Тұлға

Джон Локк (1632-1704) ағ ылшын философы, дә рігер ірі саясат қ айраткері. Ол ең алғ аш рет " идеялық ассоциация " терминін енгізді.

Локк адам жанын ештең е жазылмағ ан тааза тақ тайдай немесе ештең есі жоқ бос бө лмемен салыстырады. Тә жірибенің қ айнар кө зі болып адам ө мірінің индивидуалды тарихы саналады. Тә жірибенең екі тү рі бар: біірінішісін, Локк тү йсік деп атайды. Оның обьектісі болып табиғ ат обьектісі, сыртық ы материалды заттар, ағ за болып – ішкі сезімдер, продукция идеялар. Екіншісі, болып рефлексия, ішкі қ абылдаулар, біздің санамыздың іс - ә рекеті.

Г.Лейбниц 1646-1716 жж неміс философы, м идеалисті. Ең біірінші рет рационализм жә не империзмнді қ олданды. Лейбництің психофизиологиялық параллеизм идеясы бойынша тә н жә не психика параллельді тіршілік етеді.

Дж.Беркли 1685-1753жж Локтың жалғ астырушысы. Беркли бойынша ассоциация сезімдік тә жірибені бір қ ұ рылымғ а бііріктіретін кейін оны біілім деп атауғ а ие болады деп айтқ ан. Ассоциация алғ ашқ ы механизм ретіндегі адамның біілім алуына жә рдемдеседі. Беркли физикалық аудандық қ абылдау теориясын жасауғ а тырысады.

Джейлес Милль (1773-1836) тарихшы жә не экономист. 1829 жылы " Адамның рухының пайда болу анамезі" деген кітабы жарық кө реді. Ол ағ ылшын ассоцианизмінің классикасының жоғ арғ ы шегіне жетті. Ол кө біне Гартлирдің психологиясына сү йенді.

Милльдің айтуынша, сана-ментальді машина мен психикалық машинаның аналогі, заң ды тү рде істелетін жұ мыс.

Адамның (іскерлігі) тә жірбиесі қ арапайым элементтерден тұ рады. Мысалы: сезім, одан кейін идея туындайды, қ арапайымнан кү рделіге ұ ласады. Осыдан ол, ешқ андай табиғ и идея болмайды" деп атап ө теді.

Милль ассоциацияның негізгі заң дылығ ын сипаттайды. Милльдің психиканы зерттеудегі негізгі ә дісі интроспекция болып табылады. Ол ассоциацияның негізгі екі тү рін бө ліп кө рсетеді.

1) бірмезеттік ассоциация, шешуі қ абылдау болып табылады.

2) бірізділік ассоциация, ой мен сө зді сипаттайды.

Джейлес Милль ментальды механиканың негізін қ алағ ан, яғ ни механикадан ментальды байланыстыруды қ иын теориясын ашқ ан. (Джейлес Милль матералист, дуалист болғ ан).

Джон Стюарт Милль (1806-1873), Джейлес Миллдің ұ лы экономист, философ. Ассоциативті психолотияны қ орғ ағ ан. Сананың зерттеу ү шін механиканы емес химияны психологияғ да зерттеу керек деген ой тастады.

Милль ассоциативті " Мен" психологиясын сана субъектісіне байланыстырады, яғ ни психикадан сананың пайда болуынан басқ а ештең ені мойындамай.

Александр Бэн (1818-1903) " Сезім жә не интеллект" жә не " Эмоция жә не ерік" деген екі томның авторы.Оның пікірінше психлогияда ғ ылыми ә дістерді кө п қ олданып фактілерге олардың классификациясын жасау керек, Бэн, Дж.Ст. Миллдің бағ алауымен " рухани жаратылыстың толық аналитикалық мазмұ нын береді.

Бэн ойлау мен жү ріс тұ рыстағ ы қ ателік принципін жү ргізді. Егер қ айсібір ә рекет қ анағ аттанғ анда кө бірек ұ қ сас болса, онда рухтың кү ші арасында ассоцасия қ алыптасады. Тү рлі жағ дайдағ ы ә рекет барлық кө побразды адамдық жү ріс-тұ рыс–ә детке айналады. Осыдан іс ә рекет кезінде рухани кү ш жігнрді аз тілейді.

Ғ ылымда ассоцация тү рлерін Бэн біріншілер - аралас негізді заң на қ ұ ралады; екіншілер заң мен қ ұ ралады; ү шіншілер шығ армашылық ассоциациялар деп бө лінеді. А.Бэн шығ армашылығ ында ассоцациянизм деградацияғ а ұ шырайды.

Герберт Спенсер (1820-1903) ассоциацивті психологияғ а жаң а леп ә келді. Спенсердің кө зқ арасы ассоцианизм эвалюсциясына тү рлілік ұ сынады. Бұ л ээвалюциялық ассоцианизм деп аталады.

Спенсер эволюцияның жаң а заң ын ашты, ол барлық дү ние жү зін––органикалық емес табиғ атты, органикалық табиғ атты, ә леуметтік ө мірді басқ арады.

Психаны сана ретінде тү сіну ү шін Спансер " Ағ заның ішінде болып жатқ ан қ ұ былыс, соның ішінде сана, тек ішкі ортағ а қ атынас жү йесінде тү сінікті болуы мү мкін, ал қ атынас ө з кезегінде–ағ заның адаптациясы"

Спансердің кө зқ арасын, ХХғ. Қ абылдаудың экологиялық теориясымен Джеймс Гибсон жалғ астырады. Бұ л теория адаптациялық принципті ұ станады. ә лемді қ абылдау ү шін екі образ жасалады: обьективті образ жә не субьективті образ. Біріншісі адамның кө ре алатын полясы, ал субьективті образ шындық та кө ретіні яғ ни шындық ө мір

Дә ріс № 3. Ғ ылыи таным ә дісіне қ ойылатын талаптар жә не психология ғ ылымындағ ы ө нердің жү зеге асуы

Жоспары:

1. Психологияның дербес ғ ылымына енгізген жаратылыстану ғ ылымына алғ ышарттары.

2. Психологияның дербес ғ ылым ретіндегі алғ ашқ ы биздериамалы.

1. Сезім мү шелерінің физиологиялық дамуына ү лкен ү лес қ осқ ан Лейпциктегі анотомик жә не физиология профессоры Э.Х. Верверболды. Олнегізгі сипап сезу бойынша жұ мыс істеді. Ол тері тү йсінуінде 3 тү йсік тү рін ажыратты: жанасу немесе қ ысым, температуралық локализация. Соң ғ ы тү йсікті зерттеу ү шін ол арнайы қ ұ рылғ ыны ойлап тапты-эстезиометр немесе Вебер циркульі, оның кө мегімен сипап сезуг эксперименттік зерттеу жү ргізді.Оның зерттеуінде теріге ә сер еткен екі тітіркену ә р тү рлі бө лімінде кездескен, ол терінің тү рлі сезгіштігін жә не жанасу локонизациясының тү рленгенінен болады. Осы фактыны тү сіндіруде ол натизм жә не генетикалық тә сіл принципін біріктірді.

Г.Т. Фехнер (1801-1887) " Психофизика элементтері" ең бегінде психофизиканың негізгі міндетін қ алыптастырды: физиологиялық жә не психикалық ә лемдер қ атынасының нақ ты теориясын ө ң деді, сонымен қ атар жан мен тә н қ атынасын Фехнр тек сыртқ ы психофизиканы қ алыптастырды. Осы аймақ тағ ы жұ мыстар ү шін ол эксперименталды ә дістерді қ алыптастырды Фехнердің мақ саты тү йсікті ө лшеу болып табылады.Нақ ты математикалық есептеулер Фехнерді танымал тең деуге алып келді.

19 ғ асырдың белгілі физиологтарының бірі болып Ноганес Мюллер (1801-1838) танымды. Оның маң ызды ең бегі " Адам физиологиясын басқ ару". ойы бойыншаү жү йке белгілі сыртқ ы объектілерімен қ атынасқ а тү седі. Мысалы, кө з қ ысымды емес, тү сті қ абылдайды.

Ө зінің кө зқ арастарында ол парллелизмге келеді.Ол қ абылдауды тү сіндіруде кең істікпен байланыстырды, мұ нда ол философ И.Канттың пікіріне сү йенеді.Физиологияғ а ө з ү лесін қ осқ ан, сонымен қ атар қ абылдау мен тү йсікті қ арастырғ ан Г.Гельмгольн (1821-1894). Ол 1850 жылы " жү йке қ озғ алысының жылдамдығ ын ө лшеу " мақ аласында эксперимент зерттеулерінің нә тижелрін жазды, онда жү йкенің қ оздырғ ышына таратылу жылдамдығ ы шамамен 120м-сек.Ол 1851 жылы кө з терең дігін ө лшейтін фототаньоскоп атты қ ұ рылғ ы ойлап тапты. Сол кездн бастап ол кө з мә селесімен айналысты. Ол нақ ты кө рудің тү рлі-тү стілігі теориясын қ абылдап, ары дамытты.

Дә ріс №5. Бихевиоризмдегі ғ ылыми зерттеулердің бастауы мен дамуы

Жоспары:

1. Бихевиоризм пайда болуының алдың ғ ы тарихы. У.Джеймстің жә не Дж. Дьюидің функционализмі. Р.Вудворттың “Динаикалық психологиясы” жә не Э.Тондайктың протобихевиоризмі.

2. Бихевиористік эксперименттегі жаратылыстық -ғ ылыми ә діске негізгі талаптарды жү зеге асыру. Бихевиористердің эксперименттік мә ліметтері мен теоиялық схемаларындағ ы қ арама-қ айшылық.

3. Необихевиоризмнің кү йі мен дамуы. Мінез-қ ұ лық тық психотерапияның қ алыптасуы мен дамуы.

1. Американдық континентте акт психологиясы идеясы ү лкен дербес бағ ытқ а – функционализмге айналды. Оның басында тұ рғ ан, негізін салушы В. Джеймс (1842-1910). Негізгі ең бегі “Психология негіздері” (1890) Ол – В. Вундтың шә кірті. Вундтан кейін 20 жылдан кейін ол АҚ Ш-та алғ аш психологиялық лаборатория ашты.

Ол акцентті образдан практикалық ә рекетке немесе функцияғ а айналдырды. Функция – бұ л таным. Дә л осы идеялар жаң а американдық бағ ыт – фукцмионализмге бастама берді, ал одан ә рі қ арай Джеймс идеялары бихевиористермен дамытылды.

