Ноғай ордасы,жер аумағы және этникалық құрамы

Алтын Орданың ыдырауы кезінде пайда болғ ан мемлекеттік бірлестіктің бірі – Ноғ ай Ордасы. Ол ХІҮ -ХҮ ғ асырларда Батыс Қ азақ станның бір бө лігін алып жатты. Бұ л мемлекеттің атауы Алтын Орданың беклербегі, ә скерінің қ олбасшысы, Жошы ханның немересі (1260-1306) Ноғ ай есімімен байланысты. Берке хан ө лгеннен кейін Доннан Дунайғ а дейінгі жер Ноғ айдың бақ ылауында болды. Оның қ ұ рамындағ ы рулар Каспий маң ына қ оныс аударып, Ноғ ай елі атанды. Ноғ ай Ордасының негізін салушы - ә мір Едіге (1395-1419). Ол 15 жылдай Алтын Орданы билеп (1396-1411), «ұ лы ә мір» атанғ ан. Шың ғ ыс ә улетінен хан сайлау Едігенің қ олында болғ ан. Ноғ ай Ордасы Алтын Ордадан Едігенің кезінде бө лектене бастады. Бұ л процесс Едігенің ұ лы Нұ раддин (1426-1440) тұ сында аяқ талып, Ноғ ай Ордасы Алтын Ордадан ХҮ ғ. ортасында бө лініп, дербес мемлекет болды. Территориясы: Еділ-Жайық арасы. Астанасы – Жайық ө зені сағ асындағ ы Сарайшық қ аласы болды. Халқ ы – маң ғ ыт, қ ыпшақ, қ оң ырат, арғ ын, қ арлұ қ, алшын, тама жә не т.б. сияқ ты тү рік тайпалары. Ноғ ай Ордасы этносаяси бірлестік ретінде пайда болды, оғ ан енген тайпалар ХҮ ғ. аяғ ында қ алыптасқ ан ноғ ай халқ ының негізін қ ұ рады. Ноғ ай Ордасында ұ лыстық басқ ару жү йесі қ алыптасып, бір орталық қ а бағ ынғ ан ө кімет болды. Орда билеушісі – хан. Ұ лыс басында мырзалар тұ рғ ан, олар ө з иеліктерінде шексіз билік жү ргізіп, ұ лыстың ең шұ райлы жайылымдары мен ө рістерін иемденген. Ұ лыстың қ атардағ ы кө шпелі малшылары мырзалармен бірге кө шіп-қ онып, алым-салық тө леп отыруғ а, соғ ыс жорық тарына қ атысуғ а міндетті болғ ан. Орданы Едіге ұ рпақ тары басқ арды. Мұ рагерлік жолмен берілетін ә кімшілік, ә скери, елшілік билік князьдің қ олында болды. Ордада жорық қ а 300 мың жауынгер шығ арылды. Ноғ ай Ордасының тарихы Еділ бойы мен Сібірдегі, Орта Азия мен Қ азақ стандағ ы кө рші мемлекеттер тарихымен тығ ыз байланысты. Ноғ айлар тарихы ә сіресе кө шпелі ө збектер мен қ азақ тар тарихына айрық ша жақ ын. Ембі мен Сырдария арасында кө шіп жү ретін ноғ айлар қ азақ тармен ұ дайы араласып-қ ұ раласып байланысып жатқ ан. Басқ а да кө шпелі мемлекеттер сияқ ты Ноғ ай Орд асының шекарасы да сыртқ ы саяси жағ дайғ а байланысты ө згеріп отырады. Ноғ айлардың солтү стік-шығ ыстағ ы ө ріс-қ оныстары Сібірге дейін созылып жатады, ал оң тү стік-шығ ыста олар кейде Сырдария бойында, Арал тең ізі жағ асында кө шіп жү рген. Олардың билеушілері Уақ ас би маң ғ ыт, Мұ са мырза, Жаң быршы жә не басқ алары Ә білқ айырғ а Сырдария бойындағ ы қ алаларды жаулап алуғ а жә рдемдеседі. Кейін ноғ айлар қ азақ хандарымен соғ ысса, енді бірде татуласып, одақ қ ұ рып отырғ ан. Ш. Уә лиханов ноғ айлар мен қ азақ тарды «екі туысқ ан Орда» деп атағ ан. Ал Хақ назар хан «қ азақ тар мен ноғ айлар ханы» атанғ ан. ХҮ І ғ асырда Ноғ ай Ордасының Орыс мемлекетімен сауда-экономикалық, саяси байланысы дамыды. ХҮ І ғ. 2-ші жартысында Ноғ ай Ордасы ыдырап, екіге: Ү лкен Ноғ айлы (Еділдің шығ ысы) жә не Кіші Ноғ айлығ а (Еділдің батысы) бө лінді. Осы тұ ста ноғ айлардың кө пшілігі Қ азақ хандығ ына, соның ішінде Кіші жү з қ ұ рамына енді. Осылайша Ноғ ай Ордасын мекендеген тайпалар қ азақ халқ ының қ алыптасуында ү лкен рө л атқ арды. Ноғ ай Ордасы (XIV аяғ ы – XVI ғ ғ.)Алтын Орда ыдырап, Ақ Орданың ә лсіреуі нә тижесінде Қ азақ станда бой кө терген мемлекеттік қ ұ рылымдардың бірі – Ноғ ай Ордасы еді. Ноғ ай Ордасы Алтын Ордадан XIII ғ асырдың екінші жартысында бө лектене бастады. Бұ л жағ дай ә мір Едіге тұ сында 1396–1411 жылдары жалғ асып, оның баласы Нұ р ад-дының (1426–1440) кезінде аяқ талды. Ноғ ай Ордасындағ ы басты тайпа маң ғ ыттар болды. XIII ғ асырдың екінші жартысында маң ғ ыттар Алтын Орданың уақ ытша басшысы тү мен басы Ноғ ай иелігінің қ ұ рамына кіреді. Осыдан барып «Ноғ ай Ордасы» ұ ғ ымы пайда болғ ан.Ноғ ай Ордасы Еділ мен Жайық арасындағ ы созылып жатқ ан жалпақ дала мен қ ұ мды, таулы жерлерді мекендеді. Оның халқ ы солтү стік батыста – Қ азанғ а, оң тү стік шығ ыста – Арал, Атырау ө ң ірлерінің солтү стігіне, Маң ғ ыстау мен Хорезмге дейінгі жерлерде кө ше-қ онып жү ріп мекендеді. Сыр бойындағ ы қ алалар мен қ амалдардың бірқ атары осы Ноғ ай Ордасына қ арады. Оның орталығ ы – Жайық тың тө менгі сағ асындағ ы Сарайшық қ аласы.Ноғ ай Ордасының негізін қ алаушы Едіге болып саналады. Ол XIV ғ асырдың соң ы – XV ғ асырдың басында 15 жыл Алтын Ордада бү кіл билікті ө з қ олынан шығ армай, оны ө зі тағ айындағ ан хандар арқ ылы басқ арды. Едіге 1399 жылы Литва-Польша ә скері мен Тевтон ордені рыцарьларының біріккен жасақ тарына кү йрете соқ қ ы берді. 1408 жылы Едіге орыс ә скерлерін талқ андап, Мә скеуге дейінгі жерлерді жең істі жорық пен жү ріп ө тті. Алтын Ордадағ ы феодалдық ө зара қ ырқ ыс кезінде Ноғ ай ұ лысын нығ айтуғ а тырысқ ан жаулары Едігені 1419 жылы ө лтіреді. Едіге ө лгеннен кейін де Ноғ ай Ордасында бү кіл саяси билік пен экономикалық жағ дай оның ұ рпағ ы – маң ғ ыт ә мірлерінің қ олында болды.Ноғ ай Ордасы қ ұ рамына Маң ғ ыттармен қ атар Қ оң ырат, Найман, Арғ ын, Қ аң лы, Алшын, Қ ыпшақ, Кенгерес, Қ арлұ қ, Алаша, Тама жә не басқ а ру тайпалары кірді. Олардың басшылары арасында билік пен жер ү шін толассыз тартыстар ү немі орын алды. XV ғ асырдың екінші жартысында ноғ айлар Жайық тың сол жағ алауынан ө тіп, «Кө шпелі ө збектердің» ө ріс-қ онысын басып ала бастайды. Ноғ ай ру-тайпаларының билеушілері Уақ ас би, Мұ са мырза, Жаң быршы мырза жә не басқ алары Ә білхайыр ханғ а Сырдария бойындағ ы қ алаларды жаулап алуғ а кө мектескен. Кейбір кезде ноғ айлар қ азақ хандығ ымен соғ ысса, енді бірде татуласып, олармен одақ қ ұ рып отырғ ан.XIV-XV ғ асырларда Ноғ ай Ордасында ерте феодалдық қ атынастар қ алыптасқ ан. Ә леуметтік бай-феодал топтардың қ атарында хандар мен мырзалар, сұ лтандар мен билер, бектер болды. Мұ ндағ ы жер-су, жайылым жерлер сө з жү зінде рулық қ ауымдастық тың меншігі болып есептелгенімен, шын мә нінде қ оныстар, мал ө рістері, аң аулайтын жерлер бай топтардың иелігінде болды. Ноғ ай Ордасында ө кімет пен елді басқ ару ісі саяси ұ йымдастырудың ұ лыстық жү йесі негізінде қ алыптасты. Шың ғ ыс тұ қ ымынан шық қ ан хандар мен сұ лтандарғ а Ордадағ ы ө кімет билігі, соның ішінде ә скери, елшілік, ә кімшілік т. б. билік тү рлері мұ ра ретінде кө шіп отырғ ан. Орда бірнеше ұ лыстарғ а бө лінген. XVI ғ асырда Ноғ ай Ордасы ө здерінің солтү стіктегі кө ршісі Орыс мемлекетімен сауда-экономикалық қ атынастар жә не саяси байланыстар орнатады.Ноғ ай Ордасында да сұ лтандар мен ақ сү йек-феодалдардың арасында хандық билік ү шін талас-тартыс тоқ тамай ү немі жү ріп жатты. Осы алауыздық оның да тү біне жетті. XV ғ асырдың бірінші жартысында Ноғ ай Ордасы ыдырап, оның орнына Қ азан, Қ ырым, Астрахань хандық тары қ ұ рылды. Оның Қ азақ стан жеріндегі бір бө лігі қ азақ стардың Кіші жү зінің қ ұ рамына кірді.XIII-XV ғ асырлардағ ы Батыс Сібір. Сібірдің жерінде біршама тү рік тайпалары мекен етті. Батыс Сібір алдымен Жошы ұ лысына, кейіннен Шайбани хандығ ына қ арайды. Батыс Сібірдің орталығ ы – Тұ ра қ аласы. 