Тақырып 50. Қазақстан Республикасының көлік кешенін жетілдірудің негізгі бағыттары

Экономикалық дамудың қ азіргі кезең індегі ерекшеліктер жә не республика кө лік кешенін жетілдірудің негізгі бағ ыттары:

Кө лік факторы кез келген елдің экономикалық жү йесіне елеулі ә серін тигізеді.Сондық тан кө лік кешені дамуының қ ажетті дең гейін жә не оның тиімді жұ мысын қ амтамасыз ету-маң ызды да жауапты міндет, ә сіресе ол ү лкен аумақ тарғ а ие елдер ү шін тә н ө ндіріс пен тұ тыну орталық тарының едә уір кең істікті бытыраң қ ы орналасуы кезің де аса ө зекті мә селе, сондай елдердің қ атарына Қ азақ стан да жатады.

Нарық тық қ атынастардың қ алыптасуы республиканың ә леуметтік-экономикалық тыныс-тіршілігіне жаһ андық ө згерістер жасады.Кө лік секторында бә секелі орта пайда болды жә не кө лік кешеніндегі тү рлі секторлар арасында ғ ана емес, сонымен бірге бір тү рдегі кө лік ішіндегі шаруашылық жү ргізушісі жеке субьектілер арасында да қ атал кү рес жү рді.Осының барлығ ы ө тпелі кезең нің дағ дарысынан туындағ ан ә леуметтік-экономикалық проблемаларғ а саяды.

Осы міндеттерді шешу мемлекеттің шектеулі қ аржы мү мкіндіктерінің жә не отандық та, сондай-ақ шетелдік те капитал ү шін кө лік саласының инвестициялық тө мен тартымдылығ ының себебінен тежеледі.

Қ азақ стан кө лік кешенінің проблемалары «Қ азақ стан – 2030» ұ зақ мерзімді стратигиясында кө рсетілді. Осы қ ұ жатта инфрақ ұ рылым, ең алдымен кө лікпен байланыс елдің экономикалық дамуындағ ы басымдық тар ретінде белгіленді. «Қ азақ стан – 2030» стратегиясындағ ы шешуші міндеттердін бірі былай тұ жырымдалады, ол отандық кө лік коммуникациялық кешеннің ә лемдік рыноктағ ы бә секелестік қ абілетін қ амтамасыз ету жә не ел аумағ ы арқ ылы сауда ағ ындарын ұ лғ айту. Бұ л ретте даму мақ саттары халық тың жә не Қ азақ стан Республикасы экономикалық қ ажеттіліктерін тауарлар мен кө рсетілетін қ ызметтердің ө зіндік қ ұ нындағ ы кө лік қ ұ рауышын тө мендету арқ ылы жоғ арғ ы сапалы кө лік қ ызметтерімен толық қ амтамасыз ету мен ө зара тығ ыз сабақ тастырылады.

Осы басымдылық тардын таң далу кездей соқ емес жә не ол ә лемдік тә жірбиеге негізделген: бұ дан келіп шығ атыны, кез келген экономикалық қ оғ амдастық тын жұ мыс істеу тиімділігін арттыру ушін оның кө лік жү йесі шаруашылық тың басқ а салаларымен салыстырғ анда анағ ұ рлым жоғ ары қ арқ ындарымен даму тиіс.

Қ азақ станның қ азыргі кезіндегі экономикалық дамуындағ ы ө зіндік ерекшеліктердің бірі экономикалық ү дерістерді мемлекеттік басқ арудан оларды мемлекеттік реттеуге ауысу болып табылады. Осындай реттеу, халық аралық тә жірбие кө рсеткендей, кө лік саласын институционалды ө згертулер жағ дайында жә не оның ә лемдік кө лік жү йесіне интерграция жасау міндеттерін шешуде ә сіресе ө зекті мә селе. Кейінгі жылдарда елдегі кө лік кешенінің дамуына мемлекеттік ывқ палының едә уір тө мендеуін атап ө ту қ ажет. Қ айысы бір дә режеде ол темір жол кө лігінде сақ талды жә не кө ліктің ө зге қ осалқ ы салаларында, ә сіресе автокө лік саласында барынша азайды.