Джеймс пікірінше, психология пә ні – психикалық қ ұ былыстар (менталды) жә не олардың жағ дайлары, шарттары. Шарттар – бұ л психикалық пен тә ндіктің ө зарақ атынасы. Джеймс психиканың адаптивтілгі идеясын ұ сынды жә не сананы бө лінбейтін тұ тастық деп таныды. Сана ө з динамикасына ие жә не қ ажетті кезде проблемалық жағ даяттарда туындайды (Оғ ан дейін сана білім деп қ арастырылғ ан).

Ол алғ ашқ ылардың бірі болып тұ лғ а теориясын шығ арды. “Меннің ” 4 компонентін бө ліп кө рсетті: Мен-материалды, Мен-ә леуметтік, Мен-рухани, Мен-таза. Джеймс бойынша Мен-ә леуметтік ө те маң ызды болып табылады.

Сондай-ақ Джеймстің ө зіндік бағ алау тү сінігі де психологияғ а мә нді категориы ретінде енді. Ө зіндік бағ а ө зін-ө зі сыйлаудың салдары ретінде тү сіндірілді.

Ол ең алғ аш рет гносеологиялық “Меннен” онтологиялық “Менге” ө туді негіздеді. Бұ л тұ лғ аның жү йелік-психологиялық тү сіндірмесінің бастамасы болды.

Джеймстің эмоциялар жө ніндегі тү сініктері қ ызық ты: эмоциялар – физиологиялық ө згерістердің нә тижесі.

Джеймс идеомоторлық акт ұ ғ ымын енгізді: кез-келген ой ә рекетке ауысады, егер оғ ан басқ а ой кедергі болмаса. Еріктік кү ш – бірнеше идеялардың бірі басқ асын ығ ыстырып, осыдан бұ лшық ет аппаратын мейгеруінің себебі болып табылады. Қ орытынды: оның барлық психологиялық жү йесінің негізгі фундаменті - ө з ішкісін сыртқ ы арқ ылы басқ ара алу мү мкіншілігі контекстінде қ арастырылатын субъектінің қ ызығ ушылығ ы немесе қ ызығ ушылық танытқ ан субъектінің ә рекеті.

Функционализм 1916 ж.-ғ а дейін ө мір сү ріп, осыдан кейін бихевиризмге айналды.

2. Р. Вудвортс 1918 ж. “Динамикалық психология”, ал 1958 ж. “Мінез-қ ұ лық динамикасы” ең бектерін шығ арды. Ол алғ аш болып, S-R формуласына аралық айнымалы – организм ұ ғ ымын енгізді. Ол мотивация жә не мінез-қ ұ лық ты бө лді. Мінез-қ ұ лық екі бө лікке бө лінді: дайындық жә не атқ арушы. Дайындық бө лік немесе бағ ыт-бағ дар организмде жү зеге асады. Ал мотивация организмде болып, мінез-қ ұ лық ты белсендіреді. Мотив - ә рекеттің нағ ыз, шынайы себебі. Сондық тан, ә рекет – бұ л екінші ретті қ ұ рылым. Осыдан ә рекеттің ғ ылыми тү сінігі шығ ады. Р. Вудвортс бойынша, организмнің ә рекеті жә не функциясы организмнің бейімделуіне ә келіп, яғ ни бейімделу механизмі болып табылады.

Э. Торндайк жануарлардың интеллектісін алғ аш зерттеп, жануарлардың ассоциативті процестерін бақ ылады. Ол ассоциация ұ ғ ымына ерекше статус берді: бұ л организмнің ә рекеті жә не сыртқ ы стимулдардың арасындағ ы байланыс. Оларғ а бейімделуінен организм ү шін маң ызды міндеттерді шешу тә уелді болады. Ол ү йрету заң дарын қ алыптастырады: жаттығ у заң ы, эффект заң ы.

Дж. Уотсон сана объективті тү рде зерттеле алмайды, себебі ол тек ішкі кө рініске ғ ана ашық, сондық тан, сана ғ ылымның пә ні бола алмайды. Ол ү йретудің механизмі ретінде “себептену” терминін шығ арды. Уотсон бойынша, тә жірибе – психологиялық мағ ына мен мазмұ ннан айырылғ ан биологиялық бейімделу. Мінез-қ ұ лық сыртқ ы бейімделуші ә рекет ретінде психологияның пә ні болып табылады. Осылайша ол жаң а – бихевиористік бағ ыттағ ы зерттеулерге жол салды.

Бихевиористер пікірінше, ә сер етуші тітіркендіргішер кү шін біле отыра жә не “зерттелушінің ” ө ткен тә жірибесін ескере отырып, ү йрену, мінез-қ ұ лық тың жаң а формаларының пайда болу процестерін, олардың физиологиялық механизмдеріне ү ң ілмей-ақ, зерттеуге болады.