1428 жылы Батыс Сібірді Ә білқ айыр басып алды.Кө шім тұ сындағ ы Сібір хандығ ы. Территориясы: Батыс Сібір, Орал ө ң ірі, Ертіс, Тобыл ө зендерінің алабыҚ ұ рамындағ ы тайпалар: керей, қ ыпшақ, найман, арғ ын, жалайыр, ханты, мансы т. б.Астанасы: Искер қ аласы.1563 жылы хан тағ ына Кө шім отырды. Алты ұ л тайпасынан шық қ ан Кө шім 1510 жылы Ноғ ай ордасында дү ниеге келген. Ол 1555 жылы Сібірде билік жү ргізген Тайбұ ғ анмен соғ ысып, оны жең еді.Экономикасы мен мә дениеті. Кө шімнің кезінде Сібір хандығ ында кө птеген қ амалдар мен бекіністер, ғ имараттар салынады. Кө шімнің тұ сында Сібір халқ ы ислам дінін қ абылдайды. Сібір хандығ ында, негізінен, сауда мен аң шылық дамыды.Саяси қ ұ рылысы. Жоғ арғ ы билеуші – хан, хан кең есі – диван, кең есшілер – аталық тар, уә зірлер – қ араша Сібір-Ресей қ атынасы. Сібір ханы Кө шім Ресейдің шығ ысқ а қ арай ұ мтылуына кедергі жасауғ а тырысты.1574–1575 жылдары сібірге барлауғ а жіберілген Иван Грозныйдың отрядын Кө шім хан қ ырып тастайды.1582 жылы Кө шім ә скерлері атаман Ермактың отрядынан жең іледі.1582 жылдың кү зінде атаман Ермак 600-ге жуық казагымен Искер қ аласына шабуыл жасайды. Кө шім ә скері жақ сы қ аруланғ ан Ермак отрядынан жең іледі.1584 жылы Кө шімнің адамдары Ермакты ө лтіреді.1598 жылы орыс ә скерлеріне қ арсы ұ йымдастырылғ ан шайқ аста Кө шім жең іліп, Шығ ыс Қ азақ стан жеріне қ ашады. Сібір хандығ ы осылай Ресей империясының қ ұ рамына кіреді.

3.Қ азақ стандағ ы хандық биліктің жойылуының себептері «Сібір қ ырғ ыздары туралы Ереже», «Орынбор қ ырғ ыздары туралы Ереже»

Қ азақ стандағ ы хандық биліктің жойылуы - 1822 жә не 1824 жылдары патша укіметі Орта жү з бен Кіші жү здегі хан билігін жойды. Қ азақ тар ө зінің мемлекеттілігінен осылайша айырылды. Хан билігін жоюдың себептері мен алғ ышарттары XIX ғ асырдың жиырмасыншы жылдарына қ арай патша ү кіметі Қ азақ стандағ ы хан билігін жоятын уақ ыт келіп жетті деген қ орытынды жасады. Бұ ғ ан салмақ ты негіздер де, қ ажетті бірқ атар алғ ышарттар да жеткілікті деп санады.Біріншіден, қ азақ хандары дала тұ рғ ындарының басым кө пшілігінің алдында ө здерінің беделінен айырылып қ алды. Жергілікті байырғ ы халық патша ү кіметі тағ айындағ ан хандарды баяғ ыдай дербес ел басқ арушылар деп емес, кө бінесе Ресей империясының кә дімгі кө п шенеуніктерінің бірі ғ ана деп қ абылдады. Оның ү стіне, тап сондай дә рменсіз билеушілердің саны да кө бейіп бара жатты. Патша ү кіметі ә р жү здің (Кіші жү з бен Орта жү здің) бұ рыннан бар хандарының қ атарына жаң а хандарды қ осып отырды. Мә селен, 1812 жылы Кіші жү здің Жайық тың оң жақ бетіндегі қ азақ тарғ а Бө кей сұ лтан ө з алдына жеке хан болып шығ а келсе, 1815 жылы Орта жү зде Уә ли ханмен қ атар жә не Бө кей сұ лтан да хан болып тағ айындалды.Екіншіден, бұ л кезде патша ү кіметі Кіші жү зді де, Орта жү зді де бірнеше ә кімшілікке бө лшектеген еді. Мұ ның ө зі патша ү кіметінің кө шпелі қ азақ тарды басқ аруына ө те қ олайлы болып шық ты. 1788 жылы Ертіс бойындағ ы қ азақ тардың сұ лтан Сұ лтанбек басқ арғ ан бір бө лігі Ертіс ө зенінің оң жағ ында «мә ң гілік кө шіп-қ онып жү ру» қ ұ қ ығ ына ие болды. Сө йтіп Орта жү з бірі Ертістің оң жағ алауы, екіншісі Ертістің сол жағ алауы болып екіге жарылды. 