тү ркі руна ескерткіштерінде " ү ш қ арлұ қ " атын алтай тауы мен Балқ аш кө лінің шығ ыс жағ алауы арасын қ оныс еткен кө шпелі тайпалар бірлестігіне айтады. 7 ғ. ортасында қ арлұ қ бірлестігі қ ұ рамына бұ лақ, шігіл мен ташлық кірген. Кө семдері Елтабар деп аталғ ан. 766 жылы тү ргеш қ ағ андарының қ ос ордасы Тараз бен Суябты қ оса, бү кіл Жетісу қ арлұ қ жабғ ысының қ оластына кө шеді. Олар ерте феодалдық мемлекет қ ұ рады. Араф географы Ә л-Марвази (12 ғ.) қ арлұ қ тар қ ұ рамында 9 тайпа болғ анын айтады. Қ арлұ қ конфедерациясына Жетісу мен оң тү стік Қ азақ станның тухси, шігілдер, ә зкіштер, халаджылар, чаруктер, барысхандар, т.б. тү ркі тілдес тайпалар кірген. 8-10 ғ ғ. Қ арлұ қ тайпалары Қ азақ станның Жоң ғ ар Алатауынан бастап, Сырдың орта ағ ысына дейінгі кө сіліп жатқ ан территорияны қ оныс етеді. Балқ аш пен Ыстық кө л арасы, Шу, Іле, Талас ө зендері бойында, Отырарғ а дейін кө шіп жү реді. Олардың билеушісі джабғ у, 840 жылдан бастап кағ ан атағ ын алды. Кө шпелі тайпалардың билеуші ақ сү йек топтарының қ олында жайылымдар мен қ ұ нарлы жер ғ ана емес, қ ала орталық тары да болды. Қ арлұ қ тар елінде 25 қ ала мен қ ыстақ болғ ан. Олардың ішінде Тараз, Қ ұ лан, Мерке, Атлалық, Тұ зын, Балық, Барысқ ан жә не т.б. Қ арлұ қ қ алалары Ұ лы Жібек жолы бойында орналасты. Қ арлұ қ қ ағ анаты ішкі қ ырқ ыс, ө кіметті алу жолындағ ы, қ оныс-ө рісті иемдену жолындағ ы талас-тартыс мемлекетті ыдыратты. 940 (942) ж. қ арлұ қ мемлекетінің астанасын - Баласағ ұ нды - Шығ ыс тү ркістандағ ы тү ріктер - Тянь-Шянь жағ ынан қ оныс аударғ ан чығ ыл жә не ягма тайпалары - жаулап алады. Осыдан кейін Жетісуда билік қ араханидтерге тап болады. Сонымен, 940 жылы қ арлұ қ мемлекеті ө мір сү руін тоқ татты.