Тақырып 5. Бағдарлаушының жаттығуы.

Жарыстардағ ы жетістіктің негізі - нақ ты бағ дарлау техникасы, дұ рыс тактика, спортшының жақ сы физикалық жағ дайы жә не жоғ ары сапалы моральды – жігерлік дайындық болып табылады. Кә сіби спортшы – бағ дарлаушылар ө з кә сіптеріне қ арай «қ ыстық» жә не «жаздық» болып бө лінеді жә не жаттығ улары да соғ ан сә йкес, шаң ғ ылық жә не жү гіру дайындығ ы болып бө лінеді. Ал жаң адан бастаушылар жә не ә уесқ ой спортшылардың физикалық дайындығ ы кө бінесе жазғ ы дайындығ ы жең іл отлеттер, ал қ ысқ ы дайындығ ы шаң ғ ышылардікіне ұ қ сайды. Жаң адан бастаушылардың жаттығ уларының кө п бө лігін физикалық дайындық, кө п қ озғ алатын ойындар қ ұ райды, ол физикалық қ асиетті ғ ана дамытып қ оймай, жарақ атты болдырмауды кө здейді. Бұ л тақ ырыпта кө птеген методикалық ә дебиет болғ андық тан, бұ л тақ ырыпқ а айтарлық тай тоқ тамаймыз.

Спорттық бағ дарлауда «Алтын орталық» принципі бар, ол «Ойың нан алғ а қ арай жү гірме» формуласына бағ ынады, алайда физикалық ауырлық тү скен кезде, ойлай алу қ абілетінің болуы адамның физикалық дайындығ ының дең гейін кө рсетеді. Сондық тан белгілі бір физикалық ауырлық болғ ан кезде дайындық кезінде спортшылар мынандай жаттығ уларғ а тә жірибе ретінде дайындалады:

- Картаны оқ у.

- «Картаның жады», байқ ампаздық,

- Картаның жергілікті жермен сә йкестігі

- Ара – қ ашық тық ты бақ ылау

- Компасты дұ рыс пайдалану, бағ ытты бақ ылау

- Заманауи қ ұ рал – жабдық пайдалану

Тактика тү сінігіне мыналар кіреді:

· Рационалды жолды таң дау

· Бақ ылау пунктін іздеу

· Ара –қ ашық тық тағ ы кү шті бө лу

Жергілікті жерде жаттығ улар жү ргізген кезде қ ауіпсіздкті ұ мытпағ ан жө н. Алғ ашқ ы жаттығ улар ү шін ү лкен орманды таң дамау қ ажет, ол жерде қ атысушылар бағ дарлауды жоғ алтқ ан кезде адасып қ алуы мү мкін. Мектеп жасындағ ы жаң а бастаушылар ү шін жаттығ уларды мынандай ретпен бастағ ан жө н: «мектеп алаң ы - парк – орман». Жаттығ удың ауданы сызық тық жә не аудандық бағ дарлармен (мысалы: жол, шоссе, ө зендер, темір жол т.б) айқ ындалғ ан болуы қ ажет, ол туралы топ басшысы жаттығ удың басында айтуы қ ажет. Спортшыларғ а бақ ылау уақ ытына сә йкес жаттығ уларды аяқ тау қ ажеттігін айқ ындағ ан жө н. Жаң адан бастаушы бағ дарлаушыларғ а жаттығ уларды командалық жаттығ у ретінде орындағ аны жө н (команданың қ ұ рамы 2 -3 адам).

5.1 Картаны оқ у.

Жарыс кезінде жылдамдық жә не картаны нақ ты оқ удың маң ызы зор. Жоғ арыда айтылғ андай шартты белгілерді кө бейту кестесін білгендей нақ ты білу қ ажет. Шартты белгілердің кестесін жаттап қ ана қ оймай, жергілікті жермен сә йкестендіріп ү йренген жө н. Картаны оқ ығ ан кезде спортшы ара - қ ашық тық жә не жергілікті жер жө нінде ақ парат алады. Оның нә тижесінде спортшының ойында жергілікті жердің моделі пайда болады. Бұ л жағ дайда ерекше қ иындық туғ ызатын ол рельефті оқ у жә не тү сіну болады. Картаны оқ удың техникасы мен тактикасының байланысы техникалық оқ у жә не спортшының қ олданатын тактикалық тапсырмасы айқ ындалады. Кө ң іл аударудың нә тижесінде берілген жағ дайдағ ы қ ажетті жә не қ ажетсіз еместерді бө ліп алуғ а болады. Мысалы: алдын - ала оқ удың нә тижесінде жә не таң дау кезінде бағ дарлаушы картада жә не жергілікті жерде белгіленген ірі шартты белгілерді оқ иды, мұ ндай оқ уды жү гіру кезінде қ олдануғ а болады. Егерде бақ ылау пунктнің алдында ұ сақ бағ дарларды оқ у қ ажет болса, жылдамдық ты тө мендетіп жә не қ ысқ а уақ ытты тоқ тауларды жасағ ан дұ рыс. Картаны оқ уғ а жұ мсалғ ан уақ ыт спортшының картадағ ы қ ажетті жерге назарының қ аншалық ты тез тү суіне байланысты. Сондық тан жү гіру кезінде, керекті аудан тез табылатындай етіп картаны дұ рыс ұ стау қ ажет. Сол ү шін картаны қ ажетті аудан аумағ ын айқ ындап қ аттап салады жә не «ү лкен саусақ» ережесін пайдаланады, ол картадағ ы қ ажетті аудан аумағ ын ү лкен саусақ пен ұ стау.