Американдық психолог Уотсон И.П. Павлов зерттеулері негізінде сана ү йретуде ешқ андай рө л атқ армайтыны жө нінде қ орытынды жасады. Мінез-қ ұ лық тың жаң а формаларын шартты рефлекстер ретінде қ арастыру қ ажет. Уотсон жә не оның ә ріптестері ү йрету теориясын жасап кө ру жә не қ ателесу негізінде тү сіндірді. Ә рі қ арай, стимулдың ә рекеті жә не мінез-қ ұ лық реакцияларындағ ы аралық та келетін ақ параттың қ андай да белсенді жү ретіні айқ ын болды. Оларды ескерусіз жануардың немесе адамның берілген стимулдарғ а реакциясын тү сіндіру мү мкін емес. Осылайша, “кіріс алдындағ ы немесе аралық айнымалылар” сияқ ты маң ызды ұ ғ ымды енгізген необихевиоризм пайда болды.

Необихевиорист Толмен бихевиористік формуланы былайша толық тырды:

S –O –R, мұ ндағ ы О-аралық айнымалы – қ ара жә шік.

Дә ріс № 6. Гештальтпсихологияның басауы мен дамуы.

Жоспары:

1. Тұ тастылық иеясының тархи аспектідегі трансформациясы.

2. Гешталь псиоогияның ойлауды зерттеу процесіне қ осқ ан ү лесі.

3. Олау есептерді шешу процесі ретінде.

1. Сократ, Платон, Аристотель ең бектеріндегі тұ тастылық идеясы. В.Вунттың “апперцепцясындағ ы” жә не Ахтың “себептендірші тенденциясынағ ы” тұ тастылық идеясынң пайд болуы. “Гештальт” қ абылду мен ойлудағ ы жү йеқ ұ раушы фактор ретінде. Ү йрену инсайтқ а жету ретінде (В. Келер).

2. Гештльтпсихологиядағ ы шығ армашлық ойлау мә селесі. “Феноменалдық ө ріс тү сінігі” “Дауыстап ойлау” ә дісі идеялары. К.Дункер ең бектеріндегі “есепті шешу ” процесінің даму жө ніндегі тү сінік.

3. “Зерттелуші – экспериментатр” диадасындағ ы диалог есептрді шешу процесінің талдау бірлігі ретінде. Бұ л бірліктің жаратылыстық – ғ ылыми, заң ғ а ү йлесімді тү сінігінің мү мкін еместігі. Дункер зерттеулеріндегі классикалық емес жағ даяттарды сипаттау мә селесі.

Зерттеушілер экспериментатордың шынайы немесе шынайы емес қ атысуымен шартталғ ан зертханалық жағ дайлардағ ы жеке дара іс - ә рекеттерді зертеу нә тижелерінің бұ рмалануымен байланысты қ ұ былысар бірнеше рет аталып ө ткен (Петухов, Столин, 1989). Мұ ндай қ ұ былыстардың негізгі себебін біз ө з тұ жырымдамамызғ а сә йкес зттеу процесінде псевдо-жекедара іс-ә рекетінің қ алыптасуында деп есеп- тейміз.

Дә ріс №7. К. Левин ең бектеріндегі тұ тастылық идеясының дамуы

Жоспары:

1. К.Левин зерттеулеріндегі зерттелетін процестердің жаратылыстық – ғ ылыми тү сініктерінің мү мкін еместігі жә не “классикалық емес жағ даяттарды талдау мә селесі”.

2. Эксперименттік – жағ даятардың диалогтылығ ы мә селесі.

Интеллектуалды инициативалардың негізгі кө зі не болып табылатыны ә лі де шешілмеген сұ рақ болып қ алады. Кейбір субъектілермен креативті ө рісте кө рінетін ө зіндік тұ рғ ыдағ ы интеллектуалды инициатива – бұ л сол субъектінің қ осымша белсенділік нә тижесі, яғ ни біз басқ аша кө ріністерде қ арастыратын бастаулары. Біздің тұ жырымдамамызғ а қ атысты, ақ ыл-ой қ абілеттілігі жә не тұ лғ аның мотивациялық қ ұ рылымы субъект ә рекетінің нақ ты кезең інде ғ ана кө рінеді.

Д.В.Богоявленскаяның эксперименттегі креативті ө ріс целиндрлік шахматтың кө мегімен қ ұ рылғ ан. Дегенмен шахматтық міндеттер ө зіндік тұ рғ ыдан- бұ л ө з шешімінеде серіктесінің шешімін ескереді, ә рқ ашан болжайтын міндеттер. Шынында да, қ арастырылып отырғ ан зерттеурде қ арапайым міндеттер қ олданылғ ан. Оларды тіпті шахматтық деп айтуғ а да қ иын, ө йткені ол ө з шешімінде зерттелушінің негізінен бір бағ ытты белсенділігін болжайды.

Дә ріс № 8. Психоанализ психологияның практикағ а бағ ытталғ ан саласы ретінде

Жоспары:

1. Психоанализ пайда болуының алғ ы шарттары

2. Психоаналитикалық ә дістің диалогтік смпаты.

Ішкі диологпен қ айта кездесу арқ ылы “қ атынас“ қ ұ рамын виртуалды қ атынаспен жү зеге асыруғ а болады. Нә тижесінде осы интериоризациясанғ ан қ атынаста субъект ө зіне қ осымша белсенділікті туындатады. Қ осымша белсенділіктің мағ ынасында субъект ө зінің ойлау білімінің иерареиялық жү йесін ө згертеді. Нақ ты дерек мынағ ан байланысты; зерттеушінің субъектісі “ө зіне тұ йық талғ ан“ жә не субъект-объект арасындағ ы ә рекеттің талдауы ретіеде зерттеушінің бір қ осымша белсенділіктің жеке тұ лғ аның іс-ә рекет формасына лаборотиялық іс-ә рекетін, жағ дайын жою жә не кедергі келтіргіш ретінде қ абылдайды.

