Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Кіші жүздің Ресейге қосылуы,18 ғасырға дейінгі қазақ-орыс қатынастары, Бухгольц экспедициясы




Кіші жү здің Ресейге қ осылуының алғ ышарттары мен себептері. Жоң ғ ариямен ұ зақ қ а созылғ ан аса ауыр соғ ыста қ азақ жасақ тары тамаша жең іске жеткенімен ол табыс баянды бола қ оймады. Қ азақ хандары мен сұ лтандарының тақ таласына байланысты алауыздығ ы салдарынан бұ л кү реске Ресей империясы да тартылды.Ресей қ алайда Қ азақ станды ө зіне қ осып алуды кө ксеп, қ олайлы кезең ді кү тумен болды. Ә білқ айыр қ азақ хандығ ында жеке ө з билігін нығ айту жолдарын жатпай-тұ рмай тынымсыз іздестіре бастады. Кіші жү здің ханы Ресей мемлекетінің қ олдауына сү йенуге бел буды. Бұ л ретте оның жеке басының қ адір-қ асиеті де шешуші рө л атқ арды.Ә білқ айыр Жоң ғ ариямен соғ ыс қ ызу жү ріп жаткан 1726 жылдың ө зінде-ақ Ресейге елші жіберіп, оның қ ол астына ө ту туралы ө тініш білдіру арқ ылы ә рекет жасап кө рген болатын. Бұ л ө тінішті елші Қ ойбағ ар жеткізген еді. Алайда ханның ө тініші ол жылы жауапсыз қ алдырылды.1730 жылы Кіші жү здің билері ханғ а Ресеймен ә скери одақ жасасуды ұ сынды. Алайда Ә білқ айыр ө з уә десінде тұ рмай, Ресеймен келіссө з мү лде басқ аша сипат алды. Ресейдің ө кімет билігімен неғ ұ рлым жақ ын бола тү су мақ сатымен 1730 жылғ ы қ ыркү йек айында Ә білкайырдың батыр Сейітқ ұ л Қ ойдағ ұ лұ лы мен би Қ ұ тлымбет Қ оштайұ лы бастағ ан елшілігі Кіші жү зді Ресейдің қ арамағ ына алу туралы императрица Анна Иоанновнаның атына жазылғ ан ө тінішті табыс ету ү шін Санкт-Петербургке келді.Бұ л жолы Ә білқ айырдың елшілігіне зор қ ұ рмет кө рсетіліп, ол ү лкен ық ыласпен қ арсы алынды. Ресей ү шін Кіші жү зді империяның қ ұ рамына қ осып алудың ең қ олайлы сә ті туды. Бұ ғ ан дейін Ресейдің қ ұ рамына Еділ қ алмақ тары, Кабардин князьдігі косылғ ан болатын.1731 жылы императрица Анна Иоанновна Кіші жү здің қ азақ тарын Ресейдің қ ол астына алу туралы грамотағ а (ресми қ ұ жатқ а) қ ол қ ойды. Бұ л грамотағ а қ ол қ ою кезінде бірқ атар шарттар қ ойылатыны ескерілді.Біріншіден, Кіші жү з қ азақ тары Ресейге адал қ ызмет етуге жә не башқ ұ рттардың ү лгісі бойынша мұ қ ият жасақ тө леп тұ руғ а міндетті болды.Екішіден, Ресейдің қ ол астындағ ы ө зге халық тардың тарапынан қ азақ тарғ а шабуыл жасауғ а тыйым салынуы тиіс болды.Ү шіншіден, қ азақ тарғ а олардың жаулары шабуыл жасай қ алғ ан жағ дайда Ресей қ азақ тарды қ орғ ауғ а міндеттенді.Тө ртіншіден, Ә білқ айыр Ресейдің қ ол астындағ ы халық тардан алынғ ан тұ тқ ындардық айтаруы, ал қ алмақ тармен жә не башқ ұ рттармен тату-тә тті бейбіт жағ дайда ө мір сү руі тиіс болды.Алайда содан кө п кейінгі оқ иғ алар ол шарттардың бірде-біреуін екі жақ тың да орындамағ анын кө рсетті. Екі жақ та ө здерінің пайдаларын кө здеумен болды. Империяның қ ол астына қ араудың жалғ ан сипаттары ғ ана орын алды. А. Тевкелев бастағ ан елшіліктің Кіші жү зде болуы. Қ азақ тардан ант алу ү шін патша ү кіметі Ә білқ айырғ а 1731 жылғ ы 30 сә уірде Санкт-Петербургтен А.И. Тевкелев бастағ ан елшілікті жіберді. Оғ ан Кіші жү здің билеушілерін Ресейдің кол астына қ алай ө ткізуі керектігі жө нінде жан-жақ ты нұ сқ ау берілді. Кіші жү здің ат тө беліндей билеуші тобын қ алағ анынша дү ние-мү лік беріп, тікелей сатып алу жағ ын да қ арастырып кө руді тапсырды.