1801 жылы Жайық тың оң жағ алауында Кіші жү зден бө лінген Ішкі Орда қ ұ рылғ анын айттық. Оның ү стіне, 1808 жылғ ы ашаршылық кезінде Кіші жү здің 20 мың ғ а жуық қ азағ ы башқ ұ рт кантондарының аумағ ына уақ ытша кө шірілді. Бір кездегі біртұ тас жү здердің арасында ендігі жерде ешқ андай да еркін байланыс жасау мү мкіндігі қ алмады, ө йткені ондай байланыс жасауғ а қ атаң тыйым салынды.Ү шіншіден, XIX ғ асырдың бас кезінде Шың ғ ыс ұ рпағ ы бірқ атарының патша ү кіметінің ә кімшілігіне белсенді қ арсылық білдірген оқ иғ алары кө бейіп кетті. Ал ақ ыр соң ында, патша ү кіметі Франциямен соғ ыс аяқ талғ аннан кейін жеткілікті ә скер кү ші мен адам ресурстарына ие болды. Мұ ның ө зі оның тә уелсіз қ азақ тардың заң ды билігін — хан билігін біржолата жоюғ а итермеледі. Ө йткені хан билігінің сақ талуы патша ү кіметінің ө лкені шаруашылық тұ рғ ысынан кең кө лемде отарлауына кедергі келтірген еді. Орта жү здегі хан билігінің жойыла бастауы Орта жү зде 1817 жылы Бө кей хан, 1819 жылы Уә ли хан қ айтыс болғ аннан кейін патша ү кіметі жаң адан хан тағ айындап жатуды қ ажет деп таппады. 1822 жылы Батыс Сібір генерал-губернаторы М.М. Сперанский жасағ ан жә не Ресей императоры I Александрдің жарлығ ымен бекітілген «Сібір қ ырғ ыздары (қ азақ тары) туралы жарғ ы» кү шіне енді. Қ азақ стандағ ы жаң а реформаның ең басты мақ саттарының бірі Орта жү здегі хан билігін біржолата жою болатын. «Жарғ ы» ө зінің мазмұ ны мен мақ саты жағ ынан Қ азақ станның солтү стік-шығ ыс аймақ тарын іс жү зінде Ресей империясына қ осып алып отарлауғ а бағ ытталғ ан болатын. Сө йтіп Орта жү здегі ә кімшілік, сот жә не аумақ тық басқ ару жү йесі тү бірімен ө згертілді. Басқ арудың жаң а жү йесін енгізу Басқ арудың округтық жү йесі енгізілетін болды. Сө йтіп жаң а округтар қ ұ рылды. Округтар болыстарғ а бө лінді, ал болыстар ауыл ә кімшіліктерінен тұ рды. Ә р округта 15—20 болыс, ә р болыста 10—12 ауыл, ал ә р ауылда 50—70 ү й болатын болды. Сыртқ ы округтағ ылар Сібір қ ырғ ыздары (қ азақ тары) облысына біріктірілді. Жаң а ә кімшілік бірлігі орасан зор аумақ ты алып жатқ ан Омбы облысының қ ұ рамына кірді. Томск жә не Тобыл губерниялары мен Омбы облысы Батыс Сібір генерал-губернаторынабағ ындырылды. Оның орталығ ы Тобыл каласында орналасты. Ә кімшілік бірліктерін қ ұ ру кезінде патша ү кіметі ө зіне қ олайлы жағ дайды босқ а жіберіп алмай, кө шпелілердің рулық бө ліністерін де ұ мытқ ан жоқ, олардың қ ыстаулары мен жазғ ы жайылымдарын да мұ қ ият еске алды. Далалық тардың бір округтың аумағ ынан екінші округқ а ауысуына ондағ ы ө кімет билігінің келісімі бойынша рұ қ сат етілді. Округтарды сайланып қ ойылатын ағ а сұ лтандар, болыстарды болыстар, ал ауылдарды - ауыл старшындары басқ арды. Болыс сұ лтандары мен ауыл старшындары ә кімшілік, шаруашылық жә не полицейлік қ ызметтерді қ оса атқ арды. Ә р округта ағ а сұ лтан басқ аратын Округтық приказ (мекеме) қ ұ рылды. Оның қ ұ рамына Омбы облыстық басқ арма бастығ ы тағ айындайтын ресейлік екі заседателъ жә не сайланып қ ойылатын екі «қ ұ рметті қ азақ» қ атысуғ а тиісті болды. Ішкі кү зет Сібір казактарынан іріктелді. Сыртқ ы округтардағ ы сайлау тә ртібі Ауыл старшындарын кө шпелілердің ө здері сайлайтын жә не оларды бұ л лауазымды қ ызметке округтық мекеме бекітетін. Сайлау ү ш жылда