Тақырып 51. Республикалық нормативтік көліктік құқықтық база

Ұ лттық кө лік заң намасының аяқ талғ ан жү йесі мына тү рде кө рінеді:

Ø Кө ліктік туралы бірынғ ай негіз қ алаушы заң намалық акт.

Ø Ә ркелкі кө лік тү рлерінің қ ызметін реттейтін заң намалық актілер.

Ø Кө ліктің барлық тү рлері ү шін ортақ мә селелерді реттейтін заң намалық актілер(кө лік –экспидициялық қ ызмет туралы Заң аралас тасымалдар туралы Заң).

Ø Заң дардың орындалуын қ амтамасыз ететін Заң ғ а тә уелді актілері.

Республикада ұ лттық заң нама жү йесін қ алыптастырғ а қ атысты белсенді ә рекетке қ арамастан, кө лік саласынада негізгі нормативтік –қ ұ қ ық тық актілерді ә зірлеу мен қ абылдау ү рдісі біршама қ иын болды жә не ұ зақ қ а созылды.

Тек 1994 жылғ ы қ ыркү йекте ғ ана кө лік жө ніндегі републикалық бірінші заң намалық акт – «Қ азақ стан Республикасындағ ы кө лік туралы» Заң қ абылданды, Заң да кө ліктің барлық ттү рлеріне қ олданылатын біріздендірілген нормалар мазмұ ндалады. Осы заң да Қ азақ стандағ ы кө лік қ ызметінің жалпы ауқ ымдары белгіленіп, тасымалдаушылар мен кө лік қ ызметтерін тұ тынушылардың ө зара қ атынастарын реттеудің қ ұ қ ық тық негіздері берілді.

Қ азақ стан Республикасының Азаматтық кодексін қ абылдау (27.12.1994 ж.)кө лік қ ұ қ ығ ын қ алыптастырудың маң ызды кезең іне айналады, Кодекс жү к, жолаушы, жол жү к тасымалдары туралы шарттарды, тасымалдаушының жауапкершілігін, кінә қ ою ережелерін, кө лік саласындағ ы қ атынастарды реттейтін нормаларды қ оса есептегенде, тасымал қ ызметінің тү бегейлі негіздерін бекітті.Азаматтық кодекстегі «Тасымалдар» жә не «Кө лік экспедициясы» арнайы тараулары осы мә селелерге арналғ ан.

Қ азақ стан Республикасы темір жолдардының Уақ ытша жарғ ысы нақ ты тү рінің қ ызметтің жү йелі реттейтін салалық нормативтік қ ұ қ ық тық актілердің алғ ашқ ыларының бірі болды, жарғ ы Ү кіметтің 1996 жылғ ы қ антардағ ы қ аулысымен бекітіледі.Уақ ытша жарғ ы арқ ылы темір жол тасымалдарын жү ргізу мен орындау тә ртібі жү к, жолаушы, жол жү к пен пошта тасымалдарының негізгі шарттары, темір жолдардың ө зге кө лік тү рлері мен ө зара қ атынастары, пайдалану сипатындағ ы мә селелер регламенттелді.

2001 жылы желтоқ санда «Темір жол кө лігі туралы» Заң қ абылданды, ол – кө ліктің осы тү рінің қ ызметін реттейтін негізгі заң намалық акт.Осы аталғ ан заң ның 97-бабына сә йкес темір жолдардың Уақ ытша жарғ ысының ә рекеті қ абылданғ ан заң ғ а қ айшы келмейтін бө лігінде қ олданылады.

Саланы қ айта қ ұ рылымдаудың ерекшеліктері 2004 жылы 9 шілдеде қ абылданғ ан «Темір жол кө лігі мә селелері бойынша Қ азақ стан Республикасының енгізу туралы» Заң да кө рініс тапты, ол Қ азақ стан Республикасындағ ы кө лік туралы» жә не «Темір жол кө лігі туралы» Заң дарғ а ө згерістер мен толық тырулар енгізеді.

Осы Заң ның қ абылдануы, сондай-ақ магистральды темір жол желісін пайдалану Ережелері Қ Р кө лік жә не коммуникациялары Министрлігінен магистральды желіні пайдалануғ а байланысты байланысты мә селелер кешенін реттейтін бірқ атар нормативтік – қ ұ қ ық тық актілер қ абылдауды талап етеді.

2002 жылы қ антарда Қ Р «Сауда қ атынасында тең ізбен жү зу туралы» Заң ы қ абылданды, ол сауда қ атынасында тең ізбен жү зу саласындағ ы мемлекеттік басқ арудың қ ұ қ ық тық, ұ йымдық, экономикалық жә не жү к тасымалдарына, тең із кө лігінде қ ауіпсіздікті қ амтамасыз етуге жә не қ оршағ ан ортаны қ орғ ауғ а байланысты қ атынастарды реттейді.

2004 жылы шілдеде Қ Р «Ішкі су кө лігі туралы» Заң ы қ абылданды, Заң кеме қ атынасты, жолаушы, жолжү к жә не тасымалдары кезінде ішкі су кө лігі саласында мемлекеттік органдар, жеке жә не заң ды тұ лғ алар арасында туындайтын қ оғ амдық қ атынастарды реттейді, сондай-ақ ол солардың қ ұ қ ық тарын, міндеттері мен жауапкершілігін белгілейді.

2001 жылы шілдеде Қ Р «Автомобиль жолдары туралы» Заң ы қ абылданды, ол Қ азақ стан Республикасындағ ы автомобиль жолдарын мемлекеттік басқ арудың қ ұ қ ық тық, ұ йымдық жә не экономикалық негіздерін, жолдардың қ ұ рылысын, пайдалану мен дамуын реттейді.

