Азақстан территориясы жаңа тас дәуірінде (неолит), неолит төңкерісі

Неолит, жаң а тас дә уірі (грек. neos – жаң а жә не lіthos – тас) – шамамен б.з.б. 5500 – 3000 жылдарды қ амтитын тас дә уірінің ең соң ғ ы кезең і. Н-тің қ алыптасуы мен аяқ талуы жер шарының ә р тү рлі аудандарында ә р қ илы уақ ытта ө тті. Еуропа, Азия мен Африканың кө птеген табиғ и-климаттық аймақ тарында негізінен Неолиттің хронологиялық шең бері б.з.б. 6 – 4-мың жылдық тардан басталып, б.з.б. 3-мың жылдық та аяқ талды.[1] Қ азіргі мә ліметтерге қ арағ анда Таяу Шығ ыстағ ы ең ежелгі егінші-малшылар мә дениеті б.з.б. 8 – 7-мың жылдық тарғ а жатады. Қ ытайда б.з.б. 4 – 3-мың жылдық та (Яншао), Еуропада (Македония) б.з.б. 7-мың жылдық тың соң ында пайда болды. Қ азіргі уақ ытта Қ азақ стан аумағ ында 600-ден аса неолиттік жә не энеолиттік ескерткіш мә лім. Неолиттік тұ рақ тар орналасу сипатына қ арай — бұ лақ тык, ө зендік, кө лдік, ү ң гірлік тұ рақ деп тө рт тү рге бө лінеді. Ә детте ө зендік тұ рақ тарда, сондай-ақ кө лдік ү лгідегі тұ рақ тарда едә уір кө п заттар табылады; мұ ның ө зі бұ л жерлерде адамның тұ рақ ты немесе ұ зақ уақ ыт тұ рғ анын кө рсетеді. Мү ндай тұ рақ тардағ ы негізгі қ ұ рал-саймандар — пышақ тә різді қ алақ тар жә не солардан жасалғ ан заттар. Қ азақ стан аумағ ында бұ лақ тық тұ рақ тар неғ ү рлым кө п тарағ ан, ө йткені шө л жә не шө лейт аймақ тарда ө зендер аз болады. Бұ лақ тардың жанындағ ы тө рақ тар — кө бінесе кезбе аң шылардың уақ ытша маусымда тұ рғ ан жерлері. Қ азақ станның шө л даласындағ ы неолиттік ескерткіштердің бір ерекшелігі сол, олардың кө пшілігі — ашық ү лгідегі тұ рақ тар. Барлық тұ рақ тарда жергілікті материалдардан жасалғ ан тас қ ұ ралдар — жебелер мен найзалардың ұ штары, балталар, қ ашаулар, пышақ тар, қ ырғ ыштар табылды. Белгілі бір қ ұ ралдарды жасау ү шін тастардың тү рлері сараланып, іріктеліп алынатын болды. Шикізаттың алуан тү рлі болуы оны ұ қ сатудың ә р тү рлі техникалық тә сілдерің дамытып, жетілдіруге себепкер болды. Қ азақ станның неолиттік ескерткіштері бірнеше аумақ тық топ қ ұ райды, бұ л топтардың мә дениеті жатынан бір-біріне жақ ын, туыс тайпалардың мекендеген аудандарына сай келуі ық тимал. Дала неолитің Ежелгі Шығ ыс елдерінің мә дениеті дамуының ұ ксас кезең дерімен салыстырғ ан кезде мезолит дә уіріне қ арағ анда бұ л уақ ытқ а карай тү рлі аумақ тарда тарихи дамудың біркелкі болмауы бұ рынғ ыдан да айқ ын аң ғ арылатынын есте сақ тау керек. Егер далада неолиттің хронологиялық шең бері б. з. б. VI — IV мың жылдық тың орта шені шегінде белгіленсе, Алдың ғ ы Азия ү шін ол б. з. б. VIII — VI мың жылдық тарды қ амтиды. Ө ндіруші шаруашылық тың негіздері де нақ сонда қ алыптасады. Ә дебиетте алғ ашкы тайпалар шаруашылығ ындағ ы тү бірлі