Ол ү шін 1 миллион орыс рубліне дейін жұ мсауғ а рұ қ сат етілді. Ә білқ айырғ а императрица Анна Иоанновнамың атынан қ ымбат бағ алы сыйлық тар — болат қ ылыш, бұ лғ ын ішік, екі тү лкі тымақ, шұ ғ а маталар мен басқ а да сыйлық тар беру кө зделді.Бірақ оларды Қ ұ ран ұ стап ант берілгеннен жә не қ ұ жатқ а кол қ ойылғ аннан кейін ғ ана тапсыру қ арастырылды. Дипломатиялық тапсырмамен келгендердің қ ұ рамында башқ ұ рттың ық палды старшины ә рі батыры Таймас Шайымов тa болды.Бұ л дипломатиялық тапсырмамен келген елшілік, сонымен қ атар барлау мә ліметтерін де жинауғ а — жер бедерін суреттеуге, қ азақ тардың тілі, ә дет-ғ ұ рпы жә не салт-дә стү рлері туралы мә ліметтер жинақ тауғ а тиіс болды. Елшілік сондай-ақ қ азақ тардың империя кол астына ө туі қ абыл алынғ ан кездегі кө ң іл кү йінің қ андай болғ анын да білуі тиіс еді. Тевклевке казақ тардың ең жақ ын кө рші халық тары туралы да деректер жинау тапсырылды.Қ азақ хандығ ын Ресейге қ осып алуғ а деген ерекше мү дделіліктің болғ аны Ресей императоры I Петрдің мына бір сө здерінен айқ ын аң ғ арылады. Ол былай деп жазғ ан еді: “ 'Бір миллион сомга дейін қ ыруар кө п шығ ын жұ мсайтын болсақ та, оны тек бір жапырақ қ ағ аз арқ ылы Ресей империясының қ ұ рамында ұ стау керек, ө йткені ол, қ ырғ ыз-қ азақ ордасы... бү кіл Азия елдерінің қ ақ пасын ашатын кілт. ” Ә білқ айыр ханғ а қ арсы оппозицияның қ алыптасуы. Кіші жү здегі қ азақ ақ сү йектерінің едә уір бө лігі Ресейдің кол астына ө туге ү зілді-кесілді қ арсы болды. Олардың Ресейдің қ ол астына ө ту туралы сө зді естігілері де келген жоқ. Жергілікті жерде айқ ындалғ анындай, Ресейдің қ ол астына ө ту туралы шешім Ә білқ айыр ханның жеке ө зінің бастамасы бойынша қ абылданғ ан болып шық ты.Оппозициялық кө ң іл кү йдегі кө птеген қ азақ билеушілері Ресеймен екі арадағ ы келіссө здерді болдырмай, ашық тан-ашық ү зіп тастауғ а тырысып бақ ты. Ресей елшілерін ө лтіріп жіберуге ә рекет жасағ андар да болды. Сондық тан да дипломатиялық тапсырмамен келген елшілерді қ орғ ау ісі Ә білкайырдың ө з ұ лы Нұ ралы сұ лтанғ а сеніп тапсырылды.Қ азақ билеушілері негізінен алғ анда сенімді де тиімді одақ тас іздеп табу мү ддесін басшылық қ а алды, ол одақ тастар олардың бостандығ ына озбырлық жасап, қ ол сұ қ пайтын болуы керек деп ү міттенді. Ә білқ айыр ханның жә не оның тең ірегіндегілердің Ресейдің қ ол астына ө туді кабылдауы Ө зін Ресей империясының сенімді ө кілі екендігін алғ а тартып, дү ние-мү лікке қ ызық тыру аркылы пара беру, уә делі келісімге кө ндіру, кей-кейде ашық тан-ашық қ оқ ан-лоқ ы жасап қ орқ ыту арқ ылы А. Тевкелев келіссө здерді ақ ыры ө з пайдасына шешті. Ресей елшісі Ә білқ айырдың тө ң ірегіндегілерді Ресейдін қ ол астына ө туге кө ндірді.1731 жылдың 10 қ азан кү ні Ә білқ айыр хан, сұ лтандар жә не 13 рудан тұ ратын ірі билер мен батырлардың шағ ын тобы Ресей империясының қ ол астына ө ту туралы ант қ абылдады. Бұ л оқ иғ а Ырғ ыз жә не Тобыл ө зендерінің арасындағ ы Майтө бе деген шатқ алда ө тті.Ант қ абылдауғ а барлығ ы 29 қ азақ старшыны қ атысты. Ол ең алды- мен «хан партиясы» деп аталатын топтың мү шелері болатын. Бірінші болып Ә білқ айыр хан, одан соң старшина Бө кенбай, Есет Кө кіұ лы батыр, Қ ұ дайменді мырза ант қ абылдады. Қ азақ ақ сү йектерінің едә уір тобы келіссө здер жү ріп жатқ ан кезде дипломатиялық тапсырмамен келгендерге дү ниеге қ ызығ ып, ашық тан-ашық сатылып кетті.Қ азақ тардың Ресейдің кол астына ө туі, міне, осылай басталды. Ә білқ айыр Ресей патшасының тағ ына адал болудың кепілі ретінде ө зінің ұ лдарының қ атарынан Ресейге аманат жіберуге уә де етті.