Нарық жағ дайларында реттеуші қ ызметті орындау ү шін мемлекттік органдар тиісті нормативтік – қ ұ қ ық тық база жасау; арнайы кө лік бағ дарламаларын іске асыру; тыныс – тіршілікке аса қ ажетті инфрақ ұ рлымдық нысандарды инвестициялауғ а қ атысу; нысаналы тариф, салық саясатын жү ргізу; кө лік қ ызметінің жеке тү рлерін лицензиялау сияқ ты қ ұ қ ық тық, қ аржылық, экономикалық ық пал ету шаралар жү йесіне ие.

Кө лік саласын мемлекеттік реттеудің ық тимал шаралары жү йесінде нормативтік- қ ұ қ ық тық базаны қ алыптастырудың алғ ашқ ылардың бірі болуы кездейсоқ емес, ө йткені кө лік қ ызметін реттейтін нақ сол нормативтік-қ ұ қ ық тық актілер жиынтығ ы осы кезең дегі қ ажет жол бойынша кө лік дамуын шектейтін жә не бағ ыттайтын негізгі «ойын ережелері»мен ауқ ымдарын белгілейді.Жаң а экономикалық ортада кө лік жұ мысының ерекшеліктерін кө рсететін норативттік – қ ұ қ ық тық база жасау, - оның рынок жағ дайларына бейімделуінің негізі.

Қ ызмет кө рсету қ атысты кө лік шығ ындары неғ ұ рылым аз болса, елдің экономикасы соғ ұ рылым тиімді болады.Сондық тан соларды азайту ү шін қ ажет жағ дайлар жасауды ету кө лік саласын дамыту мен жетілдірудің ә рқ ашан негізгі қ озғ аушы кү ші болып келеді жә не солай қ ала береді де.Кө лік шығ ындарының қ ұ рамына жү ктерді жеткізу мен сақ тауғ а байланысты кө лік қ ызметтерін тұ тынушылардың жұ мсайтын шығ ындарын қ оса есептегенде, ө неркә сіп кә сіпорындарынның, сауда-жабдық тау жә не ө зге де ұ йымдардың тасымалдар бойынша бү кіл шығ ыстары кіреді.

Жалпыұ лттық шығ ындар қ ұ рамындағ ы кө лік шығ ындарының ү лесі ең алдымен кө лік тарифтеріне байланысты болады.

Барлық кө лік тү рлеріннің жұ мыс пайдалылығ ын қ оғ ам мү дделерін қ атар сақ таумен қ амтамасыз ету мақ саттарында тариф жү йесін жетілдіру –республика кө лік кешені дамуының қ азіргі кезең дегі кү рделі де жауапты міндеті.

Нарық тық экономика жағ дайларында активтерін жекешелендірудің жоғ арғ ы ү лесіндегі (автомобиль, су кө лігі) кө лік кешенінің жеке секторлары сұ раныстар мен ұ сыныстардың рыноктық механизімдерімен реттелетін шарттық тарифтер жү йесіне ауысты.

Қ азақ стан жағ дайларында жү йе қ ұ рушы кө лік саласы болып табылатын темір жол кө лігінде республикалық тарифтердің дең гейін ә зірше мемлекет реттейді.

Экономикалық ортаның ө згеруі темір жол тарифтерін тү бегейлі тү зетуді қ ажетсінеді.Ол кү рделі де кө п факторлы міндет, тек арнайы зерттеулердің негізінде ғ ана осы міндеттің оң тайлы шешімдерін табуғ а болады.Халақ аралық сарапшылардың қ атысуымен республикада қ азір темір жол тарифтерінің жү йесін жетілдіру бойынша жұ мыс жү ргізіледе.

Қ оғ амдық кө лік шығ ындарының қ ұ рамына кіретін шығ ындардың қ алғ ан элементтерін тө мендету республикалық кө лік кешені жұ мысының тиімділігін арттыру жө ніндегі қ осымша шараларды іске асырумен байланысты.Осы шаралар жү йесінде қ азіргі кө лік технологияларын, атап айтқ анда, ә ркелкі кө лік тү рлерінің жұ мысын оң тайлы ө зара ұ штастыру негізінде мультимолдалды тасымалдарды ұ йымдастыруды пайдаланумен тасымалдарды ұ йымдық -технологиялық жетілдіру лайық ты тү рде жетекші роль атқ арады.