ө згерістер «неолиттік революция» деп аталды. Тамақ ө ндіруге, жеуге жарайтын ө сімдіктерді, ә сіресе дә нді ө сімдіктерді саналы тү рде ө сіруге, жануарларды қ олғ а ү йретуге, ө сіруге жә не іріктеуге кө шу адамзат тарихында адамның от жағ у ө нерін мең гергенінен кейінгі асқ ан зор экономикалық революция болды. Ол адамның ө з бақ ылауында болып, оғ ан шексіз дерлік мү мкіндік беретін жә не одан мұ ны талап ететін неғ ұ рлым бай жә не сенімді тамақ кө зін пайдалануғ а мү мкіндік берді. Неолитте Ежелгі Шығ ыста дә нді дақ ылдардың барлық тү рлері, кө кіністердің, жеміс-жидектердің едә уір тү рлері ө сіріліп, қ азіргі ү й малының барлық тү рлері қ олғ а ү йретілді деуге болады. Ал жылқ ы энеолитте Еуразия далаларында қ олғ а ү йретілді — бұ л оқ иғ аны «неолиттік революцияның» маң ызды компоненттерінің бірі деп атауғ а жә не оның аяқ талуы деп қ арастыруғ а болады. Бірақ далалық аймактың неолиттік қ оғ амының шаруашылығ ында ерекше ө згерістер ә лі де бола қ ойғ ан жоқ — мұ нда бұ рынғ ысынша тамақ табудың негізгі кө зі аң жә не балык аулау болды. Сірә, континенттік климат халық санының артуына қ олайлы болмай, табиғ и ресурстар халык қ ажеттерін қ анағ аттандыруғ а ә бден жеткілікті болса керек. Жерорта тең ізінің неғ ү рлым жұ мсақ жә не бірың ғ ай климаты аймақ та демографиялық жағ ынан артық жағ дай туғ ызып, Шығ ыс елдерінде адам аң, балық аулау мен жиын-терінге қ оса косымша тамақ кө здерін ө те ертерек іздестіруге мә жбү р болды, ө йткені коғ амның қ ажеттері табиғ и ортаның сол кезде болғ ан мү мкіндіктерінен асып кеткен еді. Ең бек қ ұ ралдары Ең бек қ ұ ралдарынан қ ыспа тү зету техникасын жетілдірумен қ атар тас ө ң деудің жалтырата тегістеу, бұ рғ ылау, аралау сияқ ты жаң а технол. ә дістері қ алыптасты. Аң шылық тан мал ө сіруге, терімшіліктен егіншілікке кө шу орын ала бастады. Шаруашылық тың жаң а тү рлерінің шығ уы адам баласын осы салаларғ а қ атысты жаң а ең бек қ ұ ралдарын (дә нү ккіш, келі, келсап, кетпен, т.б.) жасауғ а, оның сипатын сапа жағ ынан жетілдіруге итермеледі. Бұ рынғ ыдай тастан жә не сү йектен жасалғ ан қ ұ ралдар кең інен пайдаланылды жә не қ ыш ыдыстар кең інен тарады. Қ ыш ыдыстардың шығ уы дә нді дақ ылдарды сақ тауғ а, пайдалануғ а кө п мү мкіндік берді. Мә дени-шаруашылық белгілері жө нінен Неолит мә дениеттері екі топқ а бө лінеді: 1) егіншілік пен малшылық; 2) аң шылық пен балық аулау. Соң ғ ы топтағ ылар табиғ аттан дайын ө німді алып пайдаланса, алдың ғ ы топтағ ылар ө німді тікелей ө ндіру арқ ылы алды. Ә леуметтік жағ ынан алғ анда Неолит дә уірі рулық қ ауым дә уірі болды. Тайпалар немесе тайпалық бірлестіктер қ ұ рылғ анын Еуразиядағ ы Неолит заманына жататын кө птеген археол. мә дениеттер де айғ ақ тайды. Кейінгі Н-те жіп иіру мен тоқ ымашылық шық ты. Егіншілік дамығ ан аймақ тарда ежелгі мемлекеттер қ алыптаса бастады. Микролиттік индустрия кең інен ө рістеді. Микролиттер жебе ұ штары мен қ ыстырма қ ұ ралдар жасауғ а жұ мсалды: сү йек немесе ағ аш саптың ұ зына бойындағ ы қ уыстарғ а ондағ ан ұ сақ микролиттер тау балауызы, қ ара май, битум арқ ылы бекітілді. Мұ ндай қ ұ ралдар ә сіресе тері ө ң деуге, егін оруғ а пайдаланылды. Халық саны артып, қ оғ амда демогр. ахуал жақ сара тү сті. Қ атынас қ ұ ралдары дамыды. Адамдардың отырық шылық қ а кө шкенін кө лемі ә р тү рлі баспаналар да айғ ақ тайды. Баспаналардың бү кіл ұ жымғ а не жеке отбасына арнап салынуы адамдардың қ ауым болып ө мір сү ргендігін аң ғ артады. Этнол. мағ лұ маттар Неолиттік тайпаларда аналық -рулық қ ұ рылыс ү стем болғ андығ ын кө рсетеді. Сондай-ақ мә дени-тұ рмыстық жаң алық тар адамның дү ниеге деген кө зқ арастарын тү бірімен ө згертті. Табиғ ат кү штеріне, анағ а табыну орын алды. Бұ ғ ан Неолит заманындағ ы ө нерден хабар беретін тасқ а тү скен бедерлер, ә йелдердің мү сіндері дә лел болады. Неолитте адамзат ө мірінде болғ ан ө згерістерді саралай келе, Г.Чайльд осы дә уірге қ атысты “неолиттік тө ң керіс” терминін енгізді. Қ азақ стан аумағ ынан, негізінен алғ анда Солтү стік Қ азақ станнан ә зірше неолиттік бірнеше қ абір табылды. Кабірлердің бірде-біреуінің жер бетінде сыртқ ы белгілері жоқ. Барлык молаларда сү йектермен бірге жебелердің табылуы бабаларымыздың аң аулаумен айналысып қ ана қ оймай, соғ ыс жанжалдарына жиі тү сіп тұ рғ анын да кө рсетеді. Қ абірлерде керамика ө те аз, ал кейбіреулерінде ол мү лде жоқ. Железинка ауылы жанындағ ы қ абір бойынша (Пеньки тү рағ ынан 100 шақ ырым) неолит дә уіріндегі жерлеу ғ ұ рпы туралы мейлінше толық пікір айтуғ а болады10. Мола, сірә, рулық ұ йымдағ ы ерекше дә режелі ә йелдікі болса керек. Сә ндік заттардың, ең бек қ ұ ралдарының кө птігі, оның ү стіне жерлеудің кү нге табынуғ а байланысты ерекше ғ ұ рпы осыны кө рсетеді. Ондай ә дет бойынша ө лік кремацияланатын болғ ан. Бұ л жолы ө лік толық ө ртелмеген; денесінің қ алғ ан мү рдесі ө лген адамның заттарымен бірге молағ а кө мілген; ол заттардың ішінде бас киімге тағ ылғ ан, шеті ұ сақ кертпешелермен сә нделген, орақ тә різді сү йек каптырма, жыртқ ыш андардың тістері, қ ауашақ тан жасалғ ан ірі моншактар тізілген алқ а бар. Мейлінше сә нделген киіммен бірге молағ а ең бек қ ұ ралдары (шот, сү йек біз), аң шылық қ ұ ралдары (найзалардың, жебелердің тастан жә не сү йектен жасалғ ан ұ штары) жә не балшыктан жасалғ ан, қ ұ ты тә різдес, тү бі домалақ, кішкене ү ш ыдыс салыныпты. Сол жерден қ ұ ланның екі топайы табылды; бұ лар қ ызыл жосамен боялғ ан, бұ л тү с ежелгі адамдардың ұ ғ ымынша ө ртеу, отқ а табыну рә сімін білдірген. Неолит кезең ін зерттеген ғ алымдар Бірқ атар ғ алымдар (А.