Асырлардағы Қазақ хандығының әлеуметтік-экономикалық жағдайы

XVII – XVIII ғ. басындағ ы Қ азақ хандығ ының ә леуметтік-экономикалық жә не саяси жағ дайы. ХҮ І-ХҮ ІІ ғ асырларда Қ азақ Ордасы нығ ая тү сті, оның шекарасы қ азақ тардың этностық аймағ ының негізгі бө лігін қ амтыды. Кү мә н келтірмейтін деректерге қ арағ анда 1695 жылы Қ азақ Ордасына 32 қ ала кірген. Сол тұ стағ ы тарихшы Нұ р-Мү хаммед былай деп жазғ ан: " Қ азақ хандарының ерекше мекендері бар. Ү лкен Орданың сарайы - Тә шкентте, Орта Орданікі Тү ркістанғ а орналасқ ан. Қ алада кө ң ілі соқ қ анда ғ ана тіршілік етеді, кө біне ордаларымен далада кө шіп жү реді. Шаруаларына қ алдырып кеткен арнайы адамдары иелік жасайды". Қ азақ жерінде мемлекет қ алыптастырудың бай тә жірибесі бар. Мұ нда ә уелде басқ арушы бекзаттардың дә стү рлері, ә дет-ғ ү рыптары, беделіне негізделген билік ү стемдік жү ргізді. Тү ркі қ ағ анаты кезең інен бері қ арай ө ктем билікке ауысу басталды. Жоң ғ ар шапқ ыншылығ ы кезінде биліктің екі тү рінің бірігуі орын алды. Ө зіндік далалық демократия орнық ты, онда хандардың (Шың ғ ыс ә улетінің) мық ты билігімен қ атар халық тан шық қ ан билер мен батырлардың ық палы кү шейді. Осы мемлекеттердің барлығ ында да жауынгерлер жинақ таудың жү йесі, билік ету мен бағ ынудың қ арым-қ атынастарын реттейтін қ ү қ ық тық тә ртіп орнады. Тә уелсіз Қ азақ станның қ азіргі қ алыптасуы - уақ ыт жү йесіндегі тынымсыз ғ амалия - этнополитогенездің оның мемлекеттігінің ө ткені, бү гінгісі мен болашағ ына қ атынасы. Бірақ бұ л ү здіксіз процесс тарих мезгілінің ә рқ илы сатыларында оның сандық жә не сапалық тұ рақ тылығ ын бейнелемейді. Сондық тан сандық жә не сапалық ө згерістердің ара қ атысына, егемендік нышандарының пісіп жетілуіне қ арай кө шпенді тайпалар этнополитогенезінің даму уақ ытын дә уірлер мен кезең дерге саралап жіктеуге болады. Тү птеп келгенде, олардың барлығ ы да Қ азақ стан мемлекеттігінің қ алыптасуын бейнелейді. Жалпы біздің мемлекеттің қ аз тү руы мен дамуы уақ ыт бойынша ү здіксіз де ү зілмейтін жағ даят. Ө йткені қ ола дә уірдің басында пайда болғ ан еуразиялық далалық тардың тарихы мен мә дениетіндегі бірлік пен сабақ тастық жоғ алғ ан жоқ, тек қ ана кө нетү ркілік дә уірдің тууына орай жаң а этностық рең дерге ие болды. Кө птеген ө зге халық тар сияқ ты, қ азақ тардың арғ ы аталары ө здерінің жалпы мемлекеттігіне біздің дә уірдің орта ғ асырларында келді. Қ азақ мемлекеттану пә нін зерделеу тү рғ ысынан алғ анда, Қ азақ стан Республикасының егемендігінің бой кө теруі тұ рғ ысынан алғ анда қ азақ тардың бірнеше мың жылдық тарғ а созылатын ұ лттық мемлекеттігі тарихын тө рт дө уірге бө луге болады: Қ азақ тардың арғ ы аталары - далалық тардың бірлескен тіршілігін потестарлық тұ рғ ыда ұ йымдастыру дә уірі. Бұ л жерде далалық тардың табиғ и қ оғ амдастық тарының ұ йымдастырылуын айтып отырмыз; Қ азақ мемлекеттігінің ә улеттік (династиялық) дә уірі; Қ азақ станның мемлекеттік тә уелсіздікке конституциялық даму жолымен жақ ындау дә уірі, Қ азақ стан Республикасының ә лемдік қ оғ амдастық та тә уелсіз мемлекеттік даму дә уірі. Батыс Еуропаның ақ сү йек корольдіктері мен Қ ытайдың тө решілік империяларына қ арағ анда далалық ұ лыстар ә скери демократиялар ретінде ө мір сү рді. Хан қ ұ рылтайда сайланатын, ал билік оның танымалдығ ына бағ ынышты болды. Сайып келгенде хан, патша, немесе ө мір бойлық президент болмағ ан, - деп атап кө рсетеді Л. Гумилев, - оның айырмасы -ол қ айта сайланбайтын, тақ ты тек ө мірімен бірге тапсыра-тын болғ ан. Биліктің қ оғ ам алдындағ ы жауапкершілігі осылайша жү зеге асырылғ ан. Қ азақ стан аймағ ында пайда болғ ан, тайпалары кейін қ азақ халқ ының негізін қ алағ ан мемлекеттерде отырық шы егіншілердің мә дениетімен астасқ ан кө шпенді ө ркениетке тә н биліктің ө зіндік саяси жү йесінің іргесі бекіді. Ол ө зіне ә скери-ақ сү йектік далалық демократияның нышандарын жинақ тағ ан ө ктемдік-ақ сү йектік биліктің қ осындысы іспеттес болды. Қ азақ қ оғ амында монархияның, парламентаризмнің жә не де басқ а биліктін классикалық тү рлерінің болмауы Қ азақ стандағ ы мемлекеттік бастауының тұ рпайылығ ы немесе жабайылығ ы деуге ешқ андай хақ ымыз жоқ. Мұ ндағ ы ө ркениет пен мемлекеттік қ ұ рылымның Еуразия халық тарындағ ыдан бірде бір кем еместігіне кү мә н келтіруге болмайды. Сонымен қ атар биліктің осынау екі тү рінің ө зінде кө п-теген бір нышандар мен ө згешеліктер бар. Хан лауазымы бізге Орталық Азия кө не тү ркілерінің дә уірінен жетсе, президент қ ызметі демократиялық Еуропадан келді. Хан болуғ а тек таза қ анды шың ғ ыстық, билеуші хандық -сұ лтандық ә улет мү шесінің ғ ана қ ұ қ ығ ы бар еді, ал Қ азақ стан президенті болып белгілі бір ә леуметтік-демократиялық ө лшемдерге лайық кез-келген азамат сайлана алады. Президент тұ лғ асы қ ол сұ ғ уғ а жатпайды, ал хандарды билік ү шін тә жіге, текетірес барысында ө лтіріп тастау онша қ иын болмағ ан. Ханның тағ ында ә рқ илы адамдар отырғ ан жә не олар бір-біріне жеке қ асиеттері, саяси салмағ ы, тағ дыры жә не тарихтағ ы орны жағ ынан ұ қ самайтын болғ ан. Олардың ішінде қ уатты топтық -рулық ақ сү йектердің қ ақ палауындағ ы қ ол-жаулық тар да кездескен, сондай-ақ айтарлық тай адуын, оз-быр тү лғ алар да болғ ан. Бірақ, ортағ асырлық хандарды да, қ азіргі заманғ ы билеушілерді де біріктіретін жалпы жағ даят - халық тың олардан мемлекеттік қ ұ рылыс, мық ты биліктің бейнесін, ұ лттық тә уелсіздік пен аймақ тық тұ тастық тың ө зіне бейбіт ө мір мен тыныштық ты қ амтамасыз ететіндей кепілдігін кө ргілері ке-леді. Халық ө з билеушілерін Дана, Ұ лы, Жаужү рек деп қ ана емес, егер олар " ылайық " болса Қ анішер, Алабақ ан, Майкө т деген тым " тоң торыстау" тең еулерге де теліген. Қ азақ тық саяси дә стү р, хандардың жоғ арғ ы билеушілер жә не жө н сілтеушілер тұ рғ ысындағ ы шек келтірілмейтін ролін мойындай отырып, сондай-ақ бү кілхалық тық жиындар мен қ ұ рнылтайларғ а ө лшеусіз хан билігіне қ арсы тұ рар ө зіндік кү ш ретінде иек артқ ан. Кө шпенділер парламенті - қ ұ рылтайдың ең жоғ ары алқ алы сессиялары жыл сайын кү зде Кү лтө бе мекенінде шақ ырылып ішкі жә не сыртқ ы саясаттың барлық маң ызды мә селелерін талқ ылап отырды. Мұ ндай қ ұ рылтайлардың шешімдерінде заң кү ші болды жө не олар баршағ а бірдей міндеттілігімен ерекшеленді. Тарих жас мемлекеттің тағ дыры шешуші шақ тарда, кө п жағ дайда оның басшысының тү лғ асына кө п тә уелді болады деп ү йретеді. Қ асым, Хақ назар, Есім, Тә уке, Абылай, Кене-сары сияқ ты ерен тү лғ алы хандары болғ ан, Қ азақ мемлекеті гү лдену мен ө рлеу дә уірін бастан ө ткерді, онымен жақ ындағ ы, алыстағ ы кө ршілері санасты да. Сондай-ақ ә лжуаз жә не жігерсіз билеушілер мемлекет пен халық ты ажал жиегіне сан алып келді, ө зара қ ырқ ыс пен былық қ а душар етті. Қ азақ халқ ы, Мұ хтар Ә уезов айтқ андай, " далалар мен ғ асырларда тыным таппай кө шіп жү рген трагедиялық кезбе іспеттес" ғ асырлар бойында жан сақ тауғ а, мә дени тұ рғ ыдан тірі қ алуғ а, ұ лттық жө не адами қ адір-қ асиетін сақ тау, ө зіндік ерекшелікке деген қ ұ қ ығ ын сақ тай отырып, кү ресіп бақ ты. Сондық тан бү гінде біздің жетекшілеріміз бар кү ш-жігерін Қ азақ станның қ айта жаң ғ ыруы мен демократиялық негіздердің бекуіне жұ мсауы керек. Қ азіргі Қ азақ станды оның ө ткені мен жақ сы да нашар тарихи дә стү рлерін білмей тү сіну қ иынғ а соғ ады. Тарих пен қ азіргі заман қ ашанда бір-бірін демеп, қ ол ұ стасып қ атар жү рген. Тек тарихтан саяси жә не адамгершілік сабақ тарын ала білген абзал. Біз бү гінде отан тарих сабағ ында отырғ ан шә кірттер іспетті оның сарғ айып кеткен беттерін жаң адан аударыстырып отырғ ан жайымыз бар. Осылай еткенде ғ ана кө птеген қ азіргі мә селелердің тамыры ғ асырлар қ ойнауына, Қ азақ Ордасының туғ ан, ө рлеген жә не қ ұ лдырағ ан дә уіріне бойлап баратындығ ын бағ амдаймыз. Қ азақ тарихының шымыр да шоғ ырлы тұ сы деп ХҮ ІІ ғ асырдың екінші жә не ХҮ ІІІ ғ асырдың алғ ашқ ы жартысы бекерге аталмаса керек. Осынау кезең қ азақ ү лтының тарихындағ ы ең ауыр белес болып табылады, сонымен қ атар халық санасына жоң ғ арлардың шапқ ыншылығ ынан туындағ ан қ асірет пен жоқ шылық жайлағ ан жылдар ретінде сің іп қ алды. Жалпы адамзат тарихында орта ғ асырдың соң ын ала айқ ын байқ алғ ан акселерациялық нышандар, технократтық дамудың тө бе кө рсетуі, отты қ арудың пайда бола бастауы, қ ұ рлық аралық ық палдастық тың қ арқ ын алуы енді ел болып, ең се тіктей бастағ ан Қ азақ Ордасына да ө сер-ық палын тигізбей қ алғ ан жоқ. Дә л осы тұ ста Қ азақ Ордасымен іргелес ө ң ірде Жоң ғ ар Ордасы да бой кө теріп, айбынды кү шке айналып ү лгерген. Ұ лы дала экожү йесімен кіндіктес кө шпенді ө мір салты қ алыптастырғ ан Қ азақ, Жоң ғ ар Ордалары ө здерін ә лі де болса табиғ аттың қ арсыластары емес, табиғ аттың бел баласындай сезінетін. Алайда, сол кездегі Қ азақ, Жоң ғ ар Ордаларының батысы мен шығ ысында аграрлық мә дениетін дә уірлетіп, технократтық дамуғ а тұ яқ іліктіріп ү лгерген елдер ү шін кө шпенді ө мір салты жә й ғ ана анохранизм емес, олардың кең қ арымды стратегиялық ындындарының жү зеге асуына ә рі кедергі, ә рі ә лі де болса қ ауіпті кү ш еді. Мұ ндай ахуал, ә сіресе, Ресей мен Қ ытайды аландатып, бү йірлеріне шаншудай қ адалды. Олар қ айтсе де, осынау тау суындай екпінді кө шпенді екі мемлекетті бір-біріне айдап салу арқ ылы ғ ана аз шығ ынмен ө з мақ саттарын жү зеге асыруғ а болатынын жақ сы тү сінді. Бұ л мақ саттарын жү зеге асыру жолындағ ы ә рекет барысында Ресей мен Қ ытай бә секелес болды жә не қ олданғ ан қ улық -сұ мдық тары жө нінен бірінен-бірі асып тү сті. Ә сіресе, Ресей жоң ғ арлармен елшілік орнатып, отты қ арулармен астыртын жасақ тап, оларды қ айтсе Қ азақ Ордасымен арандатудың неше тү рлі зымиян шараларын жасады. Ресей патшалығ ы ойластырғ ан осы шаралардың ішінде, Жоң ғ ар мемлекетінің Торғ ауыт, Дү рбіт, Хошауыт сияқ ты іргелі тайпаларына Қ азақ Ордасының жерін аттатып ө ткізіп, Еділ бойынан қ оныс беру қ азақ пен жоң ғ ар арасындағ ы ғ асырдан астам уақ ытқ а созылғ ан қ анқ асап соғ ыс ө ртінің тұ тануына себепші болды. Жоң ғ арлар мен қ азақ тардың ә скери қ арым-қ атынас, қ ақ тығ ыстарын суреттеуге кө шпес бұ рын " жоң ғ ар" атау сө зінің мағ ынасын аша кеткен жө н деп есептейміз. Жоң ғ ар - ұ лт емес. Бү л атау " сол жақ ", " сол қ анат" деген тү сініктен шық қ ан. Бір деректерге қ арағ анда Шың жаң, Шығ ыс Тү ркістан аймағ ын Тянь-Шань таулары, дә лірек айтқ анда Хан-Тә ң ірі ұ лы шың ының ө зі екі бө лікке бө леді. Егер адам Хан-Тә ң ірінің ұ шар биігіне кө терілсе, оның сол қ олы жағ ында " Сол-тү стік ойпат" - Жоң ғ ар, оң қ олы жағ ында " Оң тү стік ойпат" -Қ ашғ ар кө сіліп жатады. " Ғ ар" деген сө з тү ркі тілінде ойпат, ү ң гір, шү ң қ ыр дегенді білдіреді. Кейбір мә ліметтер бойынша, Шың ғ ысхан армиясы " сол қ анатының " " жоң ғ ар" деген атауы болғ ан. Бұ л кезең де Жоң ғ арияны тү ркілік жә не моң ғ олдық тө ркіні бар ойраттар жайлады. Ол шорас, хошауыт, торғ ауыт, дү рбіт тайпаларының ә рқ илы атаулары. Бұ ларды да жоң ғ арлар деп атағ ан. Сө йтіп, " жоң ғ ар" термині, қ алмақ тар, ойраттар, элюттер - сайып келгенде " сол жақ тың ", " сол қ анаттың " адамдары. Олар ХІҮ ғ. екінші жартысында.