Бөкейліктегі оқу-ағартудың алғашқы кезеңі

Қ азақ тың кең -байтақ ө лкесінде білім ісінің пайда болып, даму тарихы да ө зінің ілкі бастауларын сонау ерте замандардан алады. Қ азақ стан жерінде, ә сіресе, оның отырық шы аудандарында орта ғ асырдың ерте дә уірінде-ақ (VІІ-VІІІ ғ ғ.) кө птеген мектептер (мұ сылманша бастауыш оқ у орны) мен медреселер, діни білім беретін ортадан жоғ ары оқ у орындары жұ мыс істей бастағ аны тарихтан белгілі.

Ертедегі Исфиджаб, Тараз, Сайрам, Тү ркістан, Отырар, т.б. қ алаларында кө птеген медреселер болғ ан, олардың жалпы саны 84-ке жеткен. Ауылдық жерлерде мектепте молдалар (татар, башқ ұ рт, т.б.) ұ стаздық еткен. Оқ ыту ақ ысы халық тан жиналғ ан. Балалар қ ыс, кү з айларында оқ ығ ан. Оқ у мерзімі 4 жыл, оқ уғ а 7 жастан бастап қ абылдағ ан, жыл аяғ ында емтихан тапсыру мектеп бітіргені ү шін балағ а ресми куә лік тапсыру тә ртібі сақ талмағ ан. Медреселер мұ сылмандық рә сімдерін таратушы оқ у орны болып қ ана қ оймай, ірі мә дениет орталығ ы ретінде де қ ызмет атқ арғ ан. Бұ л оқ у орындарында заң тану, тарих, логика, философия, математика, астрономия, медицина, т.б. пә ндер енгізілген. Медреселердің жанында салиқ алы кітапханалар болғ ан.

Патша ү кіметінің 150 жылғ а созылғ ан отарлау саясаты халқ ымыздың егемендік жолындағ ы ғ асырлар бойғ ы кү ресіне зор нұ қ сан келтіргенімен, Батыс пен Шығ ыстың рухани ө мірдегі қ арым-қ атынасына жол ашты. Мысалы, Змеиногорскіде (Шығ ыс Қ азақ стан) қ орғ асын-мырыш кен орнында 1761 жылы тау-кен жұ мысшыларының балаларына арнап мектеп ашты, 1786 жылы Омбы қ аласында «Азиялық тар мектебі» ірге кө терді. Осындай мектеп 1789 жылы Орынбор қ аласында да ашылды.

Қ азақ шонжарларының (сұ лтан, би, бай, старшын) балаларына Неплюев кадет корпусына (1825), Омбы кадет корпусына (1848) тү сіп оқ уына рұ қ сат етілді.

Ә р дә уір, заман жә не ү стемдік жасаушы мемлекет ө з талабын, мақ саты мен міндетін, ө зіндік ерекшелік, жаң алық тарын ала келеді. Ішкі орданың ағ артушылық ісіне негіз салғ ан мақ саттарды қ ысқ аша атасақ мыналар: Ресей империясы жергілікті халық пен тығ ыз қ арым-қ атынас орнатуды, оларды орыстандыруды басты мақ саттарының бірі санады. Бұ л кү рделі істер орысша ү йрету, оқ ыту арқ ылы орындалады. Патша ә кімшілігі қ азақ тардан ө здеріне қ ызмет ететін шенеуніктер дайындау ү шін арнайы орысша-қ азақ ша мектептер, училище ашты. Ө здері оқ ытқ ан кадрларды жұ мысқ а тарту арқ ылы қ азақ тар арасындағ ы сұ лтан, тө ре, қ ожалардың беделін тө мендетуді кө здеді жә не руғ а бө лінушілікті ә лсіретуді, мұ сылмандық мектептердің ө суіне шектеу қ оюды нысана етті. Ал Жә ң гір хан болса озық елдің жетістігін, жаң а мә дениетін қ абылдау оқ у арқ ылы келетінін тү сініп, ордада білім беретін мектептер ашуды мұ рат тұ тты. Осы мә селелердің Ішкі ордада қ алай жү зеге асқ анын атқ арылғ ан істерге кең ірек талдау жасау арқ ылы кө рсетуге негіз бар.

ХІХ ғ асырдың қ ырқ ыншы жылының басына дейін Ішкі ордадағ ы оқ у-ағ артушылық ісі дінмен ө те тығ ыз қ арым-қ атынаста болды. Яғ ни, халық тың сауатын ашу ү шін молдалар ү лкен рө л атқ арды. Орда халқ ына ислам дінінің кең інен тарауына себеп болғ ан Жә ң гір хан еді. Ол Ресейдің қ арамағ ындағ ы татар молдаларды мұ нда кө птеп шақ ырды.

Ішкі ордадағ ы оқ у-ағ арту ісінің тарихына тоқ талсақ 1801 жылдан 1841 жылғ а дейін білім беру толығ ымен молдалардың қ олында шоғ ырланды. 1841 жылдан 1868 жыл аралығ ында мұ нда бастауыш білім беретін мектеп кө птеп ашылды. Ал 1868 жылдан бастап ордада орыс-қ азақ мектептерінің саны бә рінен басым болды.

Ресей империясының отаршыл саясатының ішіндегі басты бағ ыттарының бірі – отар елдерге рухани жағ ынан шабуыл жасау болды. Христиандандыру жә не соны жү зеге асыру ү шін ә уелі ағ артушылық бағ ытты орыстандыру керек болды. Сол мақ сатты кө здеген патша ә кімшілігі кө птеген айла-шараларды қ олданып отырды. Олар қ азақ халқ ының ғ асырлар бойы қ алыптасқ ан дә стү р-салтымен, дала заң ына байланысты туғ ан ө мір сү ру ерекшеліктерімен санаспады. Ондай ерекшеліктерді жабайылық тың белгісі деп тү сінді. Бұ ғ ан патша ә кімшілігінің Ішкі ордағ а ә кімшілік-территориялық саясатты енгізу жө ніндегі қ ұ жатта: «Ә йтсе де Оралдың ішкі жағ ына ө ткеніне 70 жылғ а созылғ ан уақ ыттан бері қ арай киргиздар (қ азақ тар) ө зінің бұ рынғ ы жабайылығ ын бірталай жоғ алтты», - деп жазғ аны дә лел.