Ресейдің дипломатиялық тапсырмамен келген елшілері Қ азақ стан аумағ ында бір жылдан астам уақ ыт бойы болды. Ол қ азақ қ оғ амын егжей-тегжейлі жан-жақ ты зерттеді, қ аншалық ты мол мү мкіндіктер бар екенін байқ ап қ арады. Тевкелев Кіші жү зде атқ арғ ан сә тті дипломатиялық қ ызметі ү шін ә уелі полковник, одан сә л кейінірек орыс армиясының генералы ә скери шенін алды.Ақ ырында оның ұ рпақ тары Орынбор ө лкесіндегі ірі-ірі мұ сылман помещиктеріне айналды, олардың мың -мың дағ ан басыбайлы шаруалары болды. Ал башқ ұ рт старшинасы Таймас Шайымовқ а тархан атағ ы берілді.Кіші жү здің билеушісі Ә білқ айыр хан Ресейдің қ ол астына ө туді қ абылдағ аннан кейін Кіші жү з қ азақ тарының арасындағ ы беделі мен ық палынан айырыла бастады. Бұ л ретте Орта Азия хандық тарының билеушілері келең сіз рө л атқ арды. Ө йткені олар бұ л аймақ та ислам дінінің ық палы елеулі тү рде ә лсірейтін болды деп тү сінді.Ал Ә білқ айыр Ресей мемлекетінің қ ол астына ө туден алғ ан мә ртебесіне кө ң ілі толмай, Ресей аумағ ына шабуыл жасай бастады. Сондық тан да патша ү кіметі кейінірек оны тағ ы да екі рет ант қ абылдауғ а мә жбү р етті.Бірақ хан Ресей аумағ ына шабуыл жасауын тоқ татқ ан жоқ. Оның Ресей қ ол астына ө туден кү ткен ү міті ақ талмады. Сондық тан да ол ө з ғ ұ мырының соң ғ ы кү ніне дейін патша ә кімшілігіне бағ ынбауғ а тырысты. Оның ү стіне, қ азақ тардың қ алмақ тармен, башқ ұ рттармен жә не Орал казактарымен шекара аймағ ындағ ы шиеленісті қ ақ тығ ыстары тоқ татылмады. Ә білқ айырдың патша ү кіметіне қ арсы белсенді іс-ә рекеттері ол 1748 жылы ө зінің саяси қ арсыластарының қ олынан қ аза тапқ аннан кейін ғ ана тоқ тады.Ресейдің қ ол астына ө ткен Кіші жү з қ азақ тарына патша ү кіметі тарапынан ешқ андай нақ ты ә скери кө мек кө рсетілмеді. Ә скери гарнизондарының аздығ ы жә не қ ару-жарақ тарының нашар болуы салдарынан Ертіс бойындағ ы бекіністер де қ азақ тарды жоң ғ ар қ алмақ тарынан қ орғ ай алмады. Сондық тан да жоң ғ арлардың билеушісі Галдан-Церен 1741жылы Қ азақ стан аумағ ына жаң адан жойқ ын жорық жасады. Патша ү кіметінің Қ азақ стандағ ы жағ дайының одан ә рі нығ аюы. Ә білқ айыр Ресейдің қ ол астына ө ткеннен кейін тап сондай ә рекетке қ азақ тардың басқ а да бірқ атар билеушілері бара бастады. Бейне бір тізбекті реакция сияқ ты қ ұ былыс пайда болды. Оның ү стіне, Ресейдің қ ол астына ө ту бә лендей міндеттер жү ктей қ оймайтын еді.Патша ү кіметі қ азақ тардың билеушілеріне ірі-ірі сыйлық тар берді. Ә рбір шекаралық бекініске қ азақ тардың ақ сү йектеріне «қ олдау кө рсету ү шін» едә уір мө лшерде ақ шалай қ аражат бө лінді. Орта жү здің жә не Орта Азияның басқ а да халық тары хандарының Ресейдің қ ол астына ө туіне Ә білқ айырдың тигізген ық палы мен атқ арғ ан рө лі кү шті болды.Ол ара ағ айындық қ ызмет атқ арды, ал патша ү кіметі тү рлі сыйлық тар жасауғ а, ақ шалай жә не азық -тү лік жағ ынан кө мек кө рсетуге сараң дық жасамады. Қ азақ тар шекаралық шептерде айырбас тү ріндегі сауда жасауғ а мү дделі болды. Ресейдің қ ол астына ө ту олардың қ ысқ ы уақ ытта шекара шебінің ішкі жағ ына ө тіп, уақ ытша тү рақ тауына мү мкіндік беретін еді. Ресей ө зінің қ ол астына ө ткен хандық тардың ешқ айсысының ішкі істеріне де, сыртқ ы істеріне де қ ол сұ ғ ып араласпады.Сондық тан да 1731 жылдың соң ына қ арай Орта жү здің ханы Сә меке Ресейдің қ ол астына ө тті жә не оғ ан адал болуғ а ант қ абылдады. 