моң ғ олдар ханы билігінің астынан шығ ып, ө з жетекшілері - тайшылардың қ ол астына қ арағ ан, " Ойрат одағ ын" қ ұ рып, ыдырағ ан тайпаларды біріктірген. Жоң ғ арлар ө з дә уірінде Ұ лы Қ ытай қ абырғ асы мен Ти-ет, екінші жағ ы - Моң ғ олия мен Жоң ғ ар ойпаты аралығ ындағ ы аймақ қ а билік жү ргізген. Олар ғ асыр бойына Қ ытай империясы мен Қ азақ даласы арасындағ ы жұ мсартқ ыш (буфер) рө лін атқ арып, қ ытайлардың шығ ыстан мезгіл-мезгіл тық сыруларын тежеп отырғ ан. ХҮ ғ асырда қ ытай саясатшылары жоң ғ ар мемлекетінің ішіндегі алауыздық тарды пайдаланып, оларғ а қ арсы жорық қ а шығ ады. Жаугершілік зардабынан жоң ғ арлардың бір бө лігі ө з жерінде қ алады да, қ алғ андары елді тастап кетуге мә жбү р болады. Отандарын тастап шық қ ан жоң ғ арлардың бір бө лігі Қ азақ стан аймағ ында, Самара далаларында, Қ алмақ ияда тұ рақ танып қ алады. Қ азіргі Қ алмақ ияда сол жоң ғ арлардың ұ рпақ тары тү рып жатыр. Жоң ғ ар тілі қ азақ тілімен тамырлас болғ андық тан, біздің жерге орнық қ андары қ азақ тарғ а сің ісіп кетті. Қ ытайдың Іле автономиялық облысында ойрат-жоң ғ арлардың тө рт автономиялық мекендері бар. Сондық тан кейбір тарихшылардың жоң ғ арлар тарих сахнасынан мү лде жоғ алып кетті деген тұ жырым шындық қ а сә йкеспейді. Жоң ғ арлар мен қ азақ тар ұ дайы жауығ ып, ылғ и шайқ асып ө ткен деген пікір де - қ ате тү сінік. Рас, олардың арасында ә лсін-ә лсін саяси, экономикалық, аймақ тық тұ рғ ыдағ ы келіспеушіліктр болып тұ рғ ан. Ә скери ә рекеттер кө бінесе кө рші империялардың саясатынан туындағ ан. Бұ л тұ рғ ыда Қ ытай мен Ресейдің қ азақ тар мен жоң ғ арлар арасындағ ы қ арама-қ айшылық тарды терең дете тү су мақ сатымен екі елді кезек кө термелеп отырғ андық тарын айтсақ та жеткілікті. Қ азақ тар мен жоң ғ арлардың ылғ и қ ырғ и қ абақ емес, бейбітшіл, кей шамада ағ айыншылық қ арым-қ атынастары турасында мына мә ліметтер куә лік ете алады. 1595 жылы Мә скеудегі қ азақ елшісі былай деп жазды: " Сенің туысың Тә уекел Қ азақ Ордасына хан болса, оның інісі Шахмұ хамбет қ алмақ тардың ханы болып сайланды". Ал, хан Тә уекел Ре-сейге жолдағ ан хатында: " Мен қ азақ тар мен қ алмақ тардың патшасымын" деп жазғ ан. Қ азақ хандығ ы қ ұ рылғ ан уақ ытпен бір мезгілде тү ркі тектес батыс моң ғ ол халық тарының тобы, будда дінін ұ станатын қ алмақ тардың арғ ы аталарынан тұ ратын Жоң ғ ар (ойрат) мемлекеті бой кө тереді. Бұ л тұ ста халық аралық жағ дай былай болатын. Батыста - I Петрдің қ азақ жерлерін ө зіне қ осуды мемлекеттік саясат дең гейіне дейін кө терген Ресей империясы. Қ ытай империясы тарапынан да басқ ыншылық қ аупі аз тө нген жоқ. Осындай жағ дайды пайдаланғ ан жә не дү рдараз кө ршілердің тү ртпектеуімен жоң ғ ар-қ алмақ тар 150 жыл бойына, 1599-1750 ж. ж. аралығ ында қ азақ жерлеріне ұ дайы жортуылдар жасап тұ рды. Қ азақ жоң ғ ар соғ ысы тарихының айшық ты беттерінің бірі Салқ ам Жә ң гір сұ лтанның Ерден-Батыр Қ оң тажының жер қ айысқ ан қ олына қ арсы тұ рып, Жоң ғ ар мемлекеті билеушісінің ең басты мақ саты - Қ азақ Ордасын талқ андауына мү мкіндік бермеген ерен ерлігі болып табылады. Бү л ә скери ә рекеттерде Жә ң гір жау ә скерінің саны қ аншама басым болса да, Қ азақ Ордасының аймағ ы мен мақ саттарын қ орғ ап қ ала алды. Белгілі тарихшы В. В. Вельяминов-Зернов Орбұ лақ жең ісі туралы мақ ала жазса, кең естік зерттеуші И. Златкин осы шайқ ас жө ніндегі мә ліметтер ауқ ымын ө з кітабында толық келтіреді. Сө йте тұ ра, бес томдық " Қ азақ ССР тарихында", 1993 жылы жарық кө рген " Қ азақ стан тарихы" очерктерінде Орбұ лақ шайқ асы жө нінде мардымды ақ парат берілмеуі ө кінішті-ақ жағ дай. Кейбір авторларымыздың отандық тарих-тағ ы жең істер мен ұ лы істердің маң ызын тө мендетуге, немесе елемеуге тырысуы кездейсоқ емес, ол кезінде А. М. Панкратова атап ө ткен қ азақ тарихшыларына тә н тарихи шындық ты кө пе-кө рнеу бұ рмалап, ата тарихымызды ә лсіретуге бейім аурудан арылмауымыздың себебі. Жә ң гір сұ лтанның Батыр Қ оң тажығ а қ арсы ә скери ә рекеттерін жан-жақ ты су-реттеген авторлардың ең алқ ашқ ыларының бірі жазушы-зерттеуші М. Мағ ауин. 1644 жылы Жоң ғ арияғ а барып қ айтқ ан орыс елшісі Жә ң гір сұ лтанның 600-ақ жауынгері болғ анын жазады. Бә лкім, бұ лар ататын от қ аруы бар, ә скердің авангардын қ ұ райтын адамдар болар. Тұ танатын от қ ару-мылтық ол кезде Қ азақ Ордасы ғ ана емес, бү кіл Орта Азияның ә скері ү шін соны жаң алық болатын. От қ аруды қ олданып, шайқ ас жү ргізудің жаң а ә дісін жү зеге асырғ ан, шатқ алғ а жақ ын жерлердің табиғ и-жағ рапиялық ерекшеліктерін ұ тымды пайдалана білген Жә ң гір, Ресейдің Сібір губернаторлығ ы жылнамасының мә ліметіне қ арағ анда, екі ұ рыста Қ оң тайшының 10 мың нан астам жауынгерін жойып жіберген. Ал ү шінші шайқ астың басталуына Қ азақ хандығ ы мен Бү хар хандығ ының ә скери одағ ының келісімі бойынша Самарқ ан ө міршісі Жалаң тө с жиырма мың дық ә скермен келіп жетеді. Қ осылғ ан кү штерге қ арсы тұ ра алмағ ан Батыр Қ оң тажы ұ рыс даласын тастай қ ашады. Баяндауды аяқ тай келе, мына бір жағ даяттарды атап ө ткіміз келеді. Біріншіден, Қ азақ Ордасы мен Батыр Қ оң тажы ә скері арасындағ ы соғ ыс тұ тқ иыл, қ ысқ а мерзімді, келте жорық емес, мұ қ ият ойластырылғ ан, жауласушы екі жақ та ө здерінің барлық кү ш-қ уатын сарқ а жұ мсағ ан, нә тижесінде ә лденеше айғ а созылғ ан кең кө лемді қ ан майдан болды. Екіншіден, Жә ң гір сү лтан жоң ғ арлардың елу мың қ олын жең ді деп тү сіндіріліп келген алты жү з адам, сайып келгенде қ азақ ә скерінің сауыт бұ зар екпінді тобы, сол замандағ ы қ ұ діретті қ ару - от қ арумен қ аруланғ ан бір ғ ана бө лігі. Ү шіншіден, қ азақ тарғ а кө мекке 20-мындық қ олмен Жалаң тө стің келіп жетуі жарты жылғ а жуық текетірестің шешуші оқ иғ асы емес, тек тү йіндеуші факторы ғ ана.