бір рет ө ткізіліп тұ рды. Сұ лтандар старшындарды сайлауғ а қ атыспайтын. Сұ лтандардың қ атарынан сайланып қ ойылатын болыстар ө здерінің қ олындағ ы ө кімет билігін балаларына мұ ра етіп қ алдыру қ ұ қ ығ ын иеленді. Биліктің ауысуы жоғ арыдан тө мен қ арай жү ргізілді. Кейінгі кездерде болыстық қ ызметке сү лтан емес, қ арапайым қ азақ тардың да сайлануына рү қ сат етілді. Бірақ ондай адамдардың патша ө кіметіне сің ірген ең бегі зор болуы тиіс еді. Сол арқ ылы патша ү кіметі Шың ғ ыс ә улетін билік қ ұ рылымынан бірте-бірте шеттете бастады. Ағ а сұ лтанды тек сұ лтандардың ө здері ғ ана, ал оның қ ұ рметті қ азақ тардан іріктелетін екі заседателін билер мен старшындар ғ ана сайлайтын. Ағ а сұ лтандар ү ш жылғ а, ал олардың заседательдері екі жылғ а сайланатын. Ағ а сұ лтандар облыстық басқ арма бастығ ының бекітуінсіз ө з ө кілеттігін жү зеге асыруғ а кірісе алмайтын. 1854 жылдан бастап ағ а сұ лтандық қ а шық қ ан тегі Шың ғ ыс ә улеті емес адамдар да сайлана алатын болды. Округтық приказдың негізгі міндеттері Округтық приказдың қ атаң белгіленген міндеттері болды. Ол атап айтқ анда, округтағ ы халық тың қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету; халық қ а білім беруге қ амқ орлық жасау; тұ рмыстық жағ дайлар мен шаруашылық жұ мыстарынжақ сарту; қ арақ шылық тонауды, барымтаны жә не ө кімет билігіне бағ ынбау ә рекеттеріне тыйым салу; ө з бетімен кетіп, озбырлық жасауғ а жол бермеу; тергеуді жә не сот істерін ә діл жү ргізу; діни наным-сенімдерге байланысты проблемаларды шешу; кө пестер керуенінің жү ріс-тұ рысын бақ ылау жә не олардың қ ауіпсіздігін камтамасыз ету; сондай-ақ жасақ (алым-салық) жинау. Округтық приказ, сонымен қ атар егін шаруашылығ ын дамытуғ а да қ амқ орлық жасауы тиіс болды. Алым-салық тар Басқ арудың жаң а жобасын ө мірге бірте-бірте жә не ауыртпалық сыз енгізу ү шін патша ү кіметі барлық алым-салық тү рлерін ө теуге бес жылдық жең ілдік белгіледі. Бұ л жылдар ішінде ауруханалар мен мектептер салу ү шін ерікті тү рде тө ленетін алым-салық қ ана жиналып келді. Жең ілдік мерзімі ө ткеннен кейін округтардың халқ ы мал басының санына қ арай 100 бастан бір бас мө лшерінде жасақ тө леуге міндетті болды. Бірақ ондай салық тү йе басына салынғ ан жоқ. Ө йткені мұ ның ө зі сауда керуенін кө бейту ү шін қ ажет еді. Алым-салық ү шін мал санағ ы ү ш жылда бір рет ө ткізіліп тұ рды. Қ азақ тар жасақ тан ө зге шабармандар мен жолаушыларғ а кө лік жағ ынан да кө мек кө рсетуге тиіс болды. Қ азақ даласында шаруашылық пен сауданың дамуы. Округтық приказдардағ ы ресейлік заседательдер жә не казактар жер ө ң деп, егін салудың, бау-бақ ша ө сірудің жә не омарта шаруашылығ ын жү ргізудің ү лгісін кө рсетуге міндетті болды. Отырық шы ө мір салтына кө шкен жә не осы айтылғ ан жұ мыстарда табысқ а жеткен қ азақ отбасыларына жергілікті ө кімет билігі тарапынан сыйлық тар беріліп тұ рды. Бірақ қ азақ тардың диқ аншылық қ а жаппай кө шуі бә рібір байқ алғ ан жоқ. Дә стү рлі мал шаруашылығ ымен айналысып келген қ азақ халқ ы егіншілікпен айналысуғ а жатырқ ай қ арады, мұ ның ө зі сің ірі шық қ ан кедейлердің - жатақ тардың ғ ана ісі саналды. Округтардың халқ ы тұ зды кө лдерден қ анша тұ з ө ндіріп аламын десе де ерікті болды. Тұ з ө ндіру олардың ездерінің тұ тыну қ ажеті ү шін де, руластарына сату ү шін де керек еді. Патша ү кіметі сауда-саттық ты қ олдап, кө термелеп отырды. Ә рбір қ азақ езінің ө