1733 жылы Ұ лы жү з тарапынан да Ресейдің қ ұ рамына кіруді сұ рағ ан алғ ашқ ы ә рекет жасалды. Алайда Ұ лы жү здің Ресей аумағ ынан алыс жатуы себепті 30-жылдары ол Ресейдің қ ұ рамына ене алғ ан жоқ.1740 жылы Орынборда Ә білқ айырдың ара ағ айындық етуімен Орта жү здің ханы Ә білмә мбет пен сұ лтан Абылай Ресейдің қ ол астына ө тті. Атап айтатын бір нә рсе - Ресейдің қ ол астына негізінен шекара шебіне таяу тұ ратын қ азақ тар ө тті.1731 жылы патша ү кіметі Ә білқ айырдың кө мегімен Хиуа хандығ ын Ресейдің қ ол астына ө ткізуге ә рекет жасап бақ ты. Бірақ Хиуа хандығ ы ол ұ сыныстан ү зілді-кесілді бас тартты. 1742 жылы Ә білқ айырдың белсенді ара ағ айындық кө мегімен Орынбор қ аласында Ресейдің қ ол астына 30 мың қ арақ алпақ тар да ө тті. Орынбор («Қ ырғ ыз-қ айсақ») экспедициясының қ ызметі. Кіші жү з қ азақ тарының шекара аймағ ындағ ы жерінде патша ү кіметінің жағ дайын нығ айтып, бекіте тү су ү шін 1734 жылы Қ ырғ ыз-қ айсақ экспедициясы қ ұ рылды. Оны I Петрдің сыбайлас жақ ын серіктерінің бірі И.К. Кириллов басқ арды. Ал оның кө мекшісі қ азақ тардың дә стү рлі ә дет-ғ ұ рыптары мен заң дарын жақ сы білетін тілмаш А. Тевкелев болды. Кейінірек қ ырғ ыз-қ айсақ экспедициясы Орынбор экспедициясы деп аталды. Оның қ ұ рамындағ ы 2700 адамның 2500-і ә скери қ ызметшілер еді. Экспедицияғ а ү кіметтің берген тапсырмасы Кіші жү здің жағ дайын жан-жақ ты зерттеу болды. Атап айтқ анда, олар табиғ и ресурстарды зерттеумен, жер бетінің картасын тү сірумен айналысты.1735 жылы Ә білқ айыр ханның ө тініші бойынша Орынбор қ аласының негізі қ аланды. Қ азақ ханы дала тө сінде ә лдебір бү ліншілік оқ иғ алары бола қ алса, сол бекініс-қ амалда бой тасалауды кө здеген болатын. Қ амал Ор ө зенінің Жайық қ а қ ү яр жерінде салынды.Кейін ол Ор бекінісі деп аталды. Орынбор бекінісі Ресей аумағ ының ішкі жағ ына ауыстырылды. Орынбор Батыс Қ азақ стан аумағ ын отарлаудың стратегиялық орталық тарының біріне айналды. Ол Ресейдің еуропалық бө лігі мен қ азақ даласынын, Орта Азияның аралығ ындағ ы ірі сауда орталығ ы қ ызметін де атқ арды.Кириллов қ айтыс болғ аннан кейін Орынбор экспедициясының бастығ ы болып В.И. Татищев тағ айындалды. Ә білқ айыр ханның Патша ү кіметінің Орал шекаралық шебін нығ айтуы жә не жер дауының шиеленісуі. Қ азақ тарды ө зінің қ ол астына алғ аннан кейін патша ү кіметі бекіністер салуғ а қ ызу кірісті. Оның бұ л ә рекеті шекара аймағ ындағ ы жер дауын бірден ө ршітіп жіберді.Біріншіден, XVIII ғ асырдың 30—40-жылдарында ә скери бекіністері бар Ү й шекара шебі салынды, ол Жоғ арғ ы Жайық бекінісінен Звериноголовская бекінісіне дейінгі 770 шақ ырымғ а созылды.Екіншіден, патша ү кіметі 1734 жылдан бастап қ азақ тардың Жайық ө зенінің оң жақ ө ң ірінде кө шіп-қ онып жү руіне қ атаң тыйым салды.Ү шіншіден, 1742 жылы патша ү кіметі қ азақ тардың Жайық ө зеніне, Жайық қ алашығ ына, сондай-ақ салынып жатқ ан бекіністерге жақ ын келуінің ө зіне қ атаң тыйым салды.Мұ ндай қ атаң шектеулер мен тыйым салулар содан кейінгі жылдарда да жалғ аса берді. Мұ ның бә рі де кө шпелі қ азақ тардың ә леуметтік-экономикалық жағ дайын нашарлата тү сгі. Сө йтіп қ азақ тар салынып жатқ ан шекара шебіне дү ркін-дү ркін шабуыл жасауды жиілетті. Мал шаруашылығ ымен айналысатын қ азақ тар дағ дарысты қ иын жағ дайда калды, кө шпелілердің кедейленіп, қ айыршылану ү рдісі басталды. Кіші жү з қ азақ тарының Ресейдің қ ол астына ө туінің салдарлары Кіші жү з бен Орта жү з қ азақ тарының бір бө лігінің Ресейдің қ ол астына ө туінің, негізінен алғ анда, ұ зақ қ а созылғ ан келең сіз салдарлары болды. Қ азақ халқ ы бірте-бірте ө з тә уелсіздігінен айырыла бастады. Патша ү кіметі хандар мен сұ лтандарды уақ ыт ө ткен сайын ө зінің бір айтқ анды екі етпейтін тә ртіпті шенеуніктерге айналдырып алды.Патша ү кіметі жалпық азақ тық хандық тың болуын танудан саналы тү рде қ асақ ана бас тарту арқ ылы Қ азақ мемлекетінің аумақ тық тұ тастығ ын бұ зып, бірлігін ыдырата бастады. Іс жү зінде қ азақ тардың билеушілерімен ешқ андай келісіп алмай-ақ, қ азақ -орыс шекарасының бү кіл ө н бойына ә скери бекіністер, қ амалдар, далалық шағ ын бекіністер салуды ү сті-ү стіне ү дете берді.Жайылымдық жерлердің тарыла тү суі мал ө сірумен айналысатын кө шпелі жә не жартылай кө шпелі қ азақ тардың шаруашылық негізін елеулі тү рде шайқ алтты. Жұ т болғ ан жылдары қ азақ тардың мал басын аман сақ тап қ алуы ү шін шекара шебіндегі аймақ тарғ а кө шіп баруына рұ қ сат етілмеді.Қ азақ станның Ресейдің ық палына енуі кейінгі жылдары қ азақ тардың Орта Азия мемлекеттерімен қ арым-қ атынасының едә уір нашарлап кетуіне ә кеп соқ тырды. Хиуа мен Бұ хардың ә скерлері Оң тү стік Қ азақ станның қ азақ тарына оқ тын-оқ тын жорық жасап тұ рды, алым-салық тө летті. Сонымен қ атар Ресей мен Қ азақ станның екі арасындағ ы сауда қ атынастарының кү шейе тү суі едә уір оң ды сипат алды. Қ азақ -орыс қ атынастары. Қ азақ -Ресей байланысының ұ зақ тарихы бар. Ол сонау XVI ғ асырдан бастау алады. Ол кезең де олар, негізінен, дипломатиялық жә не сауда-саттық қ атынастарымен шектелді. Мә селен, Орта жү з қ азақ тарының XVI ғ асырда Строгановтармен сауда байланыстары- ның болғ аны мә лім. XVII—XVIII ғ асырларда Батыс Сібірдің ә скери жоне шенеуніктік тобы қ азақ тарды қ ырғ ыздар деп кате атап келді. Орыс империясының Батыс Сібірді баса-кө ктеп шығ ысқ а қ арай жылжи тү суіне бір кезде Сібірді мекен еткен ер жү рек қ ырғ ыздар (нағ ыз қ ырғ ыздар) табан тіресе қ арсылық кө рсеткен болатын. Сол қ ырғ ыздардың атын орыстардың кейінгі кезде қ азақ тарғ а қ ателесіп бергені анық талды. Тү бі бірге туысқ ан екі халық тың шынында тілі де бір, кө шпелі ө мір салты да, ә дет-ғ ұ рыптары мен салт-дә стү рлері де ө те ү қ сас екені рас. Кейіннен бұ лар, яғ ни қ азақ тар мен қ ырғ ыздардың, ө з алдына бө лек туысқ ан екі халық екеніне кө з жеткізген орыстар қ азақ тарды «қ ырғ ыз-қ айсақ тар» немесе жалпылама «қ ырғ ыздар» деп атап кетті, ал нағ ыз шын қ ырғ ыздарды «тау-тас қ ырғ ыздары», «қ ара қ ырғ ыздар» немесе «буруттар» деп атады. Қ азақ тарғ а олардың байырғ ы тарихи ө з аты қ айтарылмады. Ө йткені Ресейде бұ л кезде «казак» деген ұ қ сас атпен ә скери сословие пайда болғ ан еді.Қ азақ хандығ ының Ресеймен белсенді араласқ ан байланысы XVIII ғ асырдың алғ ашқ ы ү штен біріндегі кезең ге сә йкес келеді. Ондай байланысқ а екі жақ та мү дделі болды. Қ азақ тардың билеушілері ө здерінің солтү стіктегі кө ршісімен сауда-саттық байланысын орнатуғ а кө бірек мү дделілік танытты. Олар ө з тарапынан Ресеймен ә скери одақ қ ұ руғ а бірнеше рет ә рекет жасады. Ө йткені шығ ысындағ ы Жоң ғ ариямен ә скери-саяси тұ рғ ыда қ арама-қ арсылық туындай бастағ ан болатын. Ресеймен ә скери одақ қ ұ ру ә рекеті алғ аш рет XVIII ғ асырдың бас кезінде жасалды. 