Ылыми танымның деңгейі екеу - эмпириялық және теориялық.

Эмпириялық (тә жірибелік) - адамның тә жірибесіне негізделген. Ғ ылымның эмпирикалық дең гейінде, ғ алым сезім мү шелерінің дү ниетану кү штілігіне, приборлардың оларды арттыра тү су мү мкіндігіне сү йенеді. Микроскоп нә рселердің аса ұ сақ детальдарын кө руде кө здің қ абілетін арттыратындығ ы соншама, бұ ғ ан ешқ андай жаттығ у арқ ылы жету мү мкін емес. Приборлар сезім мү шелерінің кү ш-қ уатын арттырып қ ана қ оймай, сондай-ақ бізге қ абылдаудың қ осымша органдарын береді десе де болады. Мысалы, біз радиоактивті сә улелендірудің кө бін, магнит ө рісін тікелей тү йсігімізде сезіне алмаймыз, ал приборлар бұ ғ ан мү мкіндік береді.

Теориялық дең гейі. Ғ ылыми зерттеу дегеніміз – проблема қ оюдан басталады. Проблема - адам ә лі танып - білмеген, бірақ танып - білуі керек нә рсе, қ ұ былыс. Осығ ан байланысты, соларды тү сіндіруге бағ ытталғ ан ұ ғ ымның, идеяның, белгілі бір кө зқ арастың қ орытындысын – теория дейміз. Теория абсолютті емес, ол білімнің даму барысында ө згеріп отыратын, относительді тү рде ғ ана аяқ талғ ан білім жү йесі. Жаң а теория мен ескі теорияның арасында кү рделі қ атынастар болады, солардың бірі сә йкестік принципінен кө рінеді. Бұ л принцип бойынша ескі теориялар жаң а теорияның кейбір шеткі сә тіне айналғ ан кезде ғ ана жаң а теория ө мір сү реді.

Гипотеза (гр Hipotheses- негіз, болжам) - ой қ орыту жү йесі арқ ылы бірқ атар фактілер негізінде объектінің байланысы, себептері туралы тұ жырым жасалады, алайда оны ә бден анық талғ ан деп санауғ а болмайды. Болжам - объективті дү ниенің заң дарына негізделген болашақ та не болатыны, қ андай жаң алық тар ашылатыны туралы білім.

Егер теория белгілі бір заттың саласын тү сіндіруге бағ ытталса, онда ол танымдық жә не практикалық реттеушілік - ә дістемелік (методологиялық) қ ызмет атқ арады.

Методология - (ә діс, - сө з, тү сінік, ілім) адамның теориялық жә не практикалық қ ызметіндегі принциптік жү йелері, ұ йымдастыру тә сілі жә не осылар туралы ілім. Ғ ылыми таным ә дісінің маң ызы туралы: жолмен жү рген ақ сақ адам да жолсызбен жү гіргеннен озады – деп, Ф. Бэкон ә дістерді қ араң ғ ы ү йдегі шам-шырақ пен тең естіреді, ал Лаплас - ғ ылым ү шін ғ алымның қ олданғ ан ә дісін зерттеу, оның керемет жаң алығ ынан ешбір кем болмайды - дейді. Ғ ылыми таным ә дістерінің ү ш тү рі бар: а) эмпирикалық зерттеу ә дісі; ә) теориялық жә не эмпирикалық дең гейде қ олданылатын ә дістер; б) теориялық зерттеу ә дісі.

І. Эмпирикалық зерттеу – объектіні сезім мү шелерімен, приборлармен қ абылдау, қ адағ алау. Объектіні белгілі бір мерзім аралығ ында ұ йымдасқ ан тү рде жү йелі бақ ылай отырып, ондағ ы ө згерістерді тізу, суреттеп жазу.

а) Бақ ылау – дү ниедегi заттар мен қ ұ былыстарды мақ сатка сай жоспарлы тү рде, ү немi қ адағ алап қ абылдап отыру.

ә) Эксперимент - зерттеліп жатқ ан объектіге тікелей ә сер ету арқ ылы ол процестерге араласу. Зерттеуші объектіні кездейсоқ жағ дайлардан оқ шаулап алып, бө ліп қ арайды. Қ ажет болғ ан жағ дайда ә лденеше рет қ айталайды.

б) Ө лшеу - тиісті ө лшеуіш аспаптардың кө мегімен эмпириялық дең гейде зерттелетін материалдық объектілердің сипаттамаларын (салмағ ы, ұ зындығ ы, бө лшектігі, нү ктелік шамасы, жылдамдығ ы, т. б.) тексеріп жазу.

в) Салыстыру – объектiлер арасындағ ы ұ қ састық жә не ө згешiлiк жақ тарын анық тау мақ сатында оларды бiр-бiрiмен жалғ астыру. “Барлығ ы да салыстыруда танылады” қ ағ идасын есте ұ стау.

ІІ. Теориялық жә не эмпирикалық дең гейде қ олданылатын ә дістер.

1. Болғ ан істі, оқ иғ аны, қ ұ былысты зерттеу талдаудан (анализ) басталады. Анализ – затты, ойды қ ұ рамды элементтеріне, яғ ни бө ліктеріне, жақ тарына, қ асиеттеріне жіктеуден тұ ратын зерттеу ә дісі. 2. Синтез - ол жеке элементтерді, бө ліктерді, жақ тарды, қ асиеттерді біртұ тас етіп қ осудан тұ ратын зерттеу ә дісі. 3. Аналогия – ұ қ састық, ү йлестік. Заттар мен қ ұ былыстардың, ұ ғ ымдардың ұ қ састығ ын анық тап, зерттеуде пайдалану. 4. Индукция – жалқ ы, жеке жағ дайларда жалпы қ орытындылар шығ аратын ойлау тә сілі. 5. Дедукция –жалпыдан жекеге қ арай ой тұ жырымдауғ а негiзделген таным ә дiсi.

ІІІ Теориялық зерттеу ә дістері. (идеализация, формализация, модельдеу, аксиомалық).

1. Зерттеудiң iшiндегi ең қ арапайым ә дiс – идеализациялау. Нақ ты объектiнi танып- бiлу ү шiн, идеализацияланғ ан объектiмен ауыстырылады, ал оны қ олданғ анда қ айсыбiр заң дылық тар қ арапайым тү рге ие болады. Геометрияда қ арастырылатын объектiлердiң барлығ ын – тү зу сызық ты, квадратты, шарды, т. б. идеализацияланғ ан объектiлер ретiнде қ арауғ а болады.

2. Формализация. Қ азiргi заман ғ ылымдарында ең кө п қ олдау тапқ ан формаландыру ә дiсi – бiлiмнiң кейбiр салаларында жасанды тiлдердiң кө мегiмен формальданғ ан жү йеде зерттеу. Мысалы, формальданғ ан тiлдер – химия, математика, логикада қ олданады.

3. Модельдеу - ол нақ ты бар немесе ойланғ ан не болмаса жобаланғ ан объектіні (жү йені), сол объектінің (тұ пнұ сқ аның) қ ұ рылымы мен қ ызметінің негізгі ерекшеліктерін бейнелейтін модель (ұ қ сас нә рсені) жасау жолымен материалдық немесе идеалдық жағ ынан тексеру.

4. Аксиомалық (гр. axioma – мақ ұ лданғ ан қ ағ ида) – дә лелдеуді керек етпейтін ғ ылыми шындық.

Ақ иқ атты ғ ылыми тұ рғ ыдан танып-білу, тарихи жә не логикалық ә дістердің кө мегімен жү зеге асырылады, бұ лардың арасында бірлік пен айырмашылық бар. Тарихи ә діс - дамудың нақ тылы тарихи процесін ойша суреттеуді талап етеді. Оның ерекшелігі: оқ иғ алардың уақ ыт жағ ынан жү йелі болып келуі; сан-алуан кездейсоқ қ ұ былыстардың, оқ иғ алардың сақ талуы. Логикалық ә діс - тарихи ә дісті тү зетудің ерекше ә дісі, ол да тарихи ә дiс, бірақ тарих жү йелігін бұ затын, тарихи кездейсоқ тық тан арылғ ан ә діс, тарихи процесті жинақ тап, қ орытып бейнелеуге ұ мтылады. Сондық тан логикалық тарихи жү йелер жалпы алғ анда бір-бірімен дә л келеді. Бұ л ә дістерді абстрактылық тан нақ тылық қ а кө терілу ә дістері арқ ылы қ ұ руғ а болады жә не керісінше жү руге де болады.

Мiне, таным бiр кү йдегi бiлім тү рiнде болмайды, қ айта объективтi, толық, жан-жақ ты ақ иқ атқ а қ арай қ озғ алыс ретiнде болады.

Семинар сабағ ының жоспары:

1. Таным – шындық ты бейнелеу. Танымның субъектісі мен объектісі.

2. Білім қ ұ рлымы. Сезімдік жә не рационалдық таным.

3. Философиядағ ы ақ иқ ат мә селесі. Ақ иқ аттың объективтілігі. Абсолютті жә не

салыстырмалы ақ иқ ат дилектикасы. Ақ иқ ат ө лшемі.

4. Ғ ылыми таным жә не оның ә дістері.