ндірген енімін округ аумағ ында да, одан тыс жерлерде де сатуғ а қ ұ қ ық ты болды. Сұ лтандар сауда керуендерін шетелдерге де, Сібір шекара шебіне де жіберіп тұ ру қ ү қ ығ ын сақ тап қ алды. Тап осындай қ ұ кық ты орыс кө пестері де пайдаланды. Сыртқ ы округтарды басып ө тетін сауда керуендерінен ешқ андай да баж салыгы алынбайтын тә ртіп орнатылды. Денсаулық сақ тау, дін жә не халық қ а білім беру салаларындағ ы жаң алық тар «Жарғ ы» енгізілгенге дейін қ азақ даласында ем жасау ісімен халық емшілері ғ ана (сынық шылар, бақ сылар, тә уіптер жә не басқ алары) айналысып келген болатын. Патша ү кіметінің билігі жү рісімен жағ дай ө згере бастады. Ә р округта екі емші жұ мыс істей бастады. Тұ рақ ты жұ мыс істейтін ауруханалар пайда болды. Жергіліікті ә кімшілікке халық ты шешек ауруына қ арсы егуден ө ткізу міндеттелді. '«Жарғ ы» бойынша жергілікті билік орындарына христиан дінін таратумен аты шық қ ан діни миссионерлердің қ азақ даласындағ ы қ ызметін кү шейту тапсырылды. Бірақ оларғ а «ешқ андай да ық тиярсыз мә жбур етпей, кә дімгідей сенімін арттыру жә не кө зін жеткізу» тә сілі арқ ылы ә рекет ету қ ажеттігі ескертілді. Рас, кейінгі оқ иғ алардың кө рсеткеніндей, патша ү кіметі бұ л міндетті жү зеге асыра алғ ан жоқ. Ө йткені христиан дінін таратушы миссионерлерге қ азақ тар тарапынан кө рсетілген қ арсылық ө те кү шті болды. '«Жарғ ының» жағ ымды жақ тарының бірі қ азақ тардың балаларын Ресейдің ішкі аумағ ындағ ы губерниялардың оқ у орындарына оқ уғ а жібере алатындығ ы болды. Алайда бұ л қ ұ қ ық ты қ азақ тардың ілуде біреуі ғ ана пайдалана алды. Оның ү стіне, қ азақ тар ө з балаларының орыстанып кетуі мен шоқ ындырылуынан қ атты шошынды. Орта жү зде 1822 жылдан кейін орын алғ ан оқ иғ алар «Жарғ ы» қ азақ даласына бірте-бірте енгізіле бастады. Басқ арудың жаң а тә ртібі ең ә уелі шекара шебі маң ындағ ы жә не «ө здеріне қ амқ орлық жасауды ө тінген, бодандық қ а адал болуғ а ант еткен» руларғ а енгізілді. 1822 жылғ ы «Жарғ ы» аздағ ан ө згерістер енгізілген тү рінде 60-жылдардың ортасына дейін қ олданылып келді. Жаң адан округтар ашудың алдын ала белгіленген нақ ты жоспары болғ ан жоқ еді. Шекаралық ә кімшіліктен шенеуніктер бастағ ан қ арулы шағ ын жасақ тар қ азақ ауылдарына бірінен соң бірі жиі шығ ып тұ рды. Олар басқ арудың жаң а жү йесін қ абылдаудың кө шпелі халық қ а пайдалы да тиімді болатынын егжей-тегжейлі тү сіндіруге кү ш салып бақ ты. Сө йтіп халық тың кө шпелі тобының келісіміне қ арай жаң а округтар қ ұ рыла бастады. Мә селен, 1824 жылы Қ арқ аралы жә не Кө кшетау округтары, 1831 жылы Аягө з, 1832 жылы Ақ мола, 1833 жылы Баянауыл жә не Ү шбұ лақ, 1834 жылы Аманқ арағ ай (кейінірек Қ ұ смұ рын атанды), 1844 жылы Кө кпекті округтары қ ұ рылды.1854 жылы Ертістің оң жағ алауындағ ы қ азақ тар ү шін Семей ішкі округы ашылды. 1856 жылы Жетісу жерінде Алатау ерекше округы ашылды. Бұ л екі округты орыс офицерлерінің арасынан тағ айындалғ ан бастық тар басқ арды. Батыс Сібірдің генерал-губернаторы мен Омбы облыстық басқ армасының бастығ ы Орта жү зді басқ аруды қ олғ а алды. Бұ дан кейін енді солтү стік-шығ ыс аймақ тардағ ы қ азақ тарды басқ ару жө ніндегі орган қ ү ру кө зделінді. Сө йтіп 1838 жылы патша ү кіметі Сібір қ ырғ ыздарын (қ азақ тарын) шекаралық басқ ару басқ армасы қ ұ рылды. Кіші жү здегі хан билігінің жойылуы Орта жү здегі хан билігінің жойылуы Кіші жү зде тап осылай ә рекет жасауды ә лдеқ айда жең ілдетті. Бұ л кезде Кіші жү з сұ лтандарының арасындағ ы алауыздық ә лі тоқ тағ ан жоқ еді. Хан билігі ә лсіреп, қ ол астындағ ы халық арасында беделінен айырылып тынғ ан болатын. 