Бұ л ә сіресе кө лік қ ызметтері рыногындағ ы ң ақ ты бә секелестік кезің дегі нарық тық жағ дайларда оң тай міндет емес.Сонда да болса кө ліктің жеке тү рлерінің жұ мыс істеуіндегі ерекшеліктер осы міндеттің шешімін табу ү шін белгілі бір алғ ышарттар жасайды.

Қ ойылғ ан мақ саттарғ а жету ү шін кө ліктің жеке тү рлерінің ғ ана емес, сонымен бірге жалпы кө лік кешенінің басымдық тарын ескеру арқ ылы іске асырылатын бағ дарламалар мен жобалардың кешенділігін қ амтамасыз етудің айырық ша мә ні бар.Біртұ тас кө лік жә не коммуникациялары Министрлігі аясындағ ы салалық комиттер мен департаменттер жү йесіне негізделетін кө лік кешенін басқ арудың қ азіргі ұ йымы ө зара дамудың басымдық тары мен бағ ыттарын анық тау жә не ұ штастыру ү шін қ ажет алғ ышарттарды қ амтамасыз етеді.

Біртұ тас кө лік жү йесін қ алыптастыру кезінде біртұ тас кө лік тізбегіндегі жеке буындарды ү йлесімді дамыту негізгі басымдылық тардың біріне жатады.Республикада осы міндетті ойдағ ыдай шешудің мысалы Хромтау- Алтынсарин темір жолының аяқ талғ ан қ ұ рылысы болып табылады, ол еліміздің солтү стік аймақ тарына кө лік қ ызметтерін кө рсетуді жетілдірумен қ атар Ақ тау портының халық аралық қ атынастардығ ы тең із тасымалдарын жү зеге асыру бойынша техникалық мү мкіндіктерін анағ ұ рылым қ арқ ынды пайдалануғ а айтарлық тай дә режеде септігін тигізеді.

Ә ркелкі кө лік тү рлерінің кө лік ү рдісінде тиімді ө зара ұ штастыру мен ө зара іс-қ имылды тасымалдар жү ргізудің барлық салаларында дә лме дә л ұ йымдастырусыз жә не оғ ан бақ ылау жасаусыз ү йлестіру мү мкін емес.Осы міндетті шешідің маң ызды шарты бірың ғ ай ақ параттық кең істік қ ұ ру болып табылады, ол тасымалдарғ а қ атысатын барлық тараптардың ақ параттық қ ажеттіліктерін ескереді.

Қ азақ стан кө лік кешені дамуының қ азіргі кезең інде республиканың транзиттік-кө лік ә леуетін дамыту жә не оны пайдалануды жақ сарту, сондай-ақ оның сыртқ ы экономикалық қ ызметін жү зеге асыру ү шін оң тайлы жағ дайларымен қ амтамасыз ету басты проблемалардың бірі болып саналады.Ұ йымдық -техникалық жә не қ ұ қ ық тық сипаттағ ы шараларды іске асырумен қ атар республика ішіндегі тасымал шарттарын жетілдіру ү шін осы проблеманың стратегяилық бағ ыты Қ азақ станның халық аралық кө лік дә ліздерін қ алыптастыруғ а қ атысуына жә не ә лемдік кө лік жү йесіне интеграция жасаудың ең нақ ты жолы ретінде соларды пайдалану мә селелері бойынша халық аралық ынтымақ тастық жү ргізуіне саяды.

Қ азіргі жағ дайларда республика кө лік кешенінің жұ мысын жетілдіру ү шін маркетингтік зерттеулердің ерекше маң ызы алып келе жатқ анын атап ө ту қ ажет, маркетингтік зерттеулер кө лік жү йесі жұ мысының тиімділігін арттыруды қ амтамасыз ететін оң тайлы шешімдер қ абылдауғ а бағ ытталады.Осы зерттеулер кең ауқ ымдағ ы мә селелерді қ амтуды ұ йғ арады-тікелей кө лік саласының мү мкіндіктерін, қ ажеттіліктері мен ұ йымдық ерекшеліктерін зерделеуден кө лік рыногының жағ дайына, жеке клиенттердің сұ ратулары мен жү ріс-тұ рыс уә ждемелеріне, кө ліктің бә секелес тү рлері мен тасымалдар бағ ыттарына жан-жақ ты терең талдау жү ргізуге дейін ескереді.