А. Монгайт, т.б.) оның бұ л пікірін қ уаттамады. Қ азіргі таң да Қ азақ стан аумағ ынан Неолит дә уіріне жататын 800-дей ескерткіш табылғ ан. Оларды зерттеуге Ә.Марғ ұ лан, С.С. Черников, Х.Алпысбаев, А.Г. Медоев зор ү лес қ осты. Кейінірек В.Ф. Зайберт, В.Логвин, Ж.Таймағ амбетов, т.б. ғ алымдар айналысып, сол кезең дегі ө ндірістің жә не адам ө мірінің кө п салаларының қ ыр-сыры, маң ызды ө згерістері пайымдалды. Қ азақ стандық неолит Еуразиядағ ы тас дә уірінде болғ ан тарихи-мә дени ү рдістің аясында дамығ андығ ы дә лелденді. Археол. мә дениеттер (атбасар мә дениеті, маханжар мә дениеті, т.б.) бө ліп кө рсетілді. Неолит тұ рақ ты орналасу сипатына қ арай: бұ лақ, ө зен, кө л, ү ң гір тұ рақ тары деп тө рт тү рге бө лінеді. Республиканың табиғ и-климаттық жағ дайына байланысты кө пшілік тұ рақ тар ашық (жер бетінде) тү рде кездеседі. Жергілікті Неолит мә дениеттері мезолиттен бастау алып, қ ола дә уірінде жалғ асын таптыНеолит тұ рақ тары Қ азақ станда кө п кездеседі. Зерттеу барысында олардың саны қ азір 600-ге жақ ындап қ алды. Кө пшілігі мә дени қ абаты жоқ, ә детте қ ұ мды жерде аздағ ан қ ұ ралдар ұ шырасатын адамдардың уақ ытша мекені. Уақ ытша мекендер биік таулы аймақ тармен қ атар далалы, шө лді ө лкелерде де кездеседі. Палеолит дә уіріндегі тұ рақ - қ оныстарда адамдар ұ зақ уақ ыт ө мір сү рген… Ал неолиттік тұ рақ тар неліктен уақ ытша мекен болғ ан?» деген заң ды сұ рақ туады. Оның себебі — неолит дә уіріндегі аң шылардың негізгі аулайтын аң ы — аша тұ яқ ты, жайылымын жиі ө згертіп отыратын аң дар болды. Сондық тан неолит заманының адамдары азық ететін жануарлардың қ оныс аударуына байланысты бір жерде ұ зақ тұ рақ тамағ ан.Осындай уақ ытша мекендермен қ атар адамдардың ұ зақ уақ ыт тұ рақ ты ө мір сү рген, мә дени қ абаты біршама калың тұ рақ тар да кездеседі. Мысалы, олар Шығ ыс Қ азакстанда (Усть-Нарым), Орталық Қ азақ станда (Қ арағ анды), Солтү стік Қ азакстанда орналасқ ан. Бұ л тұ рақ тар Сарыарқ аның солтү стігінде, Ертістен Есілге дейінгі аралық та орналасқ ан. Олар б.з.д. 3-мың жылдыкка жатады.Жерімізден табылғ ан неолиттік ескерткіштер негізгі белгілері жағ ынан бір-біріне ұ қ сас, бір мә дени-тарихи топқ а жатады. Дегенмен де табылғ ан қ ұ ралдардың тү ріне, олардың жасалу техникасының кейбір ерекшеліктеріне, ыдыстардың жасалғ ан материалына, шаруашылық сипатына қ арай Қ азақ станның неолиттік мә дениетін ғ алымдар бірнеше аймақ тық топтарғ а бө ліп кө рсетеді. Олар — Солтү стік Батыс Қ азақ стан, Арал, Солтү стік Қ азақ стан, Балқ аштың солтү стігі, Бетпақ дала топтары, Орталық Қ азақ станның солтү стігі, Жезқ азғ ан ө ң ірі, Шығ ыс Қ азақ стан топтары. Бірақ кө п ө лкелерде неолит заманы толык зерттелмеген.