1822 жылы Орынбор ө лкесінің губернаторы П.К. Эссен Ресей астанасына «Орынбор қ ырғ ыздары (қ азақ тары) жө ніндегі жарғ ының» жобасын жө нелтті. Бұ л кезде Кіші жү зде Шерғ азы ә лі де хан болып тұ рғ ан еді. Қ азақ тардың шекара шебіне жә не Орынбор ө лкесінің ішкі округтарына шабуыл жасауы жиі-жиі қ айталанумен болды. Орынбор ө лкесінің бастығ ы ұ сынғ ан жобатолық тыра тү су ү шін Азия комитетіне қ айтадан жіберілді. Жарғ ының тү пкілікті жобасын Ресей патшасы I Александр 1824 жылы кө ктемде біржолата бекітті. Шерғ азы хан Орынборғ а шақ ыртып алынды. Оғ ан ғ ұ мырының ақ ырына дейін ай сайын жалақ ы тө леніп тұ ратын болды. Сө йтіп Кіші жү здегі хан билігі де жойылды. Бұ л реформа бойынша Кіші жү з аумағ ы Жайық тың сырт жағ ындағ ы ү ш округқ а бө лінді. 1828 жылы ондағ ы ә кімшілік бірліктерінің аттары ө згертіліп, Батыс, Орта жә не Шығ ыс округтары деп аталды. Кіші жү здегі ө кімет билігі Орынбор губернаторына тікелей бағ ынатын басқ арушы-сұ лтандардың қ олына кө шті. Басқ арушы-сұ лтандарғ а казактардың жасақ тары да бағ ындырылды. Ондай жасақ тардың ә рқ айсысында 100-ден 200-ге дейін адам болды. Басқ арушы-сұ лтандар казак станицаларында жә не шекара шебіндегі бекіністерде тұ ратын болып белгіленді. Мұ ның ө зі олардың патша ү кіметіне тә уелді болуын кү шейте тү сті. Басқ арушы-сұ лтандардың атқ аратын негізгі қ ызметі ө здеріне қ арайтын халық ты «тә ртіп сақ тайтын жә не патша ү кіметіне ә рқ аиіан адал ә рі айтқ анын екі етпейтін бағ ыныста» болатындай етіп ұ стау еді. Кіші жү здегі ауыл старшындарынан бастап, баскарушы сұ лтандарғ а дейінгі барлық лауазымды тұ лғ аларды Орынбор губернаторының ө зі тағ айындайтын болды. Сайлау жү йесі жойылды. Дистанциялардың қ ұ рылуы 1831 жылғ а дейін Кіші жү з қ азақ тары ресми қ ұ жаттарда шекара шебіне жақ ын жә не далалық жерлерде тұ ратындар деп екі топқ а бө лінетін. Шекара шебіне жақ ын тұ ратындар 1831 жылдан бастап дистанцияларғ а, ал олар старшындық тар мен ауылдарғ а бө лінді. Дистанциялар жаң а ә кімшілік-аумақ тық бірліктерге айналды. Оларды дистанция бастық тары басқ арды. Дистанциялар барғ ан сайын кө бейе тү сті. 1850 жылы олардың саны Кіші жү з жерінде 57-ге жетті. Уақ ыт ө те келе дистанция бастық тарытың билігі алыстағ ы ауылдарда да жү ргізілетін болды. Дистанция бастық тары тү тін салығ ы деп аталғ ан салық ты жинаудың барысын қ атты қ адағ алады, ә р ү й басына салынатын «тү тін салығ ының» мө лшері 1, 5 кү міс ақ шағ а (сомғ а) тең болатын. «Орынбор қ ырғ ыздары (қ азақ тары) туралы ереже» (1844 ж.) «Орынбор қ ырғ ыздары туралы жарғ ының» кемшілік тұ стары кө п еді. Сондық тан оның орнына 1844 жылы «Орынбор қ ырғ ыздары туралы ереже» шық ты. Ендігі жерде Орынбор ә кімшілігіне қ арайтын қ азақ тар тұ ратын жерлер Ресей империясы аумағ ының бір бө лігі деп жарияланды. Кіші жү зге жалпы басшылық жасауды Орынбор шекара комиссиясы жү ргізді. Оның қ ұ рамына тө рағ аның ө зі, орынбасары, тө рт кең есшісі жә не қ азақ тардан сайланатын тө рт заседатель, ерекше тапсырмалар жө ніндегі шенеунік, адам жә не мал дә рігері кірді. Жаң а ереже бойынша билер сотына барынша шектеу қ ойылды, ол ұ сак-тү йек мә селелерді ғ ана қ арайтын болды. Ү кіметке карсы ә рекеттер