5.1.1. жаттығ уы. Мақ саты: Спорттық карталардағ ы шартты белгілерді ү йрену. Шартты белгілердің кестесімен алдын – ала танысқ аннан кейін, жаң а бастаушылар тобы ә р – тү рлі бағ дарлар қ ойылғ ан жерге шығ ады. Ә р – бір қ атысушының қ олында шартты белгілері бар карталар болғ ан дұ рыс. Шолу нү ктесіне кө терілгеннен кейін жаттық тырушы кө рініп тұ рғ ан ә р – тү рлі бағ дарларды кө рсетіп, олардың картадағ ы белгіленуін ү йретеді. Алдымен жаттық тырушы басты объектілерге кө ң іл аударады: олар жолдар, тө белер, алаң қ айлар, бұ лақ тар жә не т.б. Бір пунктпен танысқ аннан кейін топ келесі жерге ауысады жә не жолдағ ы кездескен бағ дарларғ а жаттық тырушы кө ң іл аударып отырады. Топты картографияның келесі белгілерімен таныстырғ ан жө н, олар: жолдың ө сімдіктің градациясы, гидрография жә не т.б.

5.1.2 жаттығ уы. Бірнеше сабақ тан кейін шартты белгілерді ү йрену аяқ талады жә не кішігірім емтихан алғ ан жө н. Спортшы шартты белгілердің кестесін пайдаланбай жаттық тырушының айтқ ан белгісін қ ағ азғ а жазып кө рсетіп, оның мә нін тү сіндіру қ ажет. Қ иындату ү шін жаттығ у диктант тү рінде болады. Маршруттың басы белгіленген бірдей карталар барлығ ына таратылады. Жаттық тырушы немесе спортшылардың бірі бұ л маршрутты жө нінде ақ парат беруі қ ажет. Бұ дан кейін маршруттың аяқ талу нү ктесін белгілеп, қ аталерді талдау қ ажет.

5.1.3 Картаның ә р бұ рышынан екі сызық ша 7 см тік кесулер жасалынады;

Тапсырма: милиметрмен қ ағ азда кесіндінің профильін салу, кесіндінің ұ зындығ ын картада см жә не м белгілеу. Профильді сызу кординаттың тік бұ рыштық жү йесінде жасалынады: опцисса осьне карта масштабындағ ы ұ зындық тиіс болады. Ордината осьінде биіктік қ арастырылады. Картадағ ы бір қ има – 1 мм тең.

Кері тапсырма. Дайындалғ ан профиль картададағ ы қ андай кесіндіге сә йкес екендігін айқ ындау.

5.1.4 жаттығ уы. Спортшығ а картаның кішігірім бө лігі жә не қ ұ м толы жә шік немесе пластелин беріледі. Тапсырма жә шіктегі қ ұ мның немесе пластелиннің кө мегімен берілген ауданның рельефтің жә не бағ дарлардын салып кө рсету.

5.1.5 жаттығ уы. Спортшыларғ а ара – қ ашық тық бойынша тапсырма беріледі, ондағ ы бағ дарлау пунктері типтес обьектілерде орналасады (тек қ ана жолдар немесе алаң қ айларда, тө белерде жә не т.б). Жаң адан бастаушылар ү шін таң дау нұ сқ алары қ иын болмауы қ ажет. Қ иын бағ дарлауларғ а біртіндеп ө ткен дұ рыс.

5.2 «Карта жады»

Бақ ылаулардың кө рсеткеніндей жаң адан бастағ ан бағ дарлаушы жарыс кезінде кө п уақ ытын картамен танысуғ а жұ мсайды. Ол кездескен бағ дарлар сайын тоқ тап ә р бағ дарды еске тү сіруге тырысады. Егер бағ дарлаушының жады жақ сы болса, картамен танысуғ а ө те аз уақ ыт жұ мсайды. Жадты пайдалану жү гіріп келе жатқ ан кезде жергілікті жердегі бағ дарларды тез тауып алуғ а негіз болады. «Карта жадын» жетілдіру спортшыны жаттық тырудың ең басты тапсырмасы болып табылады. Осы мақ сатта жаттығ у кезінде спортшыларғ а ара – қ ашық тық ты ө з карталарына тү сіруіне мү мкіндік беріледі. Жарысқ а қ атысуды талдау кезінде бақ ылау пунктін жадты пайдаланып қ ағ азғ а тү сіріп, одан кейін картамен салыстырғ ан жө н.

Жад жә не картаны оқ у бір – бірімен ө те тығ ыз байланысты. Шартты белгілерді біліп қ ана қ оймай олардың белгіленуін білген маң ызды. Бір рет оқ ығ аннан кейін жаттап алуғ а тырысу қ ате болып табылады, сондық тан оқ удан кейін оны ой таладауынан ө ткізген дұ рыс.

Кескінді есте сақ тау жә не қ атені табу картаны қ айта – қ айта оқ ығ аннан кейін мү мкін болады. Бұ л ә дістің артық шылығ ы, жү гіріс кезінде картағ а қ арағ ан ың ғ айсыз, жү гіріп келе жатып оқ у кезінде карта ү зік – ү зік есте қ алады, ал оқ у кезінде талдау жасау мү мкін болады.