Жас венгерлік психиатр Зигмунд Фрейд Шпноз тә сілін ойлап табады. 1895 жылы ол Парижге барып, белгілі Шпнолог Шаркомен тә жірбие жү ргізеді. Кө птеген ауруларды емдеуге гипнозды қ олданады. Ақ ырында Фрейд неврозды емдеудің жаң а тә сілін ойлап табады. Дә рігердің аурумен арасындағ ы диалогтық жағ дайдағ ы еркін ассоциациялық тә сіл психоанализ деген атауғ а ие болады. Сонымен қ атар ол параллель тү рде психоанализдің теориялық негізін жетілдіреді. Қ азір бұ л фрейдизм деп аталады. Психоанализ психологияда ө те тиімді тә сіл. Психоаналиткалық тә сілде диалогтық қ ұ рлыстың негізгі факторында Фрейд ішкі диалогтық идея санамен санадан тыс ө теді дейді.

Дә ріс № 9. Когнитивті психологияның даму тенденциясы, жағ дайы, тарихы.

Жоспары:

1. Таным процестеріне жалпы сипаттама жә не оның ә ртү рлі дең гейдегі жетілуі.

2. Субъективиз танымдық ә рекетің жетістігі.

3. Таным процесіндегі субъективизмнің проблемалары.

Танымдық прцестердің жалпы сипаттамасы он тө рт дә рістік схемадан тұ рады. Спецификалаық “Сезім жә не қ абылдау“, “Ес жә не ойлау“ субъективті факторы. Танымдық процестерді ә ртү рл ә рекет ретінде қ арастыру аффекта жә не интеллекта принципінің бірлігі деуге болады.

Таным процесіндегі субъективизмді жең у мә селесі батыс мамандары бойынша, фильтр теориясы контексінде қ аралады. Когнетивті психотерапияның қ алыптасуы мен дамуы когнетивті психологияның дамуымен ғ ана шарттаспайды, сонымен қ атар басқ а да тә жірбиеге бағ дарланғ ан психология бағ ыттарымен шарттасады.

Дә ріс № 10. ХХ ғ асыр психологиясындағ ы Л.С. Выготскидің идеяларының дамуы.

Жоспары:

1. Психиканың философиялық мә селесі жә не Экспериментальды зерттеу фенонімі ретінде.

2. Мә дени –тарихи психологиядағ ы талдаудың бірлік мә селесі.

3. Интериоризация жаң а зерттеу технологиясының ә дістемелік принципі ретінде.

Психиканың ә леуметтік детерминациясы философиялық мә селе жә не экспериментальды зерттеу феномені ретінде Л.С. Выготскимен нақ тыланғ ан.Психология мә селесіне Л.С. Выготскидің классикалық емес тү рде келуі.

Лекция 11. Психологиядағ ы жү йелік-іс-ә рекеттік тұ рғ ының тарихи жә не гносеологиялық алғ ышарттары.

Жоспары:

1. Л.С. Выготскийдің мә дени-тарихи теориясының психологиядағ ы жү йелік-іс-ә рекеттік тұ рғ ының қ алыптасуындағ ы рө лі.

2. «Іс-ә рекет» категориясының мә ні жө ніндегі қ азіргі тү сініктер.

3. Іс-ә рекеттің қ ұ рылымы жә не іс-ә рекет дамуы проблемасы.

1. Л.С. Выготскийдің мә дени-тарихи теориясының психологиядағ ы жү йелік-іс-ә рекеттік тұ рғ ының қ алыптасуындағ ы рө лі адамның мә дени-тарихи дамуныың негізі болып іс-ә рекет субъектісі ретіндегі ө зі табылатыны жө ніндегі тезиспен анық талады. Іс-ә рекет теориясының бастаулары: Бехтеревтің объективті рефлексологиясы; Корниловтың реактологиясы; Уотсонның бихевиоризмі; Л.С. Выготскийдің мә дени-тарихи теориясы.

Бұ л орайда, бү кіл отандық психологиядағ ы психикалық қ ұ былыстарды зерттеудің іс-ә рекеттік тұ рғ ысы зор мә нге ие. Осы бағ ытты дамытқ ан А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейннің мектептері. Сана мен іс-ә рекет бірлігі принципі алғ аш рет Рубинштейнмен 1934 жылы қ ұ растырылды, онда психикалық бейнелеу, сана белсенді іс-ә рекетпен байланысты, одан пайда болады, онда жү зеге асады жә не онымен анық талады. Бұ л принципке сә йкес, сана екінші ретті, ол іс-ә рекеттен шығ арылады.

2. Выготский бойынша жоғ ары психикалық функциялардың дамуы адамның дан да жоғ ары нә тижелерге жетуіне мү мкіндік беретін жә не бастапқ ы, элементарлы функциялардысапалы тү рде ө згертетін психологиялық қ ұ ралдар болып табылатын ерекше сыртқ ы тә сілдерді қ ұ рудан тұ рады (іс-ә рекет – бұ л қ ұ ралдарды шығ ару мен пайдаланумен байланысты болатын мә дени мінез-қ ұ лық).