1716 жылы Қ айып хан Ресейге елші жіберіп, жоң ғ арларғ а қ арсы бірлескен кү рес жү ргізуді кө здеді, кейінгі жылдарда да қ азақ елшілері бірнеше рет барып қ айтты. Орыстармен ә скери одақ қ ұ ру ә рекеттерін Кіші жү здің ханы Ә білқ айыр да жасап кө рді. Алайда Ресей Швециямен болғ ан ұ зақ та ауыр соғ ыстан кейін қ азақ хандарының ұ сынысына кұ лық білдіре қ ойғ ан жоқ. Патша ү кіметі Қ азақ станды бірқ атар себептерге байланысты ө зінің геосаяси ық палына алуды кө кседі. Ө йткені Қ азақ стан ол ү шін Орта Азияғ а, Ү ндістанғ а, Ауғ анстанғ а, Азияның басқ а да мемлекеттеріне ә скери іс-ә рекеттері одан ә рі ілгері жылжытуғ а қ олайлы плаң дарм еді. Ресейді ө зінің Қ азақ стан мен Орта Азия бағ ытындағ ы сыртқ ы саяси қ ызметін кү шейте тү суге мә жбү р еткен жә не бір нә рсе ағ ылшын-орыс бә секелестігінің тигізген ық палы болдьі. Қ азақ стан сонымен қ атар Ресей экономикасының барғ ан сайын кү ш алып келе жатқ ан зауыт-фабриқ алары шығ арғ ан ө німдерді ө ткізетін орасан зор рынок болып та саналатын. Бұ л тұ рғ ыдан алып қ арағ анда, қ азақ даласы келешекте Ресейге ә р тү рлі шикізат, жер асты қ азба байлық тү рлерін, мал ө німдерін кө птеп бере алатын бай аймақ қ а айналуы тиіс еді. Ақ ырында, Ресей басқ а да кез келген империя сияқ ты номадтарды (жергілікті байырғ ы халық ты) алым-салық тө леп тұ рудың қ айнар кө зі деп білді.Міне, осының бә рі де қ ордалана келіп, Ресей империясының Қ азақ хандығ ымен шекаралас аймақ тардағ ы дипломатиялық, барлау жә не ә скери ә рекеттер жү ргізуіне негізгі тү рткі болғ ан себептер еді.Патша ү кіметінің ә скери бекіністер шебін сала бастауыҚ азақ хандығ ы мен онымен шекаралас басқ а аумақ тарда болып қ айтқ ан саудагерлер, дипломатиялық елшілер, саяхатшылар да ондағ ы мол байлық туралы ауыздарының суы кұ рығ анша ә р тү рлі ә ң гімелер айтып келетін. Мә селен, I Петрдің қ ұ лағ ына Еркеті қ аласында «алтын аралас қ ұ мның» мол екендігі жө нінде хабар жетеді. Ұ зақ қ а созылғ ан орыс-швед соғ ысы салдарынан қ азынасы сарқ ылғ ан Ресейге орасан зор қ аржы қ ажет еді. Алғ ашқ ы Сібір губернаторы М.П. Гагарин I Петрге Тобылдан Еркетіге дейінгі аралық та ә скери бекіністер шебін салу жоспарын ұ сынады. Оның бұ л ұ сынысы қ абыл алынды. Жоспарды жү зеге асыру ү шін подполковник И.Д. Бухгольц бастағ ан ә скери экспедиция жіберілді. Жасақ тың қ ұ рамында ә скерилер, Томск, Тү мен жә не Тара қ алаларының тұ рғ ындары – барлығ ы 2800-ге жуық адам болды. 1715 жылғ ы маусым айында экспедициялық жасақ жорық қ а шық ты. Тап сол жылдың қ азан айында Жә мішев бекінісінің іргесі қ аланды. Бекініс салуғ а жоң ғ арлар батыл қ арсы шық ты. Бекіністің қ ұ рылысы қ оршауғ а алынды. Жоң ғ арлар Тобыл қ аласынан жө нелтілген азық -тү лік керуенін басып алды. Бекіністі корғ аушыларарасында аштық басталды. Сө йтіп И.Д. Бухгольц 1716 жылдың кө ктемінде аман қ алғ ан 700 адамымен бірге кері қ айтып кетуге мә жбү р болды.Кейінірек, қ азақ -жоң ғ ар соғ ысы қ ызу жү ріп жатқ ан кезде, патша ү кіметі Ертіс ө зенінің бойындағ ы аймақ та ә скери бекіністер шебін салуды одан ә рі жалғ астыру ісін қ олғ а алды. Бұ л міндетті орындау ү шін И.Д. Бухгольцтің экспедициясынан басқ а бірқ атар ғ ылыми- барлау жә не ә скери экспедициялар жіберілді. Оларды А.Д. Бекович-Черкасский 1715—1716 жылдары Хиуа хандығ ына, И.М. Лихарев 1719—1720 жылдары Ертіс ө зенінің жоғ ары ағ ысына карай бастап барды.1716 жылы Ертістің оң жағ алауында Жә мішев жә не Омбы, 1717 жылы Железинка, Колбасинская, 1718 жылы —Семей, 1720 жылы — Ө скемен, Черноярская жә не Коряковская бекіністері салынды. Ке- йінірек олардың ара-арасында шағ ын бекініс-қ амалдар мен редуттар (ұ сақ -тү йек далалық бекіністері) пайда болды. Мұ ндай бекіністердің салыну себебін Сібірдегі орыс ө кімет орындары Жоң ғ ар қ алмақ тарына қ азақ тардың шапқ ыншылығ ынан қ орғ ану ү шін, ал қ азақ тарғ а жауынгер жоң ғ арлардың шапқ ыншылығ ынан қ орғ ану ү шін салынып жатыр деп тү сіндірумен болды. Ал істің шын мә ніне келгенде ол бекіністер патша ү кіметінің Ертіс ө зені бойындағ ы жағ дайын кү шейту ү шін ө те қ олайлы плацдарм еді. Ондағ ы негізгі мақ сат алдағ ы кезде қ азақ хандығ ының аумағ ын да, жоң гар қ онтайшыларының қ ол астындағ ы жерлерді де басып алып, ө зіне карату болатын. Бұ л жө нінде белгілі орыс ғ алымы Н. Коншин былай деп жазды: «Ертіс бойындагы бекіністер шебі осылай қ ұ рылды. Оның міндеті оң жагалаудагы жерлерді жоң ғ арлардан, ал одан соң кө п ұ замай-ақ қ ыргыздардан (қ азақ тардан) қ орғ ау еді».Ресейдің Қ азақ хандығ ына елшілік ө кілдіктер жіберуіXVIII гасырдың бас кезінен-ақ Ресей Қ азақ хандығ ына елшілер жіберуді жиілете бастады. 1716 жылы қ азақ даласында Тобыл бояры Никита Белоусов, 1717 жылы — Борис Брянцев пен Федор Жилин болып қ айтты.1719 жылы Колмаков, Урусов жә не Сомов бастағ ан елшілік Зайсан кө лі мен Қ ара Ертісті зерттеу ү шін жіберілді. 1713 жә не 1720 жылдары Жоң ғ арияғ а Иван Чередов деген орыс елшісі барды. Ал 1722 жылы — Унковский бастағ ан елшілік келді. Іс жү зінде алғ анда, бұ л елшіліктердің бә рі де қ азақ тардың кө шіп-қ онып жү рген жерлерін басып ө тті.Ресей сауда-саттық, одақ тастық қ атынастардың мә селелерін ретке келтірумен қ атар Қ азақ хандығ ын ө з қ ол астына қ аратудың жолдарын да іздестірумен болды. Патша ү кіметінің ондай арам ниетті іс-ә рекеттері қ азақ елінің билеушілері тарапынан қ атты қ арсылық тудырды. Шекара аудандарында жерге талас негізінде шиеленісті оқ иғ алар болып жатты.Ресей мен Кіші жү з қ азақ тары арасында шекаралық жер дауының шиеленісуі.Қ азақ хандығ ы мен Ресейдің дипломатиялық қ атынастар орнатуғ а тырысқ ан ә рекеттеріне қ арамай, шекара аймақ тарында едә уір шиеленісті оқ иғ алар орын алды. Патша ү кіметінің Еділ-Жайық аймағ ында ө зінің жағ дайын жақ сартып, нығ айта тү суі Қ азақ елі билеушілерінің белгілі дә режедеп қ арама-қ арсы іс-ә рекеттерін туғ ызды. Ондай шиеленісті оқ иғ алардың орын алуына негізінен мынадай жағ дайлар себеп болды: біріншіден, мал жайылымы ү шін кү рес кү шейді, екіншіден, ө зара мал барымтасы орын алды, ү ішіншіден, қ азақ тар ө з жерінде орыстардың ә скери бекіністер шебін салуғ а қ арсы болды, тө ртіншіден, қ азақ тар башқ ұ рттардың патша ү кіметіне қ арсы кү ресіне жиі-жиі қ атысып жү рді.Сондық тан бейбіт жолмен байланыс жасау кезең дерін кей-кейде ө зара қ арама-карсы шапқ ыншылық тар бү зып кетіп отырды. Мә селен, 1708 жылы башқ ұ рттардың кезекті кө терілісі кезінде Тә уке хан ө зінің қ азақ тар мен қ аракалпақ тардан тұ ратын 20 мың ә скерімен Уфаның тү біне дейін барып, сол аймақ тағ ы орыс ә скерлерінің ү рейін ұ шырды. 1709 жылы қ азақ тар Жайық тың ішкі бекіністер шебінде Ресейдің Сызрань қ аласына бара жатқ ан Қ азақ тардың жү к тиелген керуеніне шабуыл жасап, ту-талақ ай тонап кетті. 