5.2.1 жаттығ уы. Карта бірнеше бө лікке бө лінеді(тө ртбұ рыш немесе ү шбұ рыш). Ә р бір қ атысушы картаның бір бө лігін алады. Тү пнұ сқ аны пайдалана отырып кесілген бө ліктерден толық карта жинау қ ажет, ең аз уақ ыт жұ мсағ ан адам жең імпаз. Бұ л тапсырманы қ иындату ү шін тү пнұ сқ аны бермеу немесе кесінділердің кө лемін кішірейту қ арастырылады.

5.2.2 жаттығ у. Жаттығ удың мақ саты 2.1.1 жаттығ удың мақ сатымен бірдей. Ауданы бірдей 6 ә ртү рлі карта жә не кө лемі 2-5 см шаршылар кешені пайдаланады. Шаршылардың кө леміне байланысты карта шаршыларғ а бө лінеді. Ә р бір шаршының қ абырғ асына ә р бір картаның бө лігі жабыстырылады.

Тапрсырма: кезекпен барлық 6 картаны жинау. Екі немесе оданда кө п ұ қ сас карталарды пайдалану арқ ылы тапсырманы қ иындатуғ а болады.

5.2.3 жаттығ у. Екі бірдей таза карталардан жиналғ ан жинақ ты 5*5 бө ліктерге бө лінеді. Тапсырма «Пексисо» ү стел ойынының ережесі бойынша беріледі: аударылғ ан тө ртбұ рыштар араластырылып жә не тікбұ рыш болып ретпен қ ойылады. Қ атысушы бір жү ріс кезінде екі тө ртбұ рышты ашады, егер олар бірдей болып шық са оны ө з пайдасына алады жә не қ осымша жү ріс алады, егер олар бірдей емес болса тө ртбұ рыштарды ө з орнына қ ойады. Бірдей тө ртбұ рыштарды кө п жинағ ан адам жең імпаз болады.

5.2.4 жаттығ у. 2*2 см ө лшемімен карта 8 – 10 бө лікке бө лінеді. Ә р бө лікке бақ ылау пунктін дө ң гелетіп белгілейді. Бө ліктер картон қ ағ азғ а жабыстырылады.

Тапсырма: Бө лікті есте сақ тағ аннан кейін спортшы 1 – 2 мин. жү гіріс немесе белсенді жаттығ у жасайды. Одан кейін картаны алып бақ ылау пункті нү ктесін табады жә не координаттарды атап кө рсетеді. Тапсырма топтық жү гіріс кезінде кезекпен жасалынады.

5.2.5 жаттығ у. Бақ ылау пункт 1-тің орналасуы белгіленген карта берілелді. Қ атысушы оны шектеусіз уақ ыт қ арайды жә не есте сақ тау бойынша бақ ылау пунктін іздейді. Ә р бақ ылау пунктінде келесі бақ ылау пункті бар карта жабыстырылады. Бақ ылау пунктін алысырақ орналастыру арқ ылы тапсырманы қ иындатуғ а болады.

5.3. Картаны жергілікті жермен салыстыру.

Спортшының жарыс кезіндегі негізгі тапсырмасы кез – келген уақ ытта ө зінің тұ рғ ылық ты жерін анық тай алуы. Бұ л тапсырма картаны жергілікті жермен салыстыру арқ ылы жү зеге асады. Картаны жергілікті жермен салыстыру ың ғ айлы болады, егер карта бағ дарланғ ан, картаның магнитті меридианы солтү стү кке бағ ытталғ ан болса.

Бақ ылау уақ ытындағ ы негізгі қ иындық тар – жергілікті жерді шартты белгілері бар карта тү рінде таныстыру, ең қ иыны – алаң ның бағ дарлау кө леміне бағ а беру жә не сызық тық бағ дарлаудың бұ рылу бұ рышын, сонымен қ атар рельефтің бө лшегін, бұ раң баурайларды таныстыру болып табылады.

Спортшылардың жергілікті жерді картамен салыстыруда тә жірибелері жеткіліксіз, картаны оқ у жергілікті жерді бақ ылаумен жиі алмасып тұ руы қ ажет. Картаны оқ у жә не жергілікті жермен салыстыру арасындағ ы байланыс, картадағ ы бейне мен жергілікті жердің бейнесі тең келгенде, ө зара сә йкесіп бір – бірін толық тырып ү йлесім табады.

Жоғ ары мамандандырылғ ан спортшылардың санасында карта мен жергілікті жердің бейнесі біртұ тас болып тү йіседі жә не оларғ а оз тапсырмаларын шешу оң ай болады.

Ойлы – қ ырлы ауданда жү гіру барысында картаны оқ у қ ысқ а уақ ыт ішінде жү зеге асады, сә йкесінше кө п уақ ыт жергілікті жерді жә не айналаны бақ ылауғ а, басқ а да тапсырмаларды шешуге (жү гіру техникасын бақ ылау т.б.) жұ мсалады. Бұ л ретте ерекше жерлер, бағ дарлар еріксіз назар аудартады жә не есте қ алады, дә л осындай бағ дарлар арқ ылы картадағ ы жолың ызды табуғ а жә не сараптауғ а болады. Ерікті жә не еріксіз есте сақ таулардың арасында байланыс бар: ең керекті ақ параттарды есте сақ тауғ а, бақ ылауғ а жеткілікті тә жірибе жинауғ а, қ ажетті объектілерге назар аударуғ а ү йретеді.