АҚ Ш-та ісә рекеттік тұ рғ ы практикалық психологияда қ арқ ынды дамыды (Милтон Эриксон – эриксондық гипноз, психологиялық кең ес беру).

Іс-ә рекет барысында субъект тұ лғ а ретінде ө згереді.

3.Іс-ә рекет қ ұ рылымы: Қ (қ ажеттілік)→ М (мотивация) → Ә (ә рекет)

Қ ажеттіліктерекі негізгі топқ а бө лінеді:

- биологиялық (виталды);

- ақ параттық (ә леуметтік қ ажеттіліктердің негізінде жатады).

Іс-ә рекеттік теорияның негізгі тү сініктеріне іс-ә рекет, сана жә не тұ лғ а жатады. Бұ л тү сініктерде қ андай мағ ына жатқ анын анық тап, олардың қ ұ рылымын қ арастырайық.

Адам іс-ә рекеті кү рделі иерархиялық қ ұ рылымғ а ие. Ол бірнеше дең гейлерден тұ рады. Жоғ арғ ы дең гей – іс-ә рекеттің ерекеше тү рлерінің дең гейі, содан кейін ә рекет дең гейі, содан соң – операциялар дең гейі. Ал ең тө менгі дең гей – психофизиологиялық функциялар дең гейі.

Іс-ә рекетті талдаудың негізгі бірлігі болып отырғ ан ә рекет осы иерархиялық қ ұ рылымда орталық орын алады. Ә рекет – мақ сатты жү зеге асыруғ а бағ ытталғ ан процесс. Бұ л жерде мақ сат – саналы бейне екеніне бірден кө ң іл бө лу керек. Белгілі іс-ә рекетті орындай отырып, адам ү немі осы бейнені ө з санасында ұ стап отырады. Осылайша, ә рекет дегеніміз – адам белсенділігінің саналы кө рінісі.

(Экстериоризация)

Рекет” ұ ғ ымының негізгі сипаттамаларының тө рт компоненті бар. Біріншіден, ә рекет керекті компонент ретінде сана актісін қ осады. Екіншіден, ә рекет – бір мезгілде жү ріс-тұ рыс актісі. Сонымен қ атар мынағ ан кө ң іл аудару керек, ә рекет – санамен байланысқ ан қ имыл. Жоғ арыда айтылғ аннан сана мен жү ріс-тұ рыстың тығ ыз байланысы туралы қ орытынды жасауғ а болады.

Ү шіншіден, іс-ә рекеттің психологиялық теориясы ә рекет тү сінігі арқ ылы реакативтік принципті қ арсы қ ойып, белсенділік принципін енгізеді. “Белсенділік” пен “реактивтік” ұ ғ ымдарының айырмашылығ ы неде? “Реактивтік” ұ ғ ымы жауап ә рекеті мен белгілі ынталандыруғ а(стимулғ а) ә сер етуді білдіреді.

Тө ртіншіден, “ә рекет” ұ ғ ымы адамның іс-ә рекетін заттық жә не ә леуметтік ә лемге шығ арады. Іс-ә рекеттің мақ саты тамақ табу сияқ ты тек қ ана биологиялық мағ ынағ а ғ ана ие болып қ оймай, биологиялық мә нмен байланысы жоқ ә леуметтік қ арым-қ атынас орнатуғ а да бағ ытталуы мү мкін.

Талдаудың негізгі элементі ретіндегі “ә рекет” ұ ғ ымының сипаттамаларына сү йене отырып, іс-ә рекеттің психологиялық теориясының негізгі принциптері қ алыптасады:

1) Сана –ө з-ө зінде тұ йық талғ ан қ ұ былыс ретінде қ арастырыла алмайды: сана іс-ә рекетте кө ріну керек.

2) Жү ріс-тұ рысты адам санасынан бө ліп қ арастыруғ а болмайды.

3) Іс-ә рекет – бұ л белсенді, белгілі мақ сатқ а бағ ытталғ ан процесс. (сана мен жү ріс-тұ рвс арасындағ ы байланыс принципі)

4) Адам іс-ә рекеті заттық болып келеді; олардың мақ саты ә леуметтік сипатқ а ие. (адам іс-ә рекетінің заттылығ ы жә не оның ә леуметтік негіздемесінің принципі)

Ә рекет – бұ л ө те ұ сақ қ ұ рамалардан тұ ратын кү рделі элемент. Осындай жағ дай ә рбір ә рекет мақ сатқ а негізделетінімен тү сіндіріледі. Адамның мақ саты ә рқ ырлы ғ ана емес, сонымен қ атар кө п масштабты болып келеді. Ірі мақ саттар бар, олар –ө з алдына ұ сақ мақ саттарғ а бө лінеді.

Енді ә рбір ә рекет ә ртү рлі жолдармен орындалатынына кө ң іл аудару керек, яғ ни ә ртү рлі тә сілдермен орындалады. Ә рекетті орындау тә сілі операция деп аталады. Ә рекетті орындау тә сілі жағ дайларғ а байланысты болады. Ә р тү рлі жағ дайларда бір мақ сатқ а жету ү шін ә ртү рлі операциялар қ олданылуы мү мкін. Жағ дайларғ а сыртқ ы шарттар мен ә рекет етуші субъекттің мү мкіндіктерін жатқ ызамыз. Сондық тан іс-ә рекет теориясында мақ сат міндет деп аталады.

