Тақырып 4. Автокөлік тасымалының түрлері және оның маңыздылығы

Тасымалдарды кө лік тү рлерінің арасында бө лу ә рбір кө лік тү рлерінің негізгі ерекшеліктері мен артық шылық тарын ескере отырып жасалынады. Кө ліктің ә рбір тү рінің, бірінші кезекте тасымалдау жә не ө ткізіу қ абілеттілігінің қ орларының бар болуына, жү ктерді жә не жолаушыларды жеткізу жылдамдығ ына, тасымалдау арақ ашық тығ ына, маусымдылығ ына сонымен қ атар жоғ арғ ы ең бек ө німділігіне, ың ғ айлылығ ына, бір қ алыпты ырғ ақ тылығ ына, жү йелілігіне, жайлылығ ына т.б. техникалық, технологиялық жә не экономикалық факторларды иеленуіне байланысты ө зіндік экономикалық тиімді ортасы бар. Кө птеген техника – экономикалық жә не халық тық – шаруашылық кө рсеткіштері бойынша таң далынып, қ орытындысында жалпылама кө рсеткіштерді жинақ тай отырып, тө менгі шекті келтірілген шығ ынды анық тауғ а жол ашатын кө ліктің неғ ұ рлым тиімді тү рін таң дау жауапты, қ иын тапсырмалардың бірі.

Автокө лік – желді дө ң гелекті жә не шынжыр табанды қ озғ алғ ыштарды пайдалану арқ ылы тас жолдармен жү ктер мен жолаушыларды тасымалдауғ а арналғ ан кө лік тү рі.

Автокө лік негізінен қ алаішілік, қ алааралық, халық аралық тасымалдарды қ амтамаcсыз ету ү шін жә не ә уе, су, теміржол кө ліктерін ө зара байланыстыруғ а жә не олармен жолаушылардың арасындағ ы жол қ атынасын қ амтамасыз ету ү шін пайдаланылатын ө те кең таралғ ан кө лік тү рі.

Автокө лік тасымалының негізгі техникалық базасы: жылжымалы қ ұ рам, жол инфроқ ұ рылымы жә не автокө лік кә сіпорындарынан тұ рады.

Автокө лік тасымалының дамуы келесі факторларғ а тікелей байланысты:

- қ алалар мен қ ала ү лгісіндегі кенттердің жә не ондағ ы халық санының ө сіміне;

- автобус ө неркә сібінің дамуына, жаң а автокө лік жолдары мен магистральдарының, жол желісі инфроқ ұ рылымының (электр желісі, жолда кө лікке қ ызмет кө рсету бекеттері мен жолаушыларғ а қ ызмет кө рсету қ осындары, жарнамай қ ұ ю бекеттері) интенсивті дамуына;

- кө лік қ ызметін ұ сынушылардың арасында жоғ арғ ы бә секелестіктің болуына;

- жол бағ ыттары мен қ атынастарын дұ рыс анық тайтын кө ліктік зерттеу, талдау орталық тарының жұ мысының жү йелі болуына;

- жол-кө лік қ атыныстарын мемлекеттің бақ ылауына.

Кө ліктік тасымалдау ү рдісінде орындалатын жұ мыстар мен атқ арылатын шараларды жә не қ ызметтік міндеттерді бір-бірімен тығ ыз байланыста жү йелі ұ йымдастырып, оң тайлы жолмен ү йлестіре білудің маң ыздылығ ы зор. Олар:

1. Жолаушы жә не жү к тасымалының маркетингі.

2. Жолаушы жә не жү к ағ ындарын зерттеу негізінде ұ йымдастыру, маршрут бағ ыттарын ең тиімді жолмен анық тау, сонымен қ атар жаң а ашылғ ан жә не бар маршруттар бағ ытының ө згеруін алдын-ала қ арастыру.

3. Тасымал тү ріне жә не сұ ранысына сә йкес кө лік тү рін дұ рыс таң дау жә не қ ажетті жылжымалы қ ұ рамның санын нақ ты анық тау.

4. Автокө лік қ озғ алысының жылдамдығ ын дұ рыс нормалау.