Бө кей хандығ ында Жә ң гірдің бастауымен ислам дінінің элементтері жергілікті халық қ а тарай бастады. Ішкі ордада мешіттер салына бастап, солардың жанынан мектептер мен медреселер ашылды. Дінді терең дете енгізу мақ сатында ашылғ ан оқ у орындарында негізінен ислам дінінің ережелерін оқ ытты. Молдалардың кө бісі татарлар болғ андық тан дә рістер татар тілінде жү ріп, сол тілдің халық арасында тарауына ә серін тигізді. Сонымен қ атар, оқ ығ ан қ азақ тардың сө здері солай қ арай бұ рмаланып татарша сө йлеуге тырысты. Патша ә кімшілігі ө зінің отарында ислам дінінің етек алуынан қ ауіптеніп, жедел тү рде орыс тілін енгізуді кө здеді. Соның ә серінен болар, Ішкі орда территориясында мұ сылмандық мектептер, медреселердің ашылуы жайлы нақ ты мә ліметтер жоқ. Сондық тан мұ сылманық оқ ытудың бұ л жерде қ ай кезде ашылғ аны жайлы тап басып айту қ иынғ а соғ ады. Бірақ, қ азақ халқ ы ө зін мұ сылман екенін біле отырып, ө з балаларын молдалардың қ олына жазуғ а, оқ уғ а ү йрету ү шін берген. Ол жө нінде бө кейліктен шық қ ан этнограф ғ алым М.С.Бабажановтың мақ аласында келтірілген деректің тарихи қ ұ ндылығ ын ескере отырып, одан кө лемді мә лімет беруді жө н кө рдік. «Қ азақ тар арасында, - деп жазады ғ алым, - басқ аша білімді татар молдалары пайда бола бастады, олар ислам дінін ұ қ тырып уағ ыздады, жазудың қ уатымен шындық тың айтылатынын ө з сө здеріне дә лел-тиек етіп ұ станды. Қ азақ тар бұ лар туралы, жалпы молдалар жайлы жайық тың шығ ыс бетінде жү рген кездерде-ақ білетін еді, бірақ ол жерде молдалар айтарлық тай кө п емес болатын. Христиан діндарлары сияқ ты, молдалар да қ ұ рметке ие болды, оларды барлық жерде де қ онақ ете сый-сияпат кө рсетіп, айтқ андарына мү лтіксіз бас шұ лғ ыды. Олардың ө здері де қ азақ тар арасында Қ ұ ранның сө здерінің басқ а наным-сенімдеріден артық шылығ ын айтып сендіре бастады, ал қ азақ тар болса, жазу-сызуды білетін молдаларғ а қ арап, оқ ымыстылық пен сауаттылық тың қ оғ амда адамғ а қ ұ рмет ә перетінін тү сініп, тіпті қ ысылтаң кездерде бастық тардан соң ғ ы ырыс иесі сияқ ты, жақ сы ас-дә мдерімен тойғ ызатындық тарын байқ ап, оқ ығ андық тың пайдалы жақ тарын ұ қ ты. Оқ ымыстылық тың пайдасы мен қ уатының тү сінікті болғ андығ ы сондай, олар ө здері ү шін молда шақ ыры, ү йде бала оқ ытатын мұ ғ алім етіп ұ стады. Ә рине, ү йде молда ұ стауғ а ауқ атты байлардың мү мкіндігі болды. Ал орташа жә не кедей адамдар ө з балаларын сол молдаларғ а апарып келісіммен оқ ытып жү рді. Орыс оқ уы кө пке дейін белгілі болмады жә не ескерілмеді. Шынтуайтқ а келгенде, отызыншы жылдарғ а дейін молдалар да аз еді. Ә детте молдаларды қ аза болғ ан қ азақ тың жаназасын шығ ару, Мұ хаммедтің діни қ ағ идаларын орындау ү шін ө лген адамның туыстары 50, 100, 150 шақ ырым жерден шақ ырып ә келіп жү рді. Мағ ан бір қ азақ жігітінің айтқ аны бар, он екі жасында ол аздап оқ ып, бірақ молда бола алмай қ алып қ ойғ ан екен. Бірде, оларғ а жақ ын тұ ратын бір қ азақ қ айтыс болады. Оның тумалары бұ л баланың біраз уақ ыт молдада оқ ығ анын біледі екен, сондық тан ө лген адамның жаназасын шығ аруғ а еріксіз мә жбү р етеді. Ол жаназаны дұ рыс оқ и алмапты, бірақ дін дә стү рін орындағ ан, ал оның дұ рыс-бұ рысына ешкім де кү мә н келтірмеген.

Бұ ндай қ атыгез-қ айырымсыз жағ дайда, менің тү сінігімше, дү ние танып білім алуғ а қ азақ тарда қ аражат ө те тапшы еді. Жалпы, білімді халық ә рқ ашанда дә ріптеген: «Ұ лың ды не молданың қ олына бер, не халық тың қ олына бер» деген мә тел ел ішінде ә рдайым қ айталанады. Мұ нда бірінші болып молданың оқ уы айтылса, екінші қ атарда оқ ығ ан, сауатты адамдардан ү лгі алуды ө неге етіп отыр. Бірақ осындай ұ лағ атты ө сиет сө здерге қ арамастан, біздер кө п уақ ытқ а дейін қ асірет тарттық, керек десең мұ сылманның міндеті болып саналатын бес уақ ыт намаз оқ ытуғ а ү йрететін молда-мұ ғ алімдер таппай келдік. Соныменен кез келген қ азақ мұ сылманның сунна еркіне берілетіндігін сіз шү бә келтірмес деп ойлаймын, бірақ дін қ ағ идаларын толық білмеушілік пен халық ә дет-ғ ұ рыптарын араластырып жіберушілік жағ дайлары онша елене бермейді. Қ азақ тар оқ уғ а ынталанып, жігерленсе де, оқ ыту мә селесі кездейсоқ тұ йық қ а тіреле берді; біріншіден – ол ү шін мұ ғ алімдер жетіспейді; екіншіден – бұ зау, қ озы, лақ бағ у балалардың уақ ытын алды; ү шіншіден – оқ у ісі ең қ иын іс болып болып саналды. Татар тілінде оқ ытатын іске татырлық, білімдірек басшылық тың болмауынан жә не қ азақ, татар, парсы, араб халық тарының ә ріптері мен жазылуы ұ қ сас себепті балалар бес, одан да кө п жылдар бойы таяқ ша санауды ғ ана ү йрене алды, алайда кітапты жү ргізіп оқ и білетін халге жете алмады. Жаза білу кө пшілігінің қ олынан келмеді, жалпы, кү ні қ азірге дейін сол кездің кө птеген оқ ымыстылары оқ и білгенімен, ә ліпті таяқ етіп жаза алмайтын кү йде қ алды. Ғ ылымның қ иындығ ы қ азірдің ө зінде де, сол кезде де, инемен қ ұ дық қ азудың қ иындығ ымен салыстырылады. Ғ ылымғ а деген мұ ндай кө зқ арас, кө птеген адамның ойынша, жең дірмейтін, алынбайтын қ амал сияқ ты кү йінде қ алды, оқ уғ а ынаты шектеді, сол себептен де болмашы талпынысты ә п дегеннен жойып тастап отырды. Бұ ларғ а қ осымша молдалардың оқ ушыларымен қ арым-қ атынастарының ө рескел қ атаң, тым қ асаң болуын қ оссақ, ордадағ ы білім мен оқ ыту ісінің ө те баяу жү ргенін байқ аймыз. Молдалар балалардың кө зіне ә зірейілдей елестейтін. Балалар жылағ анда немесе тентек болғ анда, оларды қ орқ ытуы ү шін: «Молда келе жатыр немесе молдағ а айтамын», - деп ә кесі мен шешесі де зә релерін алатын. Молданың қ атыгездігін ә лі арқ асымен сезбеген балалар да осы сө зден қ орқ атын еді. Мү мкін, ата-аналарының нық, қ орқ ынышты етіп айту дауыс ырғ ақ тарымен де оларғ а ә сер ететін шығ ар.

Молдалардың балалармен қ атыгез қ атынасы тү сінікті болу ү шін мен бір ғ ана мысал келтіріп, алты мен он тө рт жас арасындағ ы балалармен молданың бір кү нгі сабағ ын жазып кө рсетейін.

Ертең гілік, кү н шұ ғ ыласы ағ аш бойындай кө терілгенде (қ азақ тар арқ ан бойы немесе 13 сажен ұ зарғ анда дейді), балалар ұ йқ ыларынан оянысымен молданың қ ыстауына немесе киіз ү йіне қ арай аяң дай бастайды. Ол ішке кірісімен киіз ү йдің табалдырығ ында тоқ тап тұ рып қ алалады да, қ ұ рмет кө рсетіп екі қ олын кеудесіне салып, дауысын кө терің кіреп: «Ассалаумағ алейкум!» - дейді. Сосын молдағ а таман жақ ындап, оның алдына бір жарым екі қ адам жерде тізерлей отыра кетеді. Сонан соң дә птерін не кітабын шығ арып, кешегі ү йге берілген тапсырманы дауыстап оқ и бастайды. Екінші, ү шінші дегендей, басқ а балалар да келіп, жаң ағ ыдай ә діс-тә сілді қ айталап, барлығ ы да мұ ғ аліммен сә лемдесіп болып, орындарына отырып оқ и жө неледі. Мұ ғ алім орнынан тұ рмай-ақ, ә р оқ ушының сә лемін алып: «Уағ алайкү м-ассалам», - деп жауап береді. (Уағ алейкү м-ассалам деген сө з сағ ан да береке-тыныштық болсынның мағ ынасын береді). Мұ ғ алімнің алдың ғ ы жағ ында молдас қ ұ ра отырысқ ан оқ ушылар да жарты ай шең берін жасап тізілісе орналасады.

Мұ ғ алімнің қ арым-қ атынасы, қ атаң тә ртібі балағ а да, қ ызғ а да бірдей, жауапкершілікті тең тү рде талап етеді. Жарты кү нгі уақ ыт дауыстап қ айталап оқ уғ а кетеді. Оқ та-текте мұ ғ алім-молда «дауыстап» оқ ың дар деп қ ояды, қ орқ ып ө скен балалар бар кү шімен дауыстарын, онан сайын қ аттырақ шығ арады. Ара-тұ ра сабағ ына тың ғ ылық ты дайындалып келген балалар мұ ғ алімге қ арай қ ұ йрығ ымен жылжыи қ озғ алып, дә птеріндегі жазылғ ан сабақ ты оқ и бастайды. Егер ол бү гінгі емтиханды дұ рыс тапсырса, оғ ан тағ ы да жаң а тапсырма беріледі: сабақ жү ріп жатқ ан кезде жауап берер алдында балалар ө здеріне тү сініксіз жә не қ олайсыз жайттарды қ олындағ ы шыбық кө рсеткішпен шұ қ ып кө рсетіп мұ ғ алімнен сұ рап алады. Дә птерін ластап тастамас ү шін сұ қ саусағ ымен кө рсетуге тыйым салынғ ан болатын. Ә ліппені жаң адан бастап ү йрене бастағ ан оқ ушылар бір парақ бө лек қ ағ азғ а жазуғ а тиіс, қ ағ азды жә не ә ріпті саусағ ымен былғ ап ластамас ү шін жаң ағ ы парақ қ ағ азды ұ зыншалау шыбық қ а қ ыстырып қ ояды. Оқ у жү ріп жатқ ан кезде оқ ушы тек қ ана дә птеріне қ арап, ү немі дауыстап оқ и беруге тиіс; тентек болуғ а немесе орнынан тұ руғ а жә не қ асындағ ы баламен сыбырласып сө йлесуге қ атаң тыйым салынғ ан, бұ л ережені бұ зғ ан баланы мұ ғ алім шапалақ пен, жұ дырық пен, жең іл таяқ ша не шыбық пен бір тартып жібереді, кейде аяғ ымен теуіп қ алады. Тіпті бұ л – бұ л ма, ө те қ атаң жазалап, қ ан шық қ анша қ ұ лағ ынан тартады. Егер оқ ушының біреуі бір сө зді жаң ылыс қ исық оқ ыса, шаруа біткені, оғ ан Алланың ө зі жар бола кө рсін! Ол уақ ытта молда оның тілін тү зету ү шін қ айталап айтады, егер бала дұ рыс айта алмаса, баланың тілінен тартып, басын кө зінен жас шық қ анша бұ лғ ақ татады, кейде аузынан қ ан ақ қ анша қ айталатады. Мұ ны баланың тілін тү зету деп атайды, ал осы қ атыгездікті айтып шағ ымданатын жер жоқ, қ азіргі жү ріп тұ рғ ан заң бойынша, молданың шыбығ ы мен таяғ ы тиген жер тозақ қ а тү ссең де отқ а жанбайды деп тү сіндіреді.

Балалардың жақ сы кө ретін, аялап мә пелейтін ата-аналар да балаларын молдадан арашаламайды, таяқ қ а ара тұ рмайды. Керісінше, балаларын молдағ а тапсырып тұ рып: «Мейлі, еті сенікі, болсын, мағ ан сү йегін берсең болды», - деп, олар кө лгірсиді. Тек балағ а деген сезімталдық тары жоғ ары ата-аналар молданың ұ рып-соқ қ анына қ арсылық кө рсетіп, мұ ғ алімнің алдында арашалай алмаса да, балаларын оқ ытудан бас тартуғ а дейін барады. Одан ә рине пайда шамалы, оқ уғ а жұ мылдырылғ ан қ азақ тар қ айтадан қ асірет қ араң ғ ылығ ында тұ ншығ а бастайды. Міне, ө зінің даму жолында қ азақ тар қ иындық тар мен кедергілердің қ ай тү рімен де кү ресіп келеді» [6, 16-20 бб.].

Алғ ашқ ы уақ ытта, яғ ни Еділ мен Жайық аралығ ында жаң а саяси ә кімшілік бірлік – Бө кей хандығ ының пайда болуының бастапқ ы кезең дерінде мұ нда молда саны аз мө лшерде болды. Оларды бұ л жерге Кіші жү зден бө лініп шық қ ан уақ ытта бірге келген молдалар деп білуге болады жә не олар, негізінен, Орта Азия хандық тарында мұ сылмандық білім алып, сол жерден молда атанып келген. Жә ң гірдің билікке келуі Ішкі орданың қ ұ рылымында ү лкен жаң а бетбұ рыстардың туындауымен сипатталады. Соның ішінде жергілікті халық тың рухани ө міріне ө згерістер енгізілді. Ресейден шақ ырылғ ан татар молдалардың басты міндеті жергілікті халық ты ислам дінінің қ ағ идаларымен терең ірек таныстыру болып табылады. Мешіттер бой кө теріп мектептер мен медреселер ашыла бастады. Жә ң гірден қ аржылай қ олдау тауып жә не халық тан тү сетін садақ аның арқ асында біраз байлық қ а кенелген молдалар ө з міндеттерін ө те нақ ты орындап отырды.

Мектептер мен медреселерде оқ удың негізгі бө лігі ислам дінінің қ ағ идаларын ү йрету болып, сондай-ақ арабша жазуды алғ а қ ойды. Жылдан-жылғ а орда жерінде молдалардың санының ө суі патша ә кімшілігіне онша ұ намады. Ә сіресе, ХІХ ғ асырдың қ ырқ ыншы жылдары молдалар саны кү рт ө сіп кетті. Ресей патшалығ ының отарлық саяси мақ саттарын орындауғ а кедергі келтіретін ислам дінінің кең інен тарауына тосқ ауыл қ ою ү шін жә не қ азақ тарды орыс халқ ымен жақ ындастыру ү шін халық арасында орыс тілін таратуды жолғ а қ оюды кө здеді. Сондық тан орыс тілін кең інен таратуда халық арасында бұ л тілге мұ қ таждық жағ дайды туғ ызу қ ажет болды. Сол ү шін Жә ң гірдің ордада ағ арту ісін дамытудағ ы белсенділігін пайдалана отырып, жергілікті тұ рғ ындар балаларын орыс тілінде оқ ытса, ү йретсе, олар болашақ та жақ сы қ ызметтерге орналасатынын насихаттау жә не кө з жеткізу басты нысана етілді.

Хан ө зінің қ ол астындағ ы халық тың сауатын ашу, Еуропа мә дениеті мен білімін енгізу саласында қ ыруар кө п жұ мыстар атқ арды. 1835 жылы Жә ң гір ханның тікелей нұ сқ ауы бойынша мұ сылман мешіті ашылды. Хан қ азақ ауылдарындағ ы молдалардың санын арттырды. Олар хатшылық жә не рухани ұ стаз міндеттерін қ оса атқ арды. Хан Аллағ а қ алай кұ лшылық етудің ү лгісін ө зі бас болып ү йретті. Ресейдің зерттеуші ғ алымы А. Алекторовтың айтуына қ арағ анда, «хан бірде-бір рет намазын қ аза қ ылмағ ан, жұ ма сайын сұ лтандармен бірге мешітке барып тұ рғ ан, рамазан айындагы ораза кезінде онда таң атқ анша болып жү рген».

«Ақ ылы жоқ тың – арманы жоқ» дейтін қ азақ тың білімді, ғ ылымды аң самағ ан, оғ ан ұ мтылмағ ан кү ні жоқ. Сондық тан да, оның нақ ты кө ріністері біздің қ азіргі тіршілік салтымыздың шешуші, айқ ындаушы кү ші болып табылады. Ө йткені, қ ол жеткен дең гейді одан ә рі жетілдіру ү шін халқ ымыздың мә дени дамуындағ ы ө зекті мә селелерді шешу ү шін қ ам жемесек ілгерілеу, алғ а басу болмайды. Мұ ны XIX ғ асырдың орта шеніндегі ішкі орда билеушілері де жақ сы тү сінген. Сө йткен де олар оқ у-тә рбие жұ мысы белгілі бір жү йеге, бір ізге тү сірілген, ғ ылымның ә рбір саласынан мағ лұ мат беретін мектеп ашу мә селесін ойластырғ ан.

Шынында да Жә ң гір хандық ты қ олғ а алғ анғ а дейін халық қ а білім беру мә селесі ішкі ордада қ озғ аусыз жатқ ан іс еді. «1801 жылғ а дейін - деп жазады М.С.Бабажанов, - осындағ ы қ азақ тарғ а «жазу» деген сө з де тіпті таныс емес еді, «жазу» деген сө зді ертегілердегі қ иял-ғ ажайыптар сияқ ты, мысалдап айтсақ, ауадағ ы бу секілді елестейтін. Осы кезден бастап, яғ ни Орал ө зенінің оң жағ алауына кө шіп келгеннен кейін, біздің адамдар «жазу» дегеннің ө з ойың ды сө збен жеткізіп беретін қ ұ діретті керемет екенін тү сіне бастады. Оны тү сіне бастау осындағ ы бұ рынғ ы ханның жан-жақ тан хат-қ ағ аздар алып тұ рғ ан кезінен басталды, себебі ол хаттарда қ андай да болмасын, бір іс жө нінде хабарлар жә не жаң алық тар жазылатын еді. Сол жазба хаттарда кө пшілікке, не бірер адамғ а ғ ана қ атысты, ордалық тарғ а ханның бұ йрық - жарлығ ы беріліп отырды. Қ азақ тардың сылтау-сыралғ ы сө здеріне қ арамастан, жіппен шырмағ андай еш ұ мытылмайтын, едә уір уақ ыт ө тсе де ө ткен оқ иғ алары қ айта сө з болып, орыс бастық тардың талаптары қ атаң қ ойылып отырды. Жалпы бастық тардың, қ андай да болмасын тапсырмалары, сыйлық беру немесе ақ тау, аяу жарлық тары халық арасына хат арқ ылы тарағ ан. Сол себептен хат пен қ ағ аз мә селесі халық арасында ү лкен ә ң гіме мен ынта, талап тудырды. Барлығ ы да, тіпті мә ртебелі хан да жазудын қ асиеттеріне бас имей тұ ра алмады. Осының ө зі-ақ қ азақ тарғ а жазудың -сауаттылық тың, қ ұ діреттілігін мойындатты» [6, 15-16 бб.].

Осы қ ұ діретті игерудің бірден-бір жолы мектеп ашу, жастарды оқ ыту, білімге тарту еді. Мұ ны Бө кей хан да, Жә ң гір хан да тү сінді.

ХІХ ғ асыр – орыс-қ азақ мә дени байланыстарының қ алыптасуы мен даму кезең і, Ресейде ғ ылымның, ө нер мен ә дебиеттің гү лденген, қ оғ амдық -саяси ө мірдің қ арқ ынды дамығ ан, ұ лтық сана-сезімнің ө скен ғ асыры болды. Оқ у орындары желісінің кө беюі білім беру саласының тек қ ана Ресейдің ө зінде таралуына ық пал етіп қ оймай, бұ л ү рдіске ұ лттық шет аймақ тарды да тартты. Оғ ан қ оса Қ азақ станда жергілікті кадрларды орыс бағ ытына дайындау патша ү кіметінің жоспарына кірді. Сол арқ ылы ө лкеде патша тағ ына адал саясатты жү зеге асырушыларды ә зірлеуді ниет етті. Бұ л мақ сат ү шін Орынбор мен Орскдағ ы кадет училищелері анағ ұ рлым ың ғ айлы оқ у орындары болып есептелді.

1823 жылы 30 шілде мен 1824 жылы 10 қ арашада Ресейдің Сыртқ ы істер министрі Орынбор ә скери губернаторы П.К.Эссенге патшаның «о склонении (молодых) султанов с отличнейшими умственными способностями, чтобы они посвятили себя к изучению необходимых сведений и поступали для того в Неплюевское училище» деген жарлығ ын жолдады [13, с. 419].

Ал, бұ л кезде Ішкі ордадағ ы билік басына Жә ң гір хан болып сайланғ ан еді. Ол 1825 жылы Орынборда Неплюев ә скери училищесі ашылғ анда оғ ан араларында Фатиманың інісі Ә міржан Қ ұ сайынов пен немере ағ асы Шө кі сұ лтанның баласы бар ордалық жастарды орналастырды. Губернатор П.К.Эссен ханның бұ л қ адамына қ ұ тты болсын айтты. Неплюев ә скери училищесінің директоры Г.Ф.Генс сол жылдың 14 маусымында Жә ң гірге жолдағ ан хатында ордадан келген балалардың бә рі бірдей оқ уғ а алғ ыр, тә рбиелі екеніне ризашылығ ын білдірді. «Бү гінгі таң да олардың ішіндегі ең ү здігі Кө пболсын Қ арауылұ лы. Ол ө згелерден озық, ө те зейінді, сабырлы да кішіпейіл» деп қ уантты [19, 168 б.].

Бұ л жайында кейіннен қ азақ тың этнограф ғ алымы М.С.Бабажанов ө зінің «Северная пчела» басылымында жарық кө рген «Қ азақ тың қ азақ туралы жазбалары» деген мақ аласында: «Орынборда Неплюев ә скери училищесі ашылғ анда Жә ң гір хан оғ ан білім алу ү шін ү ш баланы жіберді, ә деттегідей сұ лтандардан Кө шекғ али Шығ аевты, Шамсиддин Досқ азиевті жә не қ ожа Кө пболсын Қ арауыловты, олардың ата-атаналарының білімге ынталануы болмаса да, ханның еркімен аттандырылды. Досқ азиев оқ у курсын аяқ тағ ан жоқ, Ордағ а кейін қ айтты, қ азірге дейін ешқ андай маң ызды іс атқ армай жү ріп жатыр. Шығ аев қ азір есаул шенінде қ ызмет етеді, бұ рын Ордада ө те жоғ ары лауазымды қ ызмет атқ арды. Қ арауылов – менің ағ ам, училищенің толық курсын бітіргесін хан сарайында қ ызмет атқ арды, кейін хан кең сесінің бастығ ы болғ ан, ол 1844 қ азағ а ұ шырады. Осы екі жігіт хан сарайының басшылығ ы қ ызметінде жү ріп, халық ты оқ у-білімге ү ндеді жә не орыс оқ уының ел арасында қ анат жаюына кө п ық пал жасады» деп еске алады [6, 22 б.].

Орынборда Неплюев ә скери училищесіне ү ш қ азақ баласын аттандырғ ан Жә ң гір хан сондай оқ у орнын Орда да ашуды ойлағ ан. Ол 1826 жылы қ азан айында Мә скеуге барып, І Николай императордың тә ж кию салтанатына қ атысып, қ айтарында Қ азан қ аласына соқ қ ан. Ағ асы Шө кі Нұ ралиевті, немере ағ асы Қ айыпқ али Есімовті, арқ а сү йер сенімді адамдары Сү йінішқ али сұ лтан мен Қ арауыл қ ожаны жә не ү ш кең есшісін жанына нө кер етіп ерітті. Қ азақ хандарынан бірінші болып зайыбы – Фатима ханшаны бірге ала барғ ан. Ресейдің қ ол астында отырып, сырт мемлекет дең гейіндегі депутациямен келген Жә ң гірді ү кімет хаттамалық дерлік рә сіммен қ абылдап, Еуропа билеушілеріне лайық талғ ан сый-қ ұ рметтің бір ұ шығ ын кө рсетуге мә жбү р болды. Мә скеудің ресмилігі мен салтанатын тү гесіп, еліне қ айтқ ан Жә ң гір хан 13-17 қ азан аралығ ында Қ азан қ аласында болып, Қ азан университетіне барғ ан. Оқ у орнының ұ стаздар ұ жымы, ғ ылыми кабинеттердегі бай мұ ралармен танысқ анда университет ректоры К.Фукске ө зінің жастарды дә л осындай университеттерге тү сіп оқ у ү шін дайындайтын мектеп ашқ ысы келіп жү ргенін айтты. Фукс риза болып «ө зінің жас кезінде, хандығ ының бас кезінде, тіпті Ордада бірде-бір ү й тұ рғ ызылмағ ан кезде оның білімнің пайдасы жө нінде осы бастан ойлануы қ андай ғ анибет!» - депті сонда.

Қ азан университетімен қ оштасарда Жә ң гір ө зінің екі ұ лы – Ескендір мен Зұ лқ арнай тезірек ер жетіп, осы университеттен білім алса деген арманын айтқ ан. Сонымен қ атар қ азіргі таң да Орынборда кеден директоры Г.Ф.Генстің қ ол астында оқ ып жү рген ағ айын інілерін осында жібермек ниетін білдірген. Университет ректоры К.Фуксқ а Жә ң гір хан: «Біздің қ азақ қ а да бір нә рсеге ден қ ойып, білім алып, қ араң ғ ылық халден шығ атын кез жетті. Бұ л істің бастамасын мен училище ашу арқ ылы жү зеге асырғ ым келеді, – деп толқ ып сө йлеген [20, с. 9].

Мұ ның ө зі 23 жастағ ы Жә ң гір ханның қ азақ балаларына білім беретін оқ у орнының қ ажеттілігін сезіне білгеніне таң қ алмасқ а лажың жоқ.

Орынбор ә скери губернаторы П.К.Эссеннен кейін ө лке басшылығ ына келген жаң а ә скери губернатор П.П.Сухтелен 1833 жылы Сыртқ ы істер министрінің 1823-1824 жылғ ы Неплюев училищесіне қ азақ тың қ абілетті жас сұ лтандарын тарту жө ніндегі жарлығ ын Орынбор шекаралық комиссиясы тө рағ асы Г.Ф.Генстің есіне сала отырып, осығ ан дейін оның оң нә тиже ә келмегенін алғ а тартып, бұ л бағ ытта пә рменді қ адамдар қ абылдау қ ажет деген. Ө з кезегінде Орынбор шекаралық комиссиясы ол туралы шеп бойындағ ы қ азақ ауылдарына бақ ылау жасайтын Орал шебінің бекініс коменданттарына, сонымен бірге Ішкі орда ханы мен Кіші жү здегі бө лік билеушілеріне хабарлайды. Кө п кешікпей барлық коменданттар қ азақ ақ сү йектері арасында балаларын училищеге беруді қ алайтындардың табылмағ анын айтып, жауап береді [13, с. 420].

Сө йтіп, 1833 жылы Орынборғ а жаң адан губернатор болып келген П.П.Сухтелен бұ рынғ ы губернатор П.К.Эссеннің қ азақ балаларын Неплюев училищесінде оқ ыту жө ніндегі бастамасын қ айта қ олғ а алып, Жә ң гір ханғ а, Кіші жү здің ү ш ә кімшілік бө лігінің билеушілері Жү сіп Нұ ралыұ лы, Жантө ре Жиһ ангерұ лы, Баймағ амбет Айшуақ ұ лы сұ лтандарғ а жә не 17 орыс дистанциясының коменданттарына жеке-жеке хат жолдап, баласын оқ уғ а беруге ниет білдіргендердің тізімін сұ ратады. Басшылар қ анша ү гіттегенімен бала оқ ытатындар табылмайды. 17 орыс комендант та сол маң дағ ы қ азақ тардан бұ л жаң алық қ а қ ұ лық ты ешкімді таппай, бә рі бір кісідей: «не оказались», «никто желание не изъявили», «против вверенной мне дистанции не находится» деп жауап жазғ ан [21, 27-28 бб.].