Міндетке байланысты операция ә ртү рлі ә рекеттерден тұ руы мү мкін. Бұ л ә рекеттер ө з алдына ұ сақ ә рекеттерге бө ліне алады.Осылайша, операциялар – іс-ә рекеттің ірірек бірліктері.

Операцияның басты қ асиеті олар аз сезіледі немесе тіпті сезілмейді. Ә рекеттен операцияның айырмашылығ ы сонда. Жалпы айтқ анда, операция дең гейі – ол автоматтық ә рекеттер мен дағ ды дең гейі. Дағ ды тү сінігіне орындау барысында пайда болатын саналы іс-ә рекеттің автоматтандырылғ ан компоненттерін жатқ ызамыз. Басынан бастап автоматтандырылғ ан ә рекеттерге қ арағ анда (мысалы рефлекторлық қ имылдар) ұ зақ жаттығ улар арқ асында дағ ды автоматтандырылғ ан болады. Сондық тан операциялардың екі тү рі болады: бірінші тү ріне адаптация мен бейімделу арқ ылы пайда болғ ан операцияны жатқ ызамыз.Ал екінші тү ріне – автоматизацияның арқ асында дағ дығ а айналып, санасыз ә рекеттер процестеріне ө тіп кеткен саналы ә рекеттерді жатқ ызуғ а болады. Бірінші тү р айтарлық тай сезілмейді, ал екіншілері сана шекарасында тұ рады.

Жоғ ары айтылғ аннан мынадай қ орытынды жасауғ а болады: операция мен ә рекеттер арасында айқ ын шекараны бө лу қ иынғ а соғ ады.

Енді іс-ә рекет қ ұ рылымындағ ы ү шінші, ең тө менгі дең гейге ө телік – ол психофизиологиялық функциялар дең гейі. Іс-ә рекет теориясында психофизиологиялық функциялар деп – психикалық процестерді қ амтамасыз ететін физиологиялық механизмдерді айтамыз. Адам биоә леуметтік организм болғ андық тан, біз психикалық процестердің ө туін психикалық процестердің іске асу мү мкіндігімен қ амтамасыз ететін физиологиялық процесс дең гейлерінен бө ліп қ арастыра алмаймыз. Психикалық функциялардың кө пшілігі организмнің бірнеше мү мкіндіктерінсіз жү зеге аспайды. Осындай мү мкіндіктерге тү йсікке қ абілеттілікті, қ озғ алғ ыштық қ абілеттілігін, ө ткен ә серлер мен іздерді бекіту мү мкіндігін жатқ ыза аламыз. Осы категорияғ а жү йке жү йесінің морфологиясында бекітілген жә не ө мірдің алғ ашқ ы айларында туа пайда болғ ан механизмдерді айта кету керек. Осы қ абілеттер мен механизмдердің барлығ ы адамғ а туылғ ан сә ттен бастап беріледі, яғ ни олардың генетикалық шарттылығ ы бар.

Психофизиологиялық функциялар психикалық функциялардың іске асуына қ ажетті алғ ышарттыда, іс-ә рекет қ ұ ралын қ амтамасыз етеді. Мысалы, біз керекті ақ паратты еске сақ тағ ымыз келсе, онда тез жә не сапалы еске сақ тап алудың арнаулы тә сілдерді қ олданамыз. Бірақ егер біздің есте сақ тау қ абілетін қ амтамасыз ететін мнемикалық функциямыз болмаса, онда біз ақ паратты есте сақ тай алмас едік. Мнемикалық функция туа пайда болатын функция болып табылады. Туылғ ан сә ттен бастап бала кө п мө лшердегі ақ паратты есте сақ тай бастайды. Сонымен қ атар есте сақ тау мү лдем мү мкін болмайтын естің ауруы болады (корсаковский синдром). Бұ л ауру мнемикалық функцияның бұ зылуының нә тижесінде пайда болады. Бұ ндай ауруғ а шалдық қ ан адам тіпті бірнеші минут бұ рын болғ ан оқ иғ аны есіне тү сіре алмайды. Сондық тан да психофизиологиялық функциялар іс-ә рекет процестерінің органикалық фундаментін қ ұ райды. Оларсыз нақ ты ә рекеттер ғ ана емес, міндеттің іске асуы да мү мкін болмайды.

Лекция 12. Іс-ә рекеттің жалпыпсихологиялық тұ жырымдамасының дамуы.

Жоспары:

1. Іс-ә рекетті талдауғ а қ азіргі кездегі тұ рғ ылар. Іс-ә рекет психологияның пә ні жә не психология ғ ылымының категориясы ретінде.

2. Іс-ә рекетті психологиялық талдаудың оперативті, когнитивті жә не интимді-тұ лғ алық бірліктері.