5. Жү ргізушілер жұ мысының тиімді кестесін пайдалана отырып автокө лік қ озғ алысын ұ йымдастыру жү йелерін таң дау.

6. Автокө ліктің басқ а кө ліктермен ө зара байланысын қ амтамасыз ету;

7. Жылжымалы қ ұ рамның маршруттардағ ы қ озғ алысының қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету.

8. Автомобиль кө лігімен жү кті қ ауіпсіз тасымалдау мен тиімділігін қ амтамасыз ету.

9. Жылжымалы қ ұ рамды пайдаланудың тиімділігін арттыру жә не тасымалдау шығ ынын азайту ү шін экономикалық – математикалық ә дістерді қ олдану.

10. Жылжымалы қ ұ рам жұ мысы мен оны пайдалануды шұ ғ ыл бақ ылауды жү зеге асыру.

11. Жү ргізуші кө ліктік операцияларды орындауғ а қ атысатын негізгі қ атысушы, сондық тан да ең бек ө німділігі оның жұ мысын дұ рыс ұ йымдастыруғ а тә уелді. Жолдың ү немі ө згеріп отыратын жағ дайы жү ргізушіден ү лкен назар жә не жедел шешім қ абылдауды талап етеді, сондық тан жү ргізушінің ең бек тә ртібінің бұ зылып шаршауына жол бермеу керек.

Жолаушы автокө лігі тасымалының жіктелуі:

Жолаушы автокө лігі тасымал тү рі бойынша қ алалық, қ аламаң дық, жергілікті, қ алааралық, халық аралық қ атынастар деп бө лінеді.

- Қ алалық тасымал автобустармен жә не жең іл автокө ліктермен жү зеге асады.

- Қ аламаң дық тасымал қ аладан 50 км дейінгі елді-мекендерді байланыстыратын кө лік тасымалы.

- Жергілікті тасымал ауылдық елді-мекендерде жолаушыларғ а қ ызмет кө рсететін тасымал.

- Қ алааралық тасымал қ аладан 50 км кө п қ ашық тық та орналасқ ан қ алалардың арасындағ ы тасымалдар.

- Халық аралық автокө лік тасымалы деп екі немесе одан да кө п мемлекеттерді байланыстыратын тасымалды айтады.

Жолаушы автокө лік тасымалы тағ айындалуына байланысты экскурсиялық, туристік, қ ызметтік, мектептік, вахталық жә не арнайы болып бө лінеді.

- Экскурсиялық тасымал экскурсия мазмұ нына байланысты алдын-ала жасалып келісілген экскурсияны қ амтамасыз етуге арналғ ан тасымал.

- Туристік тасымал ұ йымның немесе жеке тұ лғ алардың алдын-ала жасалып келісілген туристік маршрут бойынша жү зеге асатын тасымал.

- Қ ызметтік тасымал жұ мысшылар мен қ ызметкерлерді жұ мыс орнынан тұ рғ ылық ты жерлеріне дейін немесе кері бағ ытта орындайтын тасымал.

- Оқ ушылар тасымалы арнайы маршрутпен жасалғ ан оқ ушыларды тасымалдауғ а арналғ ан тасымалды айтады.

- Вахтолық тасымал тұ рғ ылық ты жерінен алыс жерлерге барып ауысыммен жұ мыс істейтін жұ мысшыларғ а арналғ ан тасымалдар.

Жолаушы автокө лігі тасымалы ұ йымдастыру ү лгісі бойынша маршрутты, тапсырысты жә не тiкелей аралас болып келеді.

- Маршрутты тасымалдар деп бекітілген кесте бойынша арнайы маршруттармен тасымалдауды айтады.

- Тапсырысты тасымал деп ұ йымдар мен мекемелердің жә не т.б. келісім шарты арқ ылы немесе жеке тапсырыстар бойынша орындалатын тасымалды айтады.

- Тiкелей аралас тасымал деп автокө ліктің бір бағ ыты бойынша басқ а да жолаушы кө ліктерімен араласып жү зеге асатын тасымалды айтады.