жасау, кісі ө лтіру, қ арақ шылық жасап ел тонау, барымта алу сияқ ты қ ылмысты істерді ә скери coт қ арады. Ал ұ рлық жасау, алаяқ тық, бұ зақ ылық, 50 сомнан жоғ ары мү ліктік талап сияқ ты істер Ресей империясы шекара комиссиясының жанындағ ы жалпы заң дар негізінде қ аралды. Орынбор ә кімшілігіне қ арайтын қ азақ тардың жағ дайы олардың Орта жү здегі қ андастарына қ арағ анда ә лдеқ айда ауыр еді. 1844 жылы Кіші жү з жеріндегі шекара шебіне жақ ын тұ ратын қ азақ тар ү шін қ амқ оршы деген қ ызмет пайда болды. Оның негізгі міндеті шекара шебіне жақ ын тұ ратын қ азақ тарды отырық шы орыс халқ ының озбырлығ ынан қ орғ ау еді. Қ амқ оршы далалық қ азақ тар шекара шебінен Ресейдің ішкі жағ ына ө тіп кеткен жағ дайда ғ ана олардың қ ұ қ ық тарын қ орғ ай алатын. Басқ арушы сұ лтандардың жанында шешек ауруына қ арсы егу жұ мыстарын жү ргізетін бір-бірден қ азақ фельдшері болды. 1822—1824 жылдардағ ы жарғ ыларды енгізудің салдары. Бұ л жарғ ылар, негізінен алғ анда, алысты кө здейтін арам ниетті пиғ ылмен жасалғ ан еді. Соның салдарынан Кіші жү з бен Орта жү з қ азақ тары ө здерінің дә стү рлі мемлекеттілігінен айырылып қ алды, Қ азақ стан бірте-бірте Ресей империясының отарына айналды. Жарғ ы жаң алық тары кө ші-қ он шең берін тарылтты, еркін кө шу бостандығ ы мү мкін болмай қ алды. Бұ рыннан қ алыптасқ аң рулық ұ жымдар бір-бірімен мидай араласып кетті. Бір кездегі дамығ ан кө шпелі мал шаруашылығ ы тұ йық қ а тіреліп, кү рт қ ұ лдырай бастады. Патша ү кіметі мемлекеттік салық тың қ атаң белгіленген мө лшерін бекітті. Елден жиналатын алым-салық шенеуніктік аппарат пен ә скери кү штерді ұ стауғ а қ ажетті қ аржы кө зіне айналды. Патша ү кіметінің бұ л реформалары қ азақ рубасылары мен сұ лтандарынан іріктелген, айтқ анды екі етпей орындайтын «тә ртіпті аппарат» қ ұ руды одан ә рі кү шейте тү сті. Олар бірте-бірте орыс шенеуніктеріне тең естірілді. Ендігі жерде олар сыйақ ы мен шен алу ү шін қ ызмет етуге кө шті. Оларды қ ызметке тағ айындау да, қ ызметінен алып тастау да Ресейдің аймақ тық басшылығ ының кө зқ арасы мен кө ң іл кү йіне тікелей байланысты болды. Болыс сайлауы парақ орлық, шар салушылардың дауысын, орыс шенеуніктерінің ық ыласын сатып алу сияқ ты жиіркенішті масқ ара қ ұ былыстардың етек алуына алып барып соқ тырды. Неміс зерттеушілерінің бірі Ф.фон Шварц былай деп жазды: “ Округ басшылары неғ ұ рлым тиімді де пайдалы болыс лауазымын параны кім кө п берсе, соғ ан сатудан тіпті де тартынбайды. ”Сайлаудың мұ ндай сиқ ы бір руды екінші руғ а қ арсы қ ойып, ө зара ө шіктірді. Ә ркім ө з руының қ ұ рамына дауыс беруге тырысты. Ал ағ а сұ лтандарды сайлауғ а қ ара сү йек ө кілдерінің де қ атысуына рұ қ сат етілген кезде сұ лтандар мен рубасыларының бір-біріне қ арама-қ арсылығ ы кү шейе тү сті. Округтық приказдар империяның қ азақ даласындағ ы жә не Орта Азия иеліктеріндегі ә скери-отаршылдық ә рекеттерін одан ә рі ө ршітудің ә зірлік алаң дарбіна айналды. Сұ лтандардың бір бө лігі, ә сіресе жаң а қ ызмет лауазымдарын бө лу кезінде ескерусіз қ алғ ан бө лігі, патша ү кіметінің реформаларына қ арсы шық ты. Ондай наразылық тардың бірқ атары қ арулы кө теріліске ұ ласты. Дегенмен де, XIX ғ асырдың 20-жылдарындағ ы реформалардың отаршылдық сипаты мен мә ні кү шті болғ анына қ арамай, олар қ азақ даласында сауда-саттық ты, денсаулық сақ тау ісін жә не халық қ а білім беруді едә уір дамытуғ а оң ық палын тигізді.