Жайық өзенінің өсімдіктері мен жануарлар дүниесі

Жайық ө зенінің балық шаруашылығ ында зор маң ызы бар. Аймақ тағ ы табиғ и факторлар жиынтығ ы жылдың мезгіліне байланысты, сә уірден шілде айлары аралығ ында, балық ө сіруді жоғ ары дең гейде дамытуғ а қ олайлы жағ дайлар туғ ызады.

Қ азіргі кезде Жайық ө зені - Каспий алабындағ ы бекіре балық тың табиғ и кең уылдырық қ оры сақ талғ ан бір ғ ана ө зен.

Кү зде 15 тамыздан 15 қ араша аралығ ында Жайық ө зенінде балық тың балық шаруашылық шұ ң қ ырларына жылыстауы жү реді, яғ ни кү здегі қ ыстақ қ а қ оныстануы болады.

Содан соң Жайық ө зені арнасында мамырдан шілде айларына дейін балық шабақ тарының уылдырық тайтын жә не ө сетін орнынан ө зеннің сағ алық кең естігіне жылыстауы жү реді.

Жайық ө зенінде балық тардың 38-ден астам тү рі бар: бекіре тә різділер, майшабақ тар, шортантә різділер, тұ қ ытә різділер жә не басқ алары кездеседі.

Жайық ө зенінің жайылмасы мен аң ғ арлары Батыс Қ азақ станның биологиялық алуан тү рлілігінің интроаймақ тық орталығ ы болып табылады. Дала мен шө лейт ланшафттың біртекті тө сегі Жайық аң ғ арының кіретін жайылма ормандардың жасыл желегімен алмасады.

Жайық тың жайылма ормандары: емендер, қ ара ағ аштар, ақ теректер, талдар қ айың, шегіршендермен сипатталады. Тіршілік ортасының жағ дайына қ арай бұ л ормандар алуан тү рлі болып қ ұ ралуы мү мкін. Жайылмалардың солтү стік бө лігінде кө ктеректер мен ақ қ айындар таралады жә не шағ ын тоғ айлар қ ұ райды.

Жайылмалардағ ы ө сімдіктердің таралуына тасқ ын сулардың тұ ру ұ зақ тығ ы ү лкен ә сер келтіреді. Ө зеннің қ азіргі арнасынан жайылманың жоғ ары беткейінің экологиялық қ атарын мына ө сімдіктер бірлестіктері қ ұ райды. Облыстың солтү стігінде ө зен бойының қ ұ майт қ айрандарында бұ тақ ты талдар ө седі, ал Қ ызыл – Жар ең деуінде оларғ а жың ғ ылдар араласады. Олардан жоғ ары қ аратал, арнадан ә рі талдық екпелер орналасқ ан.

Жер бедерінің биіктеу жерлерінде, жағ алаулардың ө нбойы мен ескі арнасында қ ара терек пен ақ терек тоғ айлар орналасқ ан. Орман тұ қ ымдарының осы екі тү рі барлық орман алқ аптарының 50 % қ ұ райды.

Шегіршін орман алқ аптары орталық жайылманың жоғ ары телімдерінде орналасқ ан, тасқ ын сумен басу кезең і 30 кү ннен аспайды. Шегіршін бұ талар мен ақ терек жазық тар арасында орналасады. Шегіршін орман алқ аптары оң тү стікке қ арай азаяды, ал Антонов ауылынан оң тү стікке қ арай жоғ алады.

Экологиялық қ атардың жоғ арғ ы бө лігін емендер алады. Мұ нда тасқ ын сулардың тұ ру ұ зақ тығ ы ү ш аптадан аспайды. Еменді ағ аштар тек ө зеннің солтү стік жағ ында шоғ ырланғ ан. Жайылмалы ормандар бұ та қ опасымен жамылғ ан шабындық пен алаң дарғ а ауысады.

Ө зен жайылмасындағ ы экологиялық жағ дайдың алуан тү рлілігі: жер бедері тү рліше қ иылысып отыратындығ ы, су қ орларының кө птігі, бай жануарлар дү ниесінің тіршілігі мен сақ талуына ө сімдіктер топтастығ ының алмасуы қ олайлы ә сер туғ ызғ ан. Ө зен жайылмасында бұ лан, елік, жабайы қ абан, қ оян, тү лкі, тіпті орман сусары мен сілеусіндерді кездестіруге болады. Ө зеннің солтү стік бө лігінде қ оныс аударғ ан камшаттардың мекендейтін ү йшіктер мен жасанды бө геттері кездеседі.

Ә сіресе, қ ұ сқ анаттылардың саны мен тү рлері ерекше кө п. Жайылмалық ормандарда саршымшық тар, сайрақ тар, шыбынқ ырғ ыштар, тоқ ылдақ тар, мысық торғ айлар, бақ тар мен қ амыстардағ ы сұ лыкештер, ормандағ ы жадырақ тар, қ ұ рлар, бө денелер, байғ ыздар жә не т.б мекендейді.

Айрық ша биологиялық ә ртү рлілікті, қ ызыл кітаптық жә не сирек тү рлерді сақ тап жә не қ айта қ алыпқ а келтіру мақ сатында Батыс Қ азақ стан облысы аумағ ының Жайық ө зені аң ғ арында Кирсанов жә не Бударин қ орық шалары қ ұ рылғ ан.

Бударин зоологиялық қ орық шасы, жер кө лемі 80 мың га, бұ лан елік, қ абан, қ ұ ндыз, ондатра, қ оян жә не басқ а жануарларды сақ тау жә не кө бейту ү шін қ ұ рылғ ан. Бұ дан басқ а қ орық ша территориясы ө те сирек бара жатқ ан реликта- су жаң ғ ағ ы (чилим) мен су папортнигінің (сальвиния) оң тү стіктегі мекені. Қ орық шада омыртқ алы жануарлар дү ниесінен қ ұ стардың 56 тү рі, сү тқ оректілерінің 21 тү рі, 6 тү рлі рептилия, амфибияның 4 тү рі жә не балық тың 9 тү рі есептеледі.

Кирсанов кешенді қ орық шасы, жер кө лемі 61 мың га, қ амшатты жерсіндіру жә не елік, бұ лан жә не басқ а жануарлардың санын кө бейту ү шін қ ұ рылғ ан. Қ орық шаның территориясының ө зен жайылмасында далалы Орал ө ң ірінің тамаша табиғ и кешені - ә сем емен мен ақ терек ормандары сақ талғ ан. Бұ л жерде, Батыс Қ азақ станда тек осында кездесетін, сиреп бара жатқ ан ө сімдіктері мен жануарларына ө те қ олайлы жағ дай жасалғ ан. Бұ нда Қ ызыл кітапқ а енгізілген кө птеген ө сімдік тү рлері ө седі (қ арапайым емен, мамыр маржангү лі). Сирек кездесетін сә лемшө п, аюбалдырғ ан, шерменгү л, қ оң ырауша, субидайық, қ абыржық, қ ара мойыл тағ ы басқ алары да табылады.