Қ Р «Автомобиль кө лігі туралы» 2003 жылы шілдеде қ абылданғ ан Заң ы автомобиль кө лігі саласында тасымалдаушылар, жолаушылар, жү к жө нелтушілер, жү к қ абылдаушылар, ө зге де жеке жә не заң ды тұ лғ алар арасында туындайтын қ атынастарды реттейді.

Қ абылданғ ан заң да мемлекеттік реттеу мен бақ ылаудың негізгі принциптері, Қ Р Ү кіметі мен автомобиль кө лігі саласындағ ы уә кілетті органның қ ұ зыреті белгіленіп, сондай-ақ жергілікті ө кілдікті жә не атқ арушы органдардың қ ұ зыры нақ тыланады.

Бү гінгі кү нге қ арай ең толық қ ұ қ ық тық қ амтамасыздық ты тең із кө лігі алды. Заң намалық акт қ абылданғ ан кү ннен бастап осы кө лік тү рі қ ызметтінің тү рі аспектілерін реттейтін едә уір сандағ ы заң ғ а тә уелді актілер қ абылданды. Солардың қ атарында жү к тасымалдарының Ережелері, сондай-ақ жолаушы жә не жолжү к тасымалдарының Ережелері бар.

Автомобиль кө лігінде де сондай-ақ осы қ ызмет тү рін регламенттейтін қ ұ жаттар блогы ә зірленді. Солардың қ атарында Қ Р Ү кіметі 2004 жылы наурызда бекіткен «Автокө лік қ ұ ралдарымен қ ауіпті жү ктерді тасымалдау, оларды Қ азақ стан Республикасының аумағ ы арқ ылы ө ткізу Ережелері» жә не қ ауіпті жү к таситын жү ргізушілер мен кө лік қ ұ ралдарына қ ойылатын біліктілік талаптары, сондай-ақ «Қ азақ стан республикасы аумағ ында автокө лік қ ұ ралдарымен тасымалдауғ а рұ қ сат етілетін қ пуіпті жү ктерді тізбесе» бар.

Қ Р кө лік жә не коммуникациялары министрі дең гейінде 2004 ьжылы автомобиль кө лігімен жолаушы жә не жү к тасымалдарының Ережелері жә не автокө лік қ ұ ралдарын техникалық пайдалану Ережелері қ абылданды.

Кейінгі жылдарда ішкі жә не халық аралық қ атынастарда аралас қ атынастағ ы (мультимодальды), яғ ни тасымалдаудың бір қ ұ жаты бойынша кө ліктің екі немесе одан да кө п тү рі арқ ылы жасалатын тасымалдар барғ ан сайын кең інен таралуда.

Тікелей аралас қ атынастағ ы тасымалдарды ұ йымдастыру - қ ұ қ ық тық реттеудің кү рделі міндеттерінің бірі, ө йткені осындай тасымал туралы шарттың мынадай практикалық ерекшелігі бар, мұ ндай тасымалғ а бірнеше тең тасымалдаушылар қ атысып, солардың ә рқ айсысы жалпы бү кіл тасымалғ а жауапкершілік алады. Тасымалдаушы тарапында бірнеше кө лік ұ йымы қ атысса, ал жү к иесі жө нелту орнында бір ғ ана тасымалдаушымен шарт жасалады. Солардың арасындағ ы қ ұ қ ық тық жағ дай мен ө зара қ атынастардың шарттары ә зірше заң жү зінде реттелмеген. Халық аралық практикада тасымалдың тұ тастығ ы мен оның лайық ты орындалу жауапкершілігі ү шінші тұ лғ ағ а –аралас тасымалдар операторына жү ктеледі. Қ азақ станда қ ұ қ ық тық негіздің болмауынан осындай институт ә зірше дамығ ан жоқ.

Қ Р Азаматтық кодексі(694-бап) тікелей аралас тасымалдар туралы заң намалық акт қ абылдауды кө здейді.TACIS «Қ Р кө лік дә ліздері саясатына қ олау кө рсету жә не дамыту» халық аралық жобасының шең берінде осы заң ның жобасы ә зірленді. Жобада тікелей аралас тасымалдар туралы шарттың негізгі талаптары, тараптардың жауапкершілігі, дауларды шешу тә ртібі белгіленді. Сонымен қ атар Азаматтық кодекс экспедиторлық қ атынастарды толық реттеуді мазмұ ндамайды, ал кө лік экспедициясы туралы шарттарды реттейтін ең жалпылама ережелерді ғ ана қ амтиды.

Кө лік саласындағ ы нормативтік-қ ұ қ ық тық базаны қ алыптастырудың маң ызды бағ ытына оның бү кіл қ ызмет салаларын стандарттау жатады. Нормалар, ережелер мен қ ойылатын талаптар кешенін белгілейтін нортативттік – қ ұ қ ық тық қ ұ жаттар ретінде стандарттарды енгізу стандартталатын нысандардың қ ажетті сапалық дең гейін жә не олардың қ азіргі ғ ылымы-техникалық жетістіктерге сә йкестігін қ амтамасыз етеді.

Кейінгі жылдарда қ олғ а алынғ ан батыл шараларғ а қ арамастан, осы салада шешімін талап ететін проблемалар ә лі де бар. Бірақ қ азақ стандық кө лік заң намасын қ алыптастыру ү дерісі тоқ таусыз жалғ асуда.