1711 жылы қ азақ тардың қ ұ рамында 16 мың жауынгері бар жасағ ы Жайық қ аласына бара жатқ ан астық керуенін тас-талқ анын шығ арып, тонап алды. 300 казакты тұ тқ ынғ а алып, Хиуа хандығ ына қ ұ лдық қ а сатып жіберді. Ресейдің ішкі жағ ына терең еніп жорық тар жасауғ а кө бінесе Кіші жү здің атақ ты ханы Ә білқ айырдың ө зі бастама кө теріп отырды. Мысалы, 1717 жылы оның қ ол астындағ ылар Қ азан губерниясының аумағ ына басып кіріп, Навошемшинск қ аласына дейін жетті. Алайда оларды «патша ә скерлері едә уір шығ ынга ұ шырата отырып, кері қ уып шық ты».1718 жылы қ азақ тар мен қ арақ алпақ тардың қ ұ рамында 20 мың жауынгері бар жасағ ы Жайық қ алашыгын бір ай бойы қ оршауда ұ стады. Қ аланы біржолата кү шпен басып алуғ а жасалғ ан ә рекет сә тсіз аяқ талды. Ә білқ айыр хаң қ оршаудағ ы қ аланы тастап, Еділ бойындағ ы қ ұ ба қ алмақ тарғ а шабуыл жасауғ а кө шті. 1723—1724 жылдары Ә білқ айырдың ә скерлері Жайық пен Еділдің екі ортасындағ ы бү кіл аумақ ты басып алды. Қ азақ тардың Жайық ө зенінің бойындағ ы алқ апта мә ң гілік кө шіп-қ онып жү ру қ ұ қ ығ ын белсенді тү рде қ орғ ағ ан Ә білқ айыр ханның мына сө здері қ азақ халқ ының есінде ұ мытылмастай қ алды: «Жайық ө зені қ ашан сарқ ылып, арнасы кеуіп қ алғ анына қ азақ тар оның бойынан кетпейді».Патша ү кіметі қ азақ тардың тарапынан шекара шебіне шабуыл жасалуын тоқ татуғ а бағ ытталғ ан шаралар қ абылдаумен болды. Ол ү шін бекініс қ орғ андар салуғ а кірісті, шекарадағ ы кү зет ә скерлерінің саны арттырылды, қ азақ ауылдарына дү ркін-дү ркін шабуыл жасалып тұ рды.Орта жү з қ азақ тарының шекара аумағ ындағ ы іс-ә рекеттеріҚ азақ тардың Сібір жағ ына шабуыл жасап тұ руының себептері де Орал тө ң ірегіндеп қ азақ тардың жағ дайымен бірдей еді. Орта жү здің ә скери жасақ тары патша ү кіметінің ә скери-отаршыл кү штерінің ілгері жылжуын тоқ татуғ а тырысты. 1700 жылы қ азақ тар Туқ ала округына шабуыл жасады. 1724 жылы Тобыл қ аласынан Туринск қ аласына мынадай хабар келіп тү сті: «Қ азақ ордасы шекарадагы слабодаларга таяу жерде кө шіп-қ онып жү р, оларды ойсырата куйзелтіп, біржолата жойып жіберуге тырысуда». 1731 жылы кө ктемде Омбы бекінісінің маң ында қ азақ тар мен жергілікті ә скери гарнизонның арасында қ анды қ ақ тығ ыс болды. Мұ ндай оқ иғ алар жиі-жиі кездесіп тұ рды. Мұ ның ө зі Ресей империясының ә скери-отаршыл экспансиясының бетін қ айтарып, тоқ тату ү шін қ азақ тардың тарапынан жанқ иярлық іс-ә рекеттер жасалғ анын кө рсетеді. Бухгольц Экспедициясы (1714 — 20), Солтү стік-шығ ыс Қ азақ станның Ертіс ө зені бойына Ресейдің ә скери бекіністерін салу ү шін ұ йымдастырылғ ан. Қ азақ даласын отарлау мақ сатында 1714 жылы 22 мамырда Петр І Шығ ысқ а лейб-гвардия подполк. И.Д. Бухгольц басқ арғ ан арнаулы ә скери экспедицияны аттандыру туралы жарлық қ а қ ол қ ойды. Қ арулы экспедицияның жасақ талуына Батыс Сібірдің бірінші генерал-губернаторы князь М.П. Гагариннің “осы ө лкеде қ ұ м-алтын шашылып жатыр” деген лақ абы да тү рткі болды. 70 зең бірекпен жарақ талғ ан 3 мың ғ а жуық солдаты бар жасақ Тобыл қ аласынан шығ ып, 1716 жылы Ертіс жағ асында Омбы, Ямышев, 1717 жылы Железинск, 1718 жылы Семей, 1720 жылы Коряков (Павлодар), Ө скемен бекіністерін салды. Соң ынан Ү лбі, Верблюжский, Чернорецский, Осморожский, Семиярский, т.б. форпост-қ амалдар орнатты. Жоң ғ арлармен арпалысып жатқ ан қ азақ тар Ресейдің бұ л басқ ыншылық ә рекеттеріне қ арсылық кө рсете алмады. Аталмыш бекіністер кейін Ресейдің Сарыарқ аны, Ертіс бойы мен Алтайды тү гел басып алуына қ олайлы жағ дай туғ ызғ ан Есіл, Кузнецк, Сібір, қ азақ тар “Қ асірет белдеуі” деп атағ ан “Ащылыө зек”, т.б. ә скери шептердің қ ұ рылуына мү мкіндік берді.


Данная страница нарушает авторские права?





© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.