Томсон эффектісі

Термоэлектрлік қ ұ былыстарды зерттей отырып, Томсон мынандай қ орытындығ а келді, егер ө ткізгіш біртекті болса да жә не ол біртекті қ ыздырылмаса, бұ л ө ткізгіштен ток жү рген кезде жылу шығ ару немесе жұ тылу болады, ол Джоуль-Ленц жылуына қ осылады немесе одан алынады. Бұ л қ ұ былыс Томсон эффектісі деп аталынады, дә лірек айтсақ тү йісу қ ұ былысына жатпайды. Алайда оның пайда болуы тү йісуде болатын қ ұ былыстармен тығ ыз байланысты.

Томсон эффектісін бақ ылау ү шін 9-сур. қ ызмет етеді. Бірдей материалдан жасалынғ ан 1 жә не 2 ө ткізгіштер ток тізбегіне жалғ асқ ан, ал

9-сур.

ө зектердің ұ штары ә ртү рлі температураларда ұ сталынып тұ рады (мысалы, 100 жә не 0⁰ С). Ө зектерде температура градиенті Δ Т / Δ х пайда болады жә не жылу ағ ыны басталады. Бір ө зекте токтың бағ ыты жә не температура градиенті бірдей, ал басқ асында – қ арама-қ арсы. Тә жірибеде, ток жү рмеген кезде а жә не

б нү ктелеріндегі температуралар айырмашылығ ын ө лшеу ү шін термопара тү йісу ұ шы орналастырылады. Ток жү рген кезде а жә не б нү ктелерінің температуралары ә ртү рлі болады, мұ нан бір ө зекте Джоуль-Ленц жылуына қ осымша жылу бө лінетіндігін, ал басқ а ө зекте жылу жұ тылатынын (Томсон эффектісі) кө рсетеді.

Томсон эффектісінің таң басы ә ртү рлі ө ткізгіштер ү шін ә ртү рлі. Мысалы, висмут жә не цинкте, егер жылу ағ ыны мен ток бағ ыты сә йкес келгенде, жылу бө ліну бақ ыланады. Бірақ дә л осындай жағ дайда темірде, платинада, сурьмада жылу жұ тылу бақ ыланады.

Томсон эффектісі ө ткізгішті қ ыздырғ ан кезде, оның қ асиетінің ө згеруімен тү сіндіріледі. Алғ ашқ ы біртекті ө ткізгіш біртекті қ ыздырылмағ ан кезде біртекті болмай қ алады жә не сондық тан Томсон эффектісі мә ні бойынша ө зіндік Пельтье қ ұ былысы болып саналады, тек мұ нда ө ткізгіштердің біртекті еместігі ө ткізгіштердің химиялық қ ұ рамының ә ртү рлілігінен емес, температуралардың ә ртү рлілігінен болады.