Тек Жә ң гір хан ғ ана ө зінің 9 жасар ұ лын училищеге жіберуге дайын екенін білдірген. 1833 жылы 30 сә уірде Орынбор шекаралық комиссиясының тө рағ асы Г.Ф.Генске № 1183 қ атынасымен жолдағ ан хатында Жә ң гір хан: «По сношению вашему, в исполнение предписания его сиятельства, г. оренбургского военного губернатора, о приглашении султанских и старшинских детей мужского пола к отдаче в Неплюевское училище, я стараюсь уговаривать и чувствую благонамеренную волю правительства. О сем покорнейшее вас прошу уведомить меня, когда отправить их в Оренбург и сколько вы советуете детей довольным. Просил я его сиятельство, покойного Павла Петровича (Сухтелен), от 9 марта сего года о принятии девятилетнего сына моего (Зұ лқ арнай) в оное училище и далее, я думаю, уже вы известны. И о том всепокорнейше вас прошу меня уведомить, что по оной моей просьбе сделано и что теперь мне нужно делать», - деп хабарлағ ан [22, с. 347].

Зұ лқ арнайдың Орынборда оқ ығ анын мұ рағ аттың мына бір қ ұ жаты да растайды: «Высокостепенному хан Джангеру Букееву. Предписано комитету училищному поместить в училище сына Вашего султана Зюлкарная полупансионером с тем, чтобы он проживал в доме титулярного советника Карелина, о чем и доверено до сведения Вашего. 6 июня 1833 г.» [21, 28-б.].

Шын мә нінде, Неплюев ә скери училищесі ашылғ анда Жә ң гір ханның білім алу ү шін жіберген балалардың елдегі жас толқ ынғ а ық палы айтарлық тай болды. Ол туралы тағ ы да сол М.С.Бабажановтың естелік мақ аласынан кө ре аламыз: «Бұ л ү ш сұ лтаннан кейін хан тағ ы да Орда адамдарының балаларын сол училищеге жібере бастады, басқ аларғ а ү лгі кө рсетіп, хан ө з ұ лы Зұ лқ арнайынды да аттандырды, бірақ ол оқ уын аяқ тай алмай, кө з жұ мды. Қ алғ ан екеуі де оқ уын бітіріп келіп, Ордада қ ызмет атқ арып жү р: біреуі – Уақ ытша кең естің кең есшісі, екіншісі – тең із жағ алауындағ ы 1-ші қ азақ ө лкесінің бастығ ы. Айтпасақ та тү сінікті, ө з басынан ө ткізген, білімнің дә мін татқ ан бұ л екіжігіт қ азақ тарғ а оқ ығ андық тың пайдасын айтудан еш жалық қ ан емес жә н сә тті тұ старында иландыра да біледі» [6, 22-б.].

Орынбор ә кімшілігімен қ атар Астрахан басшылығ ы да Жә ң гір ханғ а ө з балаларын орыс оқ уына беруіне кең ес беріп отырғ ан. Оғ ан 1832 жылы 13 қ ыркү йекте Астрахан ә скери губернаторы генерал-лейтенант В.Г.Пяткиннің Жә ң гір ханғ а жазғ ан хатындағ ы мына ұ сынысы дә лел: «Что я весьма бы советовал вам поместить сына вашего в пансион, учрежденный в Астрахани французом де Планьи, ибо пансион сей, каак полагать надобно, будет из лучших в городе заведений для обучения детей, но так как на открытие оного нет еще разрешения, то и должно будет пообождать присылкою сына вашего» [22, с. 334-335].

Сө йтіп, біртіндеп қ азақ қ оғ амының ө з ішінде сауатты адамдарғ а деген қ ажеттілік пайда болды. Ол ә сіресе тікелей Ресей басқ ару аясына тартылғ ан жә не орыс губернияларына жақ ын жатқ ан жерлерде байқ алды. Мұ ндай аймақ тар ішінде Бө кей ордасы ерекшеленді.

1830 жылдардың ортасында Жә ң гір хан Хан ордасында орталық мектептің ұ йымдастыру мү мкіндігін ойлай бастады. Оның ойынша, ол мектеп Ресейдің арнайы оқ у орындарына, соның ішінде университеттің дайындық курстары мен кадеттік ә скери училищелерге (корпус) тү суге дайындауғ а тиіс болды. Одан басқ а, оның тү лектері жергілікті жә не хан ә кімшілігінде кең се қ ызметтерін азды-кө пті атқ ара алатын еді.

Сонымен Жә ң гір хан бө кейліктегі жаң аша білім беру ісінің қ ажеттілігін сезініп, оның болашақ ұ рпақ ү шін тарихи маң ызын тү сіне білді. Сондық тан ол жоғ ары орындарғ а, патша ә кімшілігіне ә лденеше мә рте хат жазып, Ордада қ азына есебінен мектеп ашуды сұ рап ө тініш жасады. Бұ л жө нінде кейін Бө кей ордасындағ ы орыс-қ азақ мектебінің инспекторы А.Воскресенский ө зінің «Школьный альбом Букеевской орды» деген ең бегінде: «...Жә ң гір хан орыс жерінде ө мір сү ріп жатқ ан ө з қ андастары ү шін мұ ндай ағ артушылық тың біржақ тылығ ы мен барлық қ олайсыздығ ын бірінші болып тү сінді. Орыс ү кіметінің рақ ымшылығ ын пайдалана отырып Жә ң гір хан қ азақ даласындағ ы орыс мектебіне, сонымен бірге бө кейлік қ азақ тардың орыс мектебіне баруына (орта жә не тіпті жоғ ары) жол ашты. 1839 жылы Жә ң гір хан қ азақ тарды (соның ішінде ө зінің екі баласын) орыс оқ у орындарына (гимназия, Неплюев кадет корпусы, Орман институты, Жол қ атынастары корпусы, азаматтық инженерлер училищесі, сонымен қ атар Қ азан университеті) қ абылдау туралы патшадан рұ қ сат сұ рап, ө тініш берді. Бұ л ө тініш толығ ымен дерлік қ анағ аттандырылды», - деп жазды [5, с. 169].

Аталғ ан ө тінішті Жә ң гір хан 1839 жылы 19 шілдеде І Николай патшағ а Санкт-Петербург қ аласында берген. Ресей мемлекетінің тарихи мұ рағ атында сақ таулы тұ рғ ан 10 тармақ тан тұ ратын осы ө тініштің тү пнұ сқ асында былайша кө рсетілген:

«ІV. О всемилостивейшем помещении на воспитание двух сыновей. В полном убеждении, что так Орда, так и собственный род мой обретут только благоденствие при внушении преданности к царственному дому и повиновении правительству, я всеподданнейше осмеливаюсь просить ваше императорское величество приказать поместить на воспитание в установленных великодушием вашим казенных заведениях двух сыновей моих, султана Зюлкарнаина 16 и Сагиб-Гирея 9 лет. Да будут они вернейшими подданными и точными исполнителями к совершению судьбы киргизского народа.

V. О дозволении поместить в учебные казенные заведения несколько молодых людей. Видя ныне, сколь могут быть полезны многие науки для блага человека, я осмеливаюсь просить ваше императорское величество приказать поместить избранных мною на сей предмет людей из ордынцев в следующие учебные заведения, а именно: двух – в Корпус путей сообщения, дабы они, возвратаясь на родину, могли бы устроить лучшим образом водяные копани или колодцы; осушили бы обширные пространства, ныне солено-горькими грязями занимаемые, причиняющие большой вред здоровью людей и гибель скота и, наконец, могли бы прорыть каналы или, по крайней мере, устроить надежные гати в нынешних оврагах, где по преданию протекали прежде глубокие реки, напоившие в обилие страну сию. Двух – в Лесной институт, дабы они могли научить нас разводить леса. Двух – в Технологическое училище, дабы могли ввести у нас наивыгоднейшее приготовление народных наших произведений. Двух – в Училище гражданских инженеров, дабы могли они построить нам мечети, училища, запасные магазины и другие общественные заведения» [22, с. 377-378].

Кө п ұ замай 1839 жылы тамызда Мемлекеттік мү лік министрі Жә ң гір ханғ а император ағ замның қ азақ жастарын аталғ ан оқ у орындарына қ абылдауғ а рұ қ сат бергенін хабарлап, алайда бұ л ү шін «...жас балалардың алдын ала губерниялық гимназияларда немесе Қ азан университетінде дайындалуы» қ ажет деді [23; 13, с. 433 ].

І Николай патшаның рұ қ сатын алғ аннан соң Жә ң гір хан бө кейлік қ азақ жастарын орыстың оқ у орындарына білім алуғ а жіберуге кү ш салды. Ол 1841 жылы 21 ақ панда Орынбор ә скери губернаторы В.А.Перовскийге 3 қ азақ баласын қ азына есебінен Қ азан университетінің иелігіне қ арасты қ андай да бір бастапқ ы оқ у орындарына орналастыру туралы ө тінеді. Яғ ни сонда курсты тә мамдағ ан соң олардың қ азына есебінен Қ азан университетіне ауысуа алуы ү шін. Жас кадрларды дайындаудағ ы мамандық тар қ атарында дә рігерлер де кө рсетілді. Орынбор губернаторына жазғ ан хатында, сондай-ақ хан «...кейбір қ азақ тарды орыс медицина оқ у орнына кө ндіргенін» атап ө тті [13, с. 435].

Ал 7 наурызда Астрахан ә скери губернаторы И.С.Тимирязевке қ азақ жастарын Орман институтына, Жол қ атынастары корпусына жә не Азаматтық инженерлер училищесіне қ абылдауғ а патшаның рұ қ сат бергенін тілге тиек етіп, сол ү шін ол жастардың алдын-ала губерниялық гимназияларда немесе Қ азан университетінде дайындалу керектігін, патшаның осы рұ қ сатын орындау ү шін ө зінің Мемлекеттік мү лік министрінен хабар алғ анын мә лімдейді. Сө йтіп Жә ң гір хан 10-нан 12 жасқ а дейінгі балаларын аталмыш институттар мен училищеге оқ уғ а жіберуге барлығ ы 6 қ азақ ты кө ндірген. Бірақ бұ л ү шін олар алдын ала губерниялық гимназияларда дайындалуы қ ажет болғ ан. Сондық тан Жә ң гір Астрахан ә скери губернаторы И.С.Тимирязевтен аталмыш балаларды ө зіне жақ ын Астрахан губерниялық гимназиясына қ азына есебінен орналастыруғ а кө мек кө рсетуін сұ рағ ан. Ө йткені ата-аналары кедей болғ андық тан балаларын ө з есептерінен тә рбиелеуге қ аражаттары жоқ болғ ан [22, с. 386].

Осы ұ сыныстан соң И.С.Тимирязев аталмыш 6 қ азақ баласын қ азына есебінен алдын ала дайындық ү шін Астрахан гимназиясына қ абылдау мә селесі жө нінде Астрахан губерниясы училищесінің директоры М.С.Рыбушкинмен байланысады. Алайда М.С.Рыбушкин Астрахан гимназиясында қ азыналық тә рбиеленушілердің жоқ тығ ын, сондық тан қ азақ балаларын қ абылдай алмайтынын айтып, бас тартады. Тығ ырық қ а тірелген И.С.Тимирязев Жә ң гір хан тілегін қ алайда орындауғ а тырысады. Сол ү шін 1841 жылы 28 наурызда Қ азан ә скери округының қ амқ оршысы, қ ұ пия кең есші М.Н.Мусин-Пушкинге бө кейлік қ азақ балаларын 1-ші Қ азан гимназиясына қ абылдау жайында № 2595 қ атынас қ ағ азын жолдағ ан Астрахан ә скери губернаторы ө з ө тінішін былайша жеткізеді: «Поставленный таким образом в невозможность исполнить желание хана Джангера, а между тем имея в виду, что в 1-й Казанской гимназии воспитываются на казенном содержании дети азиатцев различных племен, я обязанностью считаю покорнейше просить ваше превосходительство почтить меня уведомлением: могут ли 6 киргизских мальчиков быт помещены в означенную гимназию на казенный счет для приготовления их предварительно поступления в вышепомянутые заведения, и ежели это возможно будет, то на каких основаниях и к какому сроку должно их доставить в Казань» [22, с. 386].

Қ ұ пия кең есші М.Н.Мусин-Пушкиннің 26 сә уірдегі хабарын алғ аннан соң Астрахан ә скери губернаторы И.С.Тимирязев Жә ң гір ханғ а ө з жауабын жібереді. Ол алты қ азақ баласын жоғ ары оқ у орнына тү суге дайындау ү шін қ азына есебінен Астрахан гимназиясына орналастыру жө нінде Астрахан училищесінің директорымен хабарласып, бірақ балаларды қ азына есебінен гимназияғ а қ абылдаудың мү мкін еместігін, ө йткені бұ л гимназияда қ азыналық тә рбиеленушілердің жоқ екендігі жө нінде жауап алғ аннан кейін ө зінің бұ л мә селемен, яғ ни балаларды қ азына есебі арқ ылы 1-ші Қ азан гимназиясына орналастыруғ а болмас па екен деп, Қ азан оқ у округінің қ амқ оршысымен байланысқ анын мә лімдейді. Қ ұ пия кең есші М.Н.Мусин-Пушкин болса 26 сә уірде губернатор И.С.Тимирязевке азиялық балалардың патшаның ерекше жарлығ ы немесе Ағ арту министрінің ұ йғ арымы бойынша орналасатынын жеткізген. Осыдан соң Астрахан ә скери губернаторы Жә ң гірге жазғ ан хатының соң ында қ азақ балаларын Астрахандағ ы гимназияғ а орналастыру ү шін екі немесе ү ш жылдық ақ ысын тө леуді ханның ө з мойнына алуына ойлануды, ө йткені олардың тұ руы ү шін ханның жеке ү йінен орын бө лінетін болса, онда балаларды Астраханда қ амтамасыз ету соншалық ты шығ ын қ ұ рамайтынын алғ а тартады [23; 13, с. 435].

Сө йтіп, «қ ұ ба жонның қ ұ ланындай» зымырап, зырлап уақ ыт ө тіп жатты. Сұ рағ ан оқ уларына кедергісіз тү сіруге уә де берген патшадан енді онда жіберілетін балалардың бастапқ ы сауатын ашуғ а кө мек сұ рау орынсыз болатынын Жә ң гір хан тү сіне білді. Осының бә рін саралай келіп, ол жоғ ары білімге апарар жолдың алғ ашқ ы баспалдағ ын ө з ордасынан қ алауғ а – мектеп ашуғ а бел байлады. Оғ ан арнап ө з қ аражатына ү й салдырды. Ендігі мә селе мектепке шә кірт тарту болды. Алдымен мал, сосын барып жан амандығ ын ойлайтын ағ айынның оның бұ л ниетін қ ұ птай қ ояр ма екен? Халық ты қ алай селт еткізбек? Ұ йғ арымын жұ ртшылық қ а жеткізер беделділер кім?

Содан Жә ң гір хан ру билеушілеріне ү ндеу арнап, қ азақ ү шін білімнің пайдасы мен маң ызы туралы ойын кең толғ ады: «Ө зің ізге белгілі, мынау заманда тек оқ у мен жазуды ғ ана емес, тү рлі ғ ылымды игермей болмайды. Онсыз хақ тағ ала пайғ амбарымыз дарытқ ан дінімізді де ден қ оя ү йрене алмаймыз. Орысша сауат ашпағ ан жанғ а Ордада жақ сы лауазымды шенеунік, мысалы, ру басшысы немесе депутат болу ендігі жерде екіталай. Ө зің ізге аян, білімсіз жанның сұ рқ ия біреулерге алданып қ алуы оп-оң ай. Сотта, қ оғ амдық жә не жеке басың ызда есең із кеткен талап-арыздарың ыздың шешілуі де мардымсыз болмақ. Орыстың дархан патшасы ө лшеусіз ізгілігі арқ асында бұ л қ ызметтерді білімі жоқ ордалық тардың атқ аруына ә зірге жол беріп отыр. Енді бізге деген кең бейілімен жә не қ амқ орлығ ымен қ ара һ ә м ақ сү йек деместен қ азақ қ а орынборлық Неплюев кадет корпусына жә не Петербургтің бірқ атар оқ у орындарында білім алуғ а жол ашты.

Ә уелі Қ ұ дай, одан соң патша сеніп тапсырғ ан халқ ыма деген сү йіспеншліктен жә не надандық та қ алудың ө кінерлік салдарынан қ ауіптенгендіктен сендерге сыр сарқ амын. Мұ ның ақ иқ атына кө зімнің анық жетіп отырғ анының дә лелі сү йікті ұ лымды – хан тағ ының мұ рагері Сақ ыпкерейді жастығ ына да, шешесінің кө з жасына да, алдындағ ы ағ асының осы жолда шейіт кеткеніне де қ арамастан ұ лы император паж корпусына оқ уғ а бергенім болмақ. Ә діл билік жү ргізуге қ ажет ғ ылымның бә рін толық мең гергенше ол оқ уын тоқ татпайды.

Биылғ ы жылы мен Ордада мектеп ашуды ұ йғ арып отырмын. Баласына қ ол жетерлік ақ ығ а оқ ытуғ а ниет білдіргендердің бә рі мағ ан ө тініш берсін. Осыны ә леуметке, ә сіресе, сұ лтандарғ а жария етің із. Олар ө з ұ лдарынан жә не туыстарының балаларынан ашылғ алы отырғ ан мектепке кімді беруге болатынын ақ ылдассын. Балалардың жасын кө рсете отырып, мағ ан жедел хабарлаң ыз» [19, 170-171 бб.].

Одан соң хан Орданың ық палдыларын жиып:

– Ғ ылым бү гіннің ө зінде орасан пайда келтіріп отырса, біздің немерелерімізге онсыз жақ сы ө мір сү ру мү мкін емес. Сауаты жоқ тар ру басқ ару мен ү кімет лауазымдарына қ ойылмайды, бізге қ азақ тан дә рігерлер шық қ аны пайдалы болмақ, - деп сө зін ә мірмен емес, ө тінішпен сабақ тады. – Кез келген қ аржылай шығ ын егер ол кез келген басқ алай жақ сы, тіпті шапағ атты істен гө рі жастарды оқ ытуғ а жұ мсалар болса, жү з есе қ айтарым беретінін, ақ шаны хақ тағ аланың қ асиетті хадистері мен ақ иқ атын мең геруге жә не білім алу арқ ылы халық қ а адал қ ызмет етуге жұ мсаудан артық нә рсе жоқ тығ ын жұ ртқ а тү сіндіруге барынша зейін қ оярың ызғ а сенемін [19, 171 б.].

1841 жылы 10 сә уірде ө зінің немере ағ асы, ру басы, сұ лтан Шө кі Нұ ралыұ лына жолдағ ан хатында осы істің орайлас келе жатқ анын хабарлап, Жә ң гір хан былай деп жазғ ан: «Биылғ ы жылы мен Ордада мектеп ашуды ойлап отырмын. Ө з балаларын орташа ақ ымен оқ уғ а беруге тілек білдіргісі келгендердің бә ріде мағ ан ө тініш жасай алады. Ө зінің қ арауындағ ы халық ты, ә сіресе сұ лтандарды балаларын мектепке оқ уғ а беруге ү гіттейді деп есептеймін». Бұ дан ә рі ол мектеп ашудың қ азақ халқ ы ү шін қ аншалық ты пайдалы екенін мынадай ө зекжарды сө здермен жалғ астырғ ан. «Сіз тумаластарың ыз бен достарың ызғ а, тиісті адамдардын бә ріне қ азір ғ ылымның соншалық зор пайда ә келіп отырғ аны, біздің немерелеріміздің онсыз жақ сы ө мір сү ре алмайтынын, алдағ ы уақ ытта сауатсыз жә не орыс тілін білмейтіндерді ру басы жә не басқ а қ ызметке тағ айындамайтынын, бізге қ азақ тардан дә рігер болу соншалық пайдалы жә не тиімді екенін, қ андай да бір талабымыз бен ақ шалай шығ ынымыздың егер ол жасө спірімдерді оқ ытуғ а жұ мсалса жү з есе жемісті болатынын, басқ а игілікті жә не қ айырымды істен гө рі ғ ылымды дамытуда Алла тағ аланың заң дары мен ақ иқ аты жө ніндегі білімді игеріп, Ресейдің ұ лы патшасы мен халық қ а адал қ ызмет ету қ ажетігін тү сіндіруге сіздің кү ш-жігерің із бен ақ ыл ә серің ізді жұ мсайтының ызғ а сенемін» [24; 13, с. 429].