1. Іс-ә рекеттің тағ ы да бір аспектісі бар, іс-ә рекеттің психологиялық теориясы ондағ ан жылдар бойы Кең ес психологиясында жетекші болғ анының себепшісі дә л осы аспект. Осы уақ ытқ а дейін біз тек қ ана сыртқ ы бақ ылаушығ а кө рінетін практикалық іс-ә рекетті сө з етіп келдік. Бірақ іс-ә рекеттің басқ а тү рі бар, ол – ішкі іс-ә рекет. Ішкі іс-ә рекеттің функциялары неден тұ рады? Ішкі ә рекеттер сыртқ ы ә рекеттерді дайындайды. Олар адам ә рекеттерін ү немдеуге кө мектеседі. Бә рінен бұ рын олар қ ателіктер жасамауғ а мү мкіндік туғ ызады.

Ішкі іс-ә рекет екі негізгі қ асиеттермен сипатталады. Біріншіден, ішкі іс-ә рекеттің қ ұ рылымы сыртқ ы іс-ә рекет қ ұ рылымымен бірдей. Олардың айырмашылығ ы тек ө ту формасында ғ ана. Ішкі іс-ә рекет пен сыртқ ы іс-ә рекет арасындағ ы айырмашылық – ішкі іс-ә рекет қ имылдары шынайы заттармен емес, олардың бейнелерімен жү зеге асады.

Екіншіден, ішкі іс-ә рекет сыртқ ыдан интериоризация процесі жолымен пайда болды.

Іс-ә рекет теориясының авторлары ішкі іс-ә рекет арқ ылы сана проблемасы мен психикалық процестердің талдауы деген мә селелерге тоұ талды. Іс-ә рекет теориясының авторларының ойы бойынша психикалық процестерді іс-ә рекет позициясынан талдауғ а болады, ө йткені кез-келген психикалық процесс белгілі мақ сатпен жү зеге асып, ө зінің операциялық -техникалық жү йесі болады.

Іс-ә рекеттің операциялық -техникалық аспектілерін қ арастырғ аннан кейін біз келесі сұ рақ тарғ а жауап іздеуіміз керек: неге белгілі ә рекет жү зеге асады, мақ сат қ айдан пайда болады? Осы сұ рақ тарғ а жауап беру ү шін қ ажеттілік жә не мотив тү сініктеріне жү гінуіміз керек.

Қ ажетілік – тірі организмдердің белсенділігініің алғ ашқ ы формасы. Қ ажеттілікті тірі организмдердің денесінде ә рдайым пайда болатын шиеленіскен кү й деп сипаттауғ а болады. Адамда аталмыш кү йдің пайда болуы организмде бір заттың жетіспеушілігімен немесе индивидке керекті нә рсенің жоқ тығ ымен тү сіндіріледі.

Адам қ ажеттіліктерін биологиялық, органикалық (суғ а, оттегіге, тамақ қ а деген қ ажеттілік) жә не ә леуметтік деп бө луге болады. Ә леуметтік қ ажеттіліктерге ең ә уелі адамдармен қ арым-қ атынасқ а, танымдылық қ а жә не сыртқ ы ә серлерге деген қ ажеттіліктерді жатқ ызамыз. Бұ л қ ажеттіліктер адамның бойында жастайынан пайда бола бастайды да, бү кіл ө мір барысында сақ талып келеді.

Қ ажеттілік пен іс-ә рекеттің арасында қ андай байланыс бар? Бұ л сұ рақ қ а жауап беру ү шін ә рбір қ ажеттіліктің даму процесінде екі кезең ді бө лу қ арастыру керек. Бірінші кезең – затпен бірінші кездесуге дейінгі кезең. Екінші кезең – осы кездесуден кейінгі кезең.

Ә детте бірінші кезең де субъект ү шін қ ажеттілік жасырын болады. Адам қ ысылып-қ ымтырыла тұ ра бұ л кү й немен байланысты екененіне ө з-ө зіне есеп бере алмауы мү мкін.

Мотив қ ажеттіліктің пә ні болып айқ ындалады. Мотив арқ ылы қ ажеттілік нақ тылана тү седі, субъектке тү сінікті болады. Қ ажеттілік пен мотивтің пайда болысымен адамның жү ріс-тұ рысы шұ ғ ыл ө згереді. Егер бұ рын жү ріс-тұ рыс бағ ытталмағ ан болса, онда мотивтің пайда болысымен ол ө зінің белгілі бағ ытын алады. Ө йткені мотив - ә рекеттің пайда болу себепшісі. Ә детте бір мақ сат ү шін адам бірнеше ә рекеттер жасайды. Бір мотивке негізделген осы ә рекеттердің жиынтығ ы іс-ә рекет деп аталады, дә лірек айтсақ, ерекше іс-ә рекет немесе іс-ә рекеттің ерекше тү рі. Осылайша, мотивтің арқ асында біз А.Н.Леонтьевтің іс-ә рекет теория қ ұ рылымындағ ы жоғ арғ ы дең гейге келіп жеттік – ол ерекше іс-ә рекет дең гейі.

Іс-ә рекет тек бір ғ ана мотив ү шін іске аспайтынын айта кету керек. Кез-келген ерекше іс-ә рекет мотивтердің жиынтығ ына негізделуі мү мкін. Мотивтердің бірісі ә рдайым жетекші, ал екіншісі –тұ рлаусыз болады. Осы тұ рлаусыз мотивтер ынталандыру-мотиві болып келеді.

Мотивтер мақ саттың қ алыптасуымен ә рекеттерді тү ғ ызады. Біз атап кеткендей, мақ сат ә рқ ