Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Жайық өзенінің су жүйелері және кеме қатынас жүйесі






Жайық ө зенінде кеме шаруашылығ ы 1925 жылы ұ йымдастырылғ ан болатын. 1927 жылдан бастап Жайық ө зені арқ ылы Атырау-Орал аралығ ында жү к тасымалы жү ргізілді. Жү ктер қ олмен тиеліп, тікелей палубада тасылды. Ұ лы Отан соғ ысы жылдарында Ембімұ найы Каспий тең ізі арқ ылы мұ най қ ұ ятын баржалармен Астрахан қ аласына жеткізіліп отырды. 1964 жылы Гурьев ө зен порты қ ұ рылып, оны жабдық тау жү к кө теретін техникадан басталды, флот теплоходтармен, буксирлермен толық тырылды.

Жайық ө зенімен жү к жә не жолаушы тасудың дамығ ан кезі 1977-1981 жылдар арасы болды. 1982 жылдан бастап жү к тасу кө лемі тө мендей бастады. Ол Жайық ө зенінің бағ алы балық қ орын сақ тау мақ сатында оның мемлекеттік қ орық аймағ ына айналуына байланысты болды. 1982 жылы ө зен порты қ айта жаң артылып, механикаландырылды. Мұ нда ү ш порт краны қ ондырылып, темір жол тартылды. 1999 жылдан бастап Жайық -Каспий тең ізі каналы арнасын тазарту, қ азу жұ мыстары басталды Каспий тең ізі қ айраң ының игерілуіне байланысты су кө лігін қ арқ ынды дамыту, 2030 жылғ а дейін жү к тасымалдау кө лемін 14 млн. тоннағ а жеткізетін мұ най терминалдарын салу жә не портты қ айта жө ндеуден ө ткізу жоспарланып отыр. Тең із жә не ө зен портын, мұ най жә не дә нді терминал қ ұ рылысын жаң арту мұ най ө німдерін, қ ұ рал-жабдық тар мен дә нді ә лемдік нарық қ а ө ткізуге шығ атын су жолы арқ ылы тасымалдауды реттеуге мү мкіндік береді.

Кезінде ө зен бойымен кеме қ озғ алысы қ арқ ынды болды. Ауыр жү к тасымалдайтын алып кемелер жү ретін сирек ө зеннің бірі болатын. Бү гін соң ғ ы 15 жылда тү бі тазаланбағ ан ө зенмен шағ ын кемелердің қ айраң дамай жү зіп ө туі проблемағ а айналды. Мысал ретінде былтыр Солтү стік Каспий игеру жобасына қ ажетті «Барыс» кемесін суғ а тү сірердегі ә бігерді айтсақ та жеткілікті. Қ азір ө зендегі ірі кемелердің қ озғ алысы мү лдем жоқ деуге болады.

Жайық ө зені Жайық -Каспий бассейнінде басты жә не ө згеше суат болып табылады жә не оның биоресурстарының қ алыптасуында басты рө л атқ арады. Жайық ө зенінің сағ асына жанасатын Солтү стік Каспий ауданы бекіре, шала ө тпелі балық тар ү шін маң ызды потенциялды алмасу жолы шабақ тардың шиыршық талып оралып щрғ ырланатын орны, оң алуғ а жоғ арғ ы азық орны, бағ алы балық тар тіршілік орны болып табылады. Суттың жағ дайына жә не биологиялық ресурстарына ә сер ететін маң ызды факторлардың бірі болып гидрологиялық режимі табылады. Ә рине, ө зеннің сулылығ ы, тасқ ын қ ұ блыстардың ө туіндегі кейбір сипаттамалар, судың температуралық параметрі Жайық -Каспий бассейнінің биоресурстарының қ алыптасуында белгілі рө л алады.

Жайық сулылығ ы жө нінде европа ө зендерінің ү шінші ондығ ында ғ ана орын алады. Жайық тың басты ерекшелігі ағ уының аса біркелкі еместігінде. Мысалы, Жайық тың суы кө п жылғ ы жалпы ағ уы, аз сулы жылдан 10 есеге кө п болуы мү мкін. Жайық ағ уының жылдық жиынтық тең селу шегімен европалық рекордқ а жатады. Жазғ ы, кү згі, қ ысқ ы кезде, яғ ни жылдың 9-10 айында Жайық қ арағ анда кішкене ө зен, ал кө ктемде ө зінің суын орта жә не тө менгі ағ ыспен кө птеген километрге қ ұ ятын кү шті ө зен.

Кө ктемгі су тасуында Жайық та 60-80 %, ал кейде 96 % жылдық ағ у болады. Атырауында тасқ ын судың жиектен асуы брлығ ы 2, 5 метрді қ ұ райды, тек кейде 5 метрге жетеді. Бұ дан Жайық тан тө мен ө зенге қ арай басқ а салалар қ ұ ймауына, судың бө лігінің ағ ыстарда жойылуына байланысты тасқ ын созылады. Жайық тың орта ағ ысындағ ы тасынның тағ ы бір ерекшелігі – су дең гейінің шұ ғ ыл кө терілуі. Жайық тың орта ағ ысында судың кө терілуінің барынша кө п жылдамдығ ы тә улігіне 3 метрге жетеді. Кейде дең гейінің бір тү ннің ішінде 0, 5 метр тө мен тү сетін кездері болатын. Жайық тың атырауы ү шін ө те аумалы дең гейлі режим тә н.

Жайық ө зені сғ асы жанындағ ы тең із кемелері қ атта ө зен ағ уының аккумуляциясыы нә тижесінде пайда болды. Жайық ө зеніне ө лшенген заттар тайыз сулы қ айраң жасап тұ нады.

 

 

1-КЕСТЕ

Жайық ө зенінің 2000-2004 жыдардағ ы кейбір гидрологиялық параметрлері:

Сипаттама Жылдар
            1996-2000
Су тасқ ыны басталғ ан кү ні 5.4 15.4 2.4 5.4 27.03 14.04
Атырау су орны бойынша судың максимальды дең гейі, см            
Толқ ынның кө терілу ұ зақ тығ ы, тә уліктер 2.06 15.05 18.05 1.06 15.06 22.05
Су тасқ ынының ұ зақ тығ ы, кү ндер            
Жылдық ағ ым, м3 10.7 8.5 12.5 8.4   8.6
Уылдырық шашу температурасының басталғ ан кү ні 26.4 6.05 3.05 26.04 17.04 25.04
Мұ з қ ату кү ні 10.12 2.12 6.12 26.11 22.11 -
Мұ з қ алың дығ ы, см           -
Мұ зды жару кү ні 29.02 1.04 23-25.02 1.03 22.02 -
Мұ з қ ату ұ зақ тығ ы, кү ндер       75-77    
Бекіре шабақ тары саны, дана            
Бекіренің жлпы саны, мың. дана 60.5(1) 79.1 81.4 82.4 109.6 110.3

 

 

Трансшекаралық су мә селесінің енді бір ұ шы Қ азақ стан мен Қ ытай арасындағ ы қ арым-қ атынасқ а тіреліп отыр. Қ ытай жағ ының трансшекаралық ө зендерге қ атысты мә селеге ә лі де болса ө зімбілемдік сақ тық пен қ арап келе жатқ аны байқ алатындай. Неге десең із, Қ ытай су қ атынастарына арналғ ан бір де бір конвенцияғ а кү ні бү гінге дейін қ ол қ оймай келе жатыр. Екі мемлекет арасында ө ткен жылдың қ азан айында Шанхай қ аласында трансшекаралық ө зендерді пайдалану жә не қ орғ ау жө ніндегі Қ азақ стан-Қ ытай комиссиясының ү шінші бірлескен отырысы ө ткен болатын. Онда Ертіс жә не Іле трансшекаралық ө зендерінің суын пайдалану жө ніндегі келісімді ә зірлеу туралы Қ азақ стан тарапының ұ сынысы талқ ыланды. Кейбір сарапшылардың сө зіне қ арағ анда, «Қ ара Ертіс-Қ арамай» каналы іске қ осылғ аннан кейін Қ ытай жағ ы Жайық ө зенінен 800 млн. текше метр кө лемінде су ала бастағ ан. Ал оның кө лемі кейін 1, 5 млрд. текше метрге дейін жетуі мү мкін деген болжам да айтылуда. Біле білгенге бұ л болашақ та қ иын жағ дайғ а душар ететін кө рсеткіш. Егер де Жайық тың жалпы су ресурсының мө лшері шамамен 9, 8 млрд. текше метр екенін ескерсек, Қ ытайдың бұ л ұ станымы Қ азақ станның ғ ана емес, сонымен қ оса Ресейдің экономикасы мен экологиясына едә уір залал келтіретін болады. Мә селенің қ ай жақ қ а қ арай бағ ыт алуы сол отырыста Комиссия шешімі бойынша Қ азақ стан ә зірлейтін келісімнің жобасына жә не оның қ абылдануына байланысты болмақ. Дайын болғ ан кезде Қ ытай тарапына дипломатиялық жолмен жіберуі тиіс бұ л жобаны ә зірлеу жолдары ә лі кү нге дейін қ арастырылу ү стінде. Сала мамандары ө з кезегінде келісім жобасын жасау ү шін алдымен арнайы ғ ылыми негіздеме енгізу, одан барып ғ ылыми-зерттеулер жү ргізу керек.

Жайық ө зенінің экологиялық проблемалары басқ а да ө зендер сияқ ты кешенді табиғ и, антропогендік жә не техногендік ү рдістермен байланысты. Жайық ө зенінің табиғ и экожү йесінің тозуына оның су, ө сімдіктер, жануарлар мен балық ресурстарын пайдаланатын шаруашылық қ ызметтерде ө зіндік ә серін тигізеді.






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.