Бағ дарлауды жоғ алқ ан кезде картаны жергілікті жермен салыстыра білу шешуші рө л атқ арады. Спортшы осындай жағ дайғ а тап болғ ан кезде ең алдымен бағ дарлаудан адаспай тұ рғ ан жерді есіне тү сіру қ ажет. Содан кейін қ озғ алыстың бағ ытын жә не жү ріп ө ткен қ ашық тық ты еске тү сірген жө н. Осыдан соң спортшы бағ дарланғ ан картадан ө з алдына бағ дарланғ ан жолды жә не қ ұ рамды еске тү сіруге тырысады.

Егер бағ дар картада кө рсетілгендей етіп орналаспаса, демек сіз орналасқ ан аймақ тың шекарасы дұ рыс айқ ындалмағ ан. Мұ ндай жағ дайда бағ дар жоғ алмағ ан жерге қ айта оралу керек. Спортшыны осындай келең сіз жағ дайлардан қ орық пауы керек.

5.3.1 жаттығ у. Тапсырма: Спортшы қ озғ алыс кезінде жергілікті жерді картамен салыстырады жә не картағ а маршрутты тү сіреді.

Орындалу ә дісі: Жаттық тырушы топты сызық тық жә не алаң дық бағ дарлауғ а алып барады.

Тапсырманы қ иындату: а) қ озғ алыс жылдамдығ ын жоғ арылату; б)бағ ытты жиі ө згерту, кішігірім азимутты телімдерді (100 – 300 мм) қ олдану.

5.3.2 жаттығ у. Тапсырма: Бағ дарлау ара қ ашық тығ ын маркерленген трассада ө ту. Жаң адан бастаушылар ү шін трассаның картағ а салынуы мү мкін жә не ә рбір бақ ылау пункті ү шін бірнеше варианттар беріледі.

5.3.3 жаттығ у. Тапсырма: Сызылғ ан картаны пайдалана отырып, барлық Бақ ылау пуктерін табу жә не оны картада анық белгілеу.

Орындалу тә сілі: Қ атысушыларғ а жарыстың бас кезінде, ә р бағ дардан ө тетін сызық тары бар карта беріледі. Орналасу жері жә не Бақ ылау пунктері спортшыларғ а алдын ала белгілі болмайды.

Жергіліктегі жердегі бағ ыт пунктермен белгіленбейді. Нә тежиелері маркерленген трассадағ ыдай анық талады.

5.4.Ара қ ашық тық ты бақ ылау.

Ө тілген ара – қ ашық тық ты бақ ылау жә не ө лшеу ө зің нің орналасуың ды анық таудың бірден бір жолы. Спорттық бағ дарлауда жергілікті жердің ара – қ ашық тығ ын бақ ылаудың бірнеше жолы бар: қ адамдардың саналуы, бағ дарлар бойынша, кө з ө лшемі бойынша, сезу бойынша жә не қ озғ алас уақ ыты бойынша. Соң ғ ы айтылғ ан тә сіл қ азіргі заманғ ы бағ дарлауда қ олданылмайды, себебі қ азіргі карталар анық жә не нақ ты болып келеді.

Қ адамдарды санап жү ру қ иын тә сіл болғ анымен нақ ты жә не айқ ын тә сілдердің бірі. Ара – қ ашық тық ты қ адаммен ө лшеу ү шін 100 м қ ашық тық ты жү ріс жә не жү гіріс кезінде қ алай ө тетініне байланысты. Бағ ытталғ ан қ адамдар қ иындық ты ө ткен кездегі қ адамдар саналмайды. Қ адамдарды санау бір аяқ тың жү рімсімен есептеледі. Қ адамдарды санау кезінде жұ п қ адамдарды шатаспай санау қ ажет. Қ адамдарды санап жү ру спортшының кө ң ілін аударып карта жә не жергілікті жерден кө ң ілі бө лінуіне ә кеп соғ ады. Сонымен қ атар қ адамдарды санаудан жаң ылғ ан кезде адасып қ алу қ ауіпі бар. Сондық тан қ адамды санау тә сілі бағ дарлауда дұ рыс кө рінбейтін жерде жә не бағ дарлауы ә лсіз жерде қ олданылады. Қ адамды ө лшеу тә сілі ә детте 50 – 200 м жерде қ олданылады. Ара – қ ашық ты бақ ылау жақ сы сызылғ ан карталарда бағ дарды табу ү шін кө п уақ ыт қ олданылмайды. Сонымен қ атар ол нақ ты болып табылуы тиіс. Бірақ ара – қ ашық тық ты бақ ылауда бағ дардан ауысып кету немесе артық ара – қ ашық тық ты ө тіп қ ою қ ауіпі бар. Мұ ндай қ ателік бағ дарды қ иындатып жә не параллель орналасқ ан бағ дармен араласып кету қ ауіпі туады.

Кө з ө лшемімен ө лшеу объектіліердің орналасуы мен кө лемінің қ арым қ атынасын айқ ындайды. Ойлау жә не кө ру арқ ылы адамның жадындағ ы ақ паратты жаң ғ ыртуғ а болады. Бұ л ретте берілген қ ашық тық пен ө тілген қ ашық тық салыстырылады. Адамның жадындағ ы эталонды қ олдану да мү мкін болады. Бұ л эталон «мұ нща қ осу» жү йесі бойынша жү зеге асады. Бұ л жағ дайда екі бағ дар арасындағ ы ара – қ ашық тық айқ ын кө рінеді. Кө з ө лшемімен біз қ анаша қ ашық тық ө тілді жә не қ анша қ ашытық ты ө ту керектігін білуге болады. Кө з ө лшемімен ара – қ ашық тық ты ө лшеген кезде келесі жағ дайларды ескерген дұ рыс:

- Жарық тү сіп тұ рғ ан объектілер, қ араң ғ ы жердегі объектілерден жақ ын кө рінеді.

- Жоғ арыдан тө мен қ арай, жә не керісінше болғ ан жағ дайда объектілер ү лкен жә не кіші болып кө рінеді.

Тә жірибелі бағ дарлаушылар жаттығ улар кезінде шынығ ып, жарыс кезінде сезу арқ ылы ара – қ ашық тыты айқ ындайды. Кө ру жә не сезу арқ ылы спортшы ө тілген ара – қ ашық тық ты айқ ындай алады, бірақ барлық спортшылар ондай қ асиетке ие бола алмайды. Ә р бір бағ дарлаушының ара – қ ашық тық ты сезу қ асиеті ойлау сезімін дамытуғ а ә р бір бағ дарлаушығ а керекті қ асиет болып табылады. Бақ ылаудың екі тә сілін қ олдану бағ дарлаудың нә тижелілігіне ә сер етеді. Ара – қ ашық тық ты анық тау нақ ты жә не анық тү рде жылдамдық ты жоғ алтпауғ а мү мкіндік береді. Жү йелі эталондарды пайдалану жылдамдық ты ө сіріп жә не бақ ылаудың нақ тылығ ын қ амтамасыз етеді. Аз ара – қ ашық тық тағ ы жерде бағ дарлаудың нақ тылығ ы ү шін жұ п қ адамдарды санау тә сілі де тиімді болып келеді.

5.4.1. жаттығ у. Нелинді қ ағ аздың ә р бұ рышында екіден елу мм дейінгі ұ зындық та кесінділер жасалады. Спортшы кө з ө лшемі арқ ылы кесіндіеің ұ зындығ ын анық тап нә тижесін жазады. Қ атысушының нә тижесі тапсырмағ а кеткен уақ ыттың ұ зақ тығ ына байланысты жә не ә р бір қ ате ө лшенген мм ү шін 1 мин. айып уақ ыты қ осылады.

5.4.2 жаттығ у. Жарысқ а қ атысушығ а бірнеше тігінен жә не кө лденең нен сызық салынғ ан нелинді парақ ша жә не қ иманың ұ зындығ ы кө рсетілген карточка беріледі.

Тапсырма: Карточкадағ ы қ ималарды тікелей кө рсетілгені бойынша сызып кө рсету.

Қ орытындысы 5.4.1 жаттығ уындағ ы сияқ ты анық талады.

5.4.3.1 жаттығ у.Байқ ау ең ү здік мектеп немесе стадион жоспары ү шін ө теді. Ө лшеу жіптің немесе жұ п қ адамның кө мегімен жасалады. Жоспарды бірнеше масштабта жасағ ан дұ рыс: 1: 500, 1: 5 000, 1: 10 000.

5.4.4 жаттығ у. Байқ ауғ а қ атысушығ а бақ ылау пункті нө мірлеп кө рсетілген, бірақ аралары жалғ анбағ ан карта беріледі. Нү ктелерді тік сызық пен қ осу ү шін, жергілікті жерден екі кез – келген бақ ылау пунктінің арасындағ ы қ ашық тық ты кө з ө лшемімен анық тау қ ажет.

5.4.5 жаттығ у. Топ жаттық тырушымен жолда, алаң да немесе орманда жү гіреді. Жаттық тырушы белгіленген нү ктелерден кө з ө лшемі бойынша келесі кө рініп тұ рғ ан бағ дарғ а дейінгі қ ашық тық ты анық тауды тапсырады. Содан кейін ара – қ ашық тық жұ п қ адамдар бойынша анық талады жә не ө лшем карта бойынша тексеріледі (карта тек жаттық тырушыда ғ ана бар). Жең імпаз ең аз қ ателік жіберген спортшы болады.

5.5 Компасты пайдалануды игеру жә не бағ ытты бақ ылау.

Бағ ытты компассыз бақ ылаудың бірнеше ә дістері болғ анымен, компасты пайдалануды игермейінше, қ ашық тық ты қ атесіз ө ту, бақ ылау пункттерін іздеу жә не бағ дарлау бойынша жарыстарда жетістікке жету мү мкін емес.

Компасты пайдалану арқ ылы келесі тапсырмаларды шешуге болады:

- Картаның бағ дарын анық тау

- Бағ дар бойынша қ озғ алу

- Азимут бойынша қ озғ алу

Компасты қ олдану барысында келесі ережелерді ұ станғ ан жө н: компасты кө лденең нен ұ стау керек (дә л осындай жағ дайда оң тү стік – солтү стік бағ ытын нақ ты кө рсетеді); компас темір жә не магнитті заттарғ а жақ ын болмауы керек (тү йреуіш, кілт т.б.);

Картаны бағ дарлау – бағ дарлау техникасында жиі қ олданылады. Картаны компас, кү н, бағ дар, сезіну арқ ылы бағ дарлауғ а болады.

Картаны бағ дарлау кезінде компасты оның жиегіне қ ойғ ан дұ рыс. Алдымен компастың кө мегімен солтү стік – оң тү стік бағ ыты анық талады, одан соң картаның магнитті меридианымен сә йкестендіріледі. Картаны айналдырғ андағ ы жиі болатын қ ателік ол – солтү стік бағ ытты оң тү стік бағ ытқ а қ аратқ ан жағ дайда «солтү тік – оң тү стік» бағ дарына мә н берген жө н. Картаның бағ ытын бағ дарлау арқ ылы тапқ ан компаспен тапқ аннан жең ілрек, бірақ қ иындау. Бұ лай бағ дарлау ү шін тоқ тау қ ажет. Кү н бойынша карта бағ дарлауының нақ тылығ ы кө лең ке мен магнитті меридианның қ атынасы кү ннің қ озғ алысына байланысты. Бағ ытты сезу бойынша картаны бағ дарлау бағ дарды ә р қ имыл қ озғ алыстағ ы бұ рылысқ а байланысты қ арастырады. Сондық тан бұ рылыстар кезінде бағ дарлаудың нақ тылығ ы ү шін басқ ада ә діс – амалдарды қ олдануғ а болады. Бағ дарлау ә дістерінің ә рқ айсысында ә р бұ рылысқ а мә н берген жө н. Сонымен қ атар картадағ ы бағ дардың нақ тылығ ын қ арау қ ажет. Бағ ыт бойынша қ озғ алу – қ иын бағ дарлау тә сілі байқ алатын бағ дарғ а тез жету керек болғ ан кезде ғ ана қ олданылады. Бағ ыт бағ дарлау картасы бойынша – бастапқ ы нү кте мен мақ сатты қ осатын сызық тан тұ рады. Бағ ытты анық тау жә не бақ ылау ү шін сызық тық бағ дарлар қ олданылады. Бағ ытты сақ тап қ алу ү шін жергілікті жердегі тез байқ алатын бағ дарларды жаттап алу қ ажет.(мысалы: ү лкен ағ аш). Қ озғ алыс кезінде жан – жақ қ а қ арамағ ан жө н, себебі бағ ыттан жаң ылып қ алуы мү мкін. Ә детте жү гіріс кезінде мақ сатты нү ктені жоғ алтып алмас ү шін ара - қ ашық тық ты бақ ылаудың ә р – тү рлі жолдары қ олданылады.

Азимут бойынша қ озғ алу – нақ ты бағ дарлау ә дісі жә не оның нақ тылығ ы қ ұ рылғ ан картағ а сә йкес болуы қ ажет. Азимут аз байқ алатын бағ дарларғ а шығ у кезінде қ олданылады. Азимут бұ л магнитті меридиан мен бастапқ ы нү кте мен соң ғ ы нү ктені қ осатын қ ұ ралғ ан бұ рыш. Азимут 3 ә діспен анық талады:

1) Компасты оның бұ рышы бастапқ ы жә не соң ғ ы нү ктені қ осатындай етіп, картағ а орналастырып, анық тап алады

2) Компастың бұ рышын бағ ыттың негізгі нұ сқ аушысы ретінде картаның бағ дарына бағ дарлйды

3) Азимуттың бағ ыты компастың колбасының солтү стік – оң тү стік сызық тарының магнитті меридианымен анық талады.

«Саусақ ты» компасты пайдаланғ ан кезде азимуттың алынуы жең ілрек, ол ү шін компастың бастапқ ы жә не соң ғ ы нү ктесін ось арқ ылы қ осу қ ажет, компас жә не картаны жай бағ дарлайды, егер магнитті меридиан компастан алыста болса колбаны айналдыру қ ажет.

Картаны бір қ олда картаны екіші қ олда ұ стау, бағ ытты бақ ылауғ а жә не картаны оқ уғ а ың ғ айлы тә сіл болып табылады. Бағ ытпен жү ріп келе жатып кө з қ араспен айқ ын кө рінетін бағ дарды байқ ап, компаспен кө мегімен сол бағ ытқ а қ арай жү ре береді. Қ ажетті бағ дарды тапқ ан соң келесі бағ дарды анық тайды. Қ алың орман ішінде колбоның тү біндегі сызық тардың параллельдігі арқ ылы бағ ытты анық тайды.

5.5.1 жаттығ у. Қ атысушылар кө рініп тұ рғ ан бағ дарлардың азимутын анық тауы тиіс. Жаттығ уды ашық, биік жерде орындағ ан ың ғ айлы. Жаттық тырушы бірнеше бағ дарлады кө рсетеді, қ атысушылар олардың азимутын градуспен сипаииап береді. Нә тижелер жазылып алынып карта бойынша тексеріледі.

5.5.2 жаттығ у. Бастапқ ы нү ктеден 50 – 200 м аралығ ында белгісі бар бағ дарлау пунктері орналастырылады. Бастапқ ы кезде қ атысушыларғ а бақ ылау пунктінің нө мірі, азимут жә не ара-қ ашық тық белгіленген карточка тапсырылады. Ә р – бір бақ ылау пунктін тапқ ан қ атысушы бастапқ ы нү ктеге келіп тұ рады, бұ л тапсырманы ең тез жасағ ан қ атысушы жең іске жетеді. Бұ л жаттығ уды қ атысушыларды бірнеше командағ а бө ліп эстафета тү рінде ө ткізуге болады.

5.5.3 жаттығ у. «Ақ карта». Берілген бағ ыт бойынша жаттық тырушы кә дімгі ара – қ ашық тық ты белгілейді. Одан соң бақ ылау пункті, старт жә не финиш магнитті меридиандар калькағ а кө шіріліп спортшылар санына байланысты бө лінеді. Қ атысушы осы ақ карта бойынша азимуттың кө мегімен барлық ара – қ ашық тық ты ө туі тиіс.

5.5.4 жаттығ у. Берілген бағ ыт бойынша жаттық тырушы ара – қ ашық тық ты белгілейді. Одан соң ә р – бір бақ ылау пунктінің ара – ө қ ашық тығ ы жапсырмамен жапсырылып немесе қ иып алыеады.Спротша картадағ ы белгіленген барлық аймақ тарды жү ріп отуі тиіс.

5.6 Бағ далаудың тактикасы.

Ә р бір тактикалық тапсырманың шешімі жағ дайды бағ алаудан басталады. Жағ дайды бағ алау – тасырманың шешілуіне ә сер ететін барлық факторларды бағ алау. Жарыс кезіндегі ү немі қ озғ алыстағ ы факторларғ а картаның сапасын, спортшының техникалық дайындық дең гейін, қ атысу мақ сатын жатқ ызуғ а болады. Уақ ытша факторларғ а бағ дар, бақ ылау пунктері жә не ауа – райының кү рт ө згеруі жатады. Спортшылар стартқ а келген кезде картаның масштабын, барлық рельефтерді тү сірілу жолын жә не ө згертулерді анық білу қ ажет. Жағ дайды бағ алағ ан соң спортшы жалпы шешімдерді қ абылдап, содан соң шешімін бө ліп қ арастырылады.

Жолды таң дау берілген бағ ыттағ ы ең басты тактикалық тапсырма болып табылады. Жолды таң дау мә селесіне келген кезде спортшы барлық жағ дайларғ а мә н беруі керек.

Жол таң даудағ ы басты жағ дай – негізгі бағ дарларды анық тау болып табылады. Ә рине, негізгі бағ дарлар ү шін картадағ ы анық кө рінетін жә не жергілікті жерде кө рініп тұ рғ ан объетілер таң далынып алынады. Негізгі бағ дарларды тежеуші, шектеуші, жинақ таушы, шашыратушы жә не байлаулар деп бө луге болады.

Тежеушілерге - жең іл кө рінетін бағ дарлар, жолда анық кө рінетін объекттер жатады. Олардың басты мә ндеті ара – қ ашық тық ты бақ ылау. Шектеушілерге жлдың жиегінде орналасқ ан, бағ ытты бақ ылауғ а мү мкіндік беретін бағ дарлар жатады.

Шашыратушы - бағ дарлар ол айналып ө ту қ ажттілігі бар, яғ ни балшық, кө лдер, тө белер т.б жатады. Бұ л бағ дар бақ ылау пунктін екі дербес бө лікке бө ле алады.

Байлаушы бағ дарлар – бақ ылау пунктіне апаратын нақ ты бағ дарлар болып табылады.

Тіреуші бағ дарларды анық тау бірнеше кезең ге бө лініп жатады.

Жағ дайды бағ алау ең алдымен жергілікті жердің картасын нақ ты бағ алаудан басталады. Бұ л кезде шашыратушы жә не шектеуші бағ дарларғ а мә н берген жө н. Мұ ның нә тижесінде берілген аймақ туралы жалпы тү сінік пайда болады.

Жолды таң дау – бағ дарлаудың нақ ты нү ктесін, арадағ ы тү реуші бағ дарларды анық тау болып табылады.

Бақ ылау пунктінің байламын табу жол таң даудың шешімінің бірін табу. Ол ү шін ә р бір бақ ылау пунктінің орналасу аймағ ын, жанында орналасқ ан бағ дарларды, бағ дардың жақ сы кө рінушілігін анық тап алғ ан жө н. Бақ ылау пунктінің байламы жергілікті жерде айқ ын кө рініп тұ руы тиіс.

Жол таң даудың келесі дең гейі – арадағ ы тіреуші бағ дарларды таң дап алу. Олардың саны кө п болмауы тиіс, тек жақ сы кө рінетін жә не жең іл табылатын болуы тиіс. Жолдағ ы жү гірісті жең ілдететін сызық тық бағ дарларды пайдалануғ а болады. Бақ ылау пунктерін қ осатын тік сызық тан ауытқ у минимальді тү рде ғ ана кө рінуі тиіс. Таулы аймақ та биікке ө рмелеуге асық пағ ан жө н, себебі жоғ арығ а кө терілген кезде жылдамдық қ атты азаяды. Жақ сы жоспарланғ ан қ ашық тық тарда екі жолдың бірін таң дау қ иындығ ы пайда болады. Нақ ты таң дау жасағ ан кезде жолдың ұ зақ тығ ын, жү гіріс жылдамдығ ын таң даудың нақ тылығ ын ескеру қ ажет.

Жолды таң дау бағ дарлаудың қ ай ә дісін таң дайдынына байланысты. Оларды таң дау кезінде ө зің нің техникалық даындығ ың а бағ а беру қ ажет. Ә дістің орындалу нақ тылығ ы бағ дардың жақ сы кө рінуіне сә йкес болу қ ажет. Жоғ ары нақ тылық ү шін кө п уақ ыт жұ мсалады, аз уақ ыт жұ мсағ ан жағ дайда қ ателіктер жұ мсалады. Жаң а бастаушы бағ дарлаушыларғ а қ озғ алыс нақ тылығ ын жә не сенімділігін бағ алау қ ажет. Бағ дарлаудың қ иындық ты ә дістеріне мыналар жатады:

- Бағ ыт бойынша қ озғ алу;

- Алдын – ала таң далып алынғ ан бағ дарлар бойнша қ озғ алыс жатады.

Бұ л ретте ара – қ ашық тық ты бақ ылау маң ызды рө л атқ арады.

Ең кең таралғ ан нұ сқ ағ а сызық тық бағ дарлар бойынша қ озғ алу, яғ ни жолдар жә не бір аяқ ты жолдар, бұ лақ т.б. бойымен қ озғ алу жатады.

Бағ дар бойынша қ озғ алудың еікші нұ сқ асы бақ ылау шынжыры бойынша қ озғ алу жатады. Бағ дар шынжырының ү зілуі арқ ылы бағ ыт бойынша қ озғ алыс жү зеге асады. Картаны компас бойынша немесе сезіну арқ ылы бағ дарлайды. Ара – қ ашық тық ты бақ ылау тіреуші бағ дарлар арқ ылы жү зеге асады.

Бағ дар бойынша қ озғ алудың ү шінші нұ сқ асы кө лденең бағ ытта жү гіру, яғ ни ол траверс деп аталады. Таулы аймақ та бағ ытты бақ ылау ү шін міндетті тү рде компас немесе карта пайдаланылады.

Бағ ыт бойынша қ озғ алу кезінде жү гіріс арқ ылы жү зеге асырылады. Қ иындық ты бағ дарлау кезінде жол таң даудың ә р - тү рлі нұ сқ асы пайдаланылады.

Егер бақ ылау пункті бағ ытымен созылғ ан байламдар кездесіп жатса олардың кө мегімен, нақ ты бағ дарлауды бағ ытпен жү ру кезінде инерцияны пайдалану арқ ылы жү зеге асыруғ а болады. Нақ ты бағ дарлаудың ә дістеріне мыналар жатады:

- Азимут бойынша қ озғ алыс

- Картаны оқ у арқ ылы, бағ дарда бақ ылауарқ ылы жү зеге асатын қ озғ алыс

Бағ дарлары кө п аймақ та бақ ылау пунтін табу ү шін картаны оқ у ә дісі пайдалынады. Кө ру нә тижесі жақ сы аумақ тардада бұ л ә діс пайдаланылады. Компасты қ олданбау жә не ара – қ ашық тық ты бақ ыламау кө птеген қ ателіктерге ә келеді. Мысалы: басқ а бағ ытқ а ауысып кету.

Байламнан бастап бақ ылау пунктін іздемес бұ рын пунктін орналасқ ан жерін нақ тылап алу қ ажет. Бақ ылау пунктіне шық қ ан кезде бірінші ретте пункт орналасқ ан бағ дарды іздеу қ ажет. Егер бағ дар алдында қ андайда бір қ иындық, яғ ни, тау, балшық кездесіп жатса аймақ туралы алдан – ала алынғ ан ақ парат жә не картаның кө мегі арқ ылы оны қ алай ө ту керектігі болады. Егер азт кө рінетін жердегі бағ дардан бақ ылау пунктін іздеп таппасаң ыз, бастағ ан жерге қ айта оралып қ айта іздеген дұ рыс.

Ө кінішке орай бақ ылау пунктерінің дұ рыс орналаспауы, бұ зақ ылардың ә рекеттерінен жойылып кету қ аупі бар. Кейде, жарыс кезінде екі байлам арқ ылы бағ дарғ а шық қ ан кезде картадағ ы бар пункт аймақ та кездеспеуі мү мкін. Мұ ндай жағ дай болғ ан кезде ол жерді тастап, келесі бақ ылау пунктін іздеуді жалғ астырып, бірақ жарыс соң ында міндетті тү рде ә діл қ азыларғ а хабарлау қ ажет.

Ара – қ ашық тық ты жү ріп ө ту кезінде бір бағ ытта қ озғ алып келе жатқ ан спортшылардың кездесіп қ алуы мү мкін, кейде олар топтасып бір – біріне жақ ын орналасып, «паровоз» тә сілімен қ озғ алысты жү зеге асырады.

«Паровоз» қ озғ алсына қ осылу қ озғ алыс жылдамдығ ын ү немі арттырады, бірақ тә жірибе жү зінде, оны ешқ ашан анық етпейді. Дұ рыс жоспарланбағ ан қ озғ алыс ә детте бағ дарды жоғ алтып алуғ а ә келіп соғ ады. Бағ дарлаудың шеберлеріне еріп, бақ ылау пунктінен картағ а алдын – ала қ арамай жү гіріп кеткен спортшылар ө те ү лке қ ателіктер жасап жатады, себебі ө з ісінің шеберлері, кә сіпқ ой спортшылар келесі бақ ылау пунктіне ө тпес бұ рында картаны анық тап қ арап ала алады. Жаң адан бастап жатқ ан бағ дарлаушыларғ а басқ а спортшылардың артынан мү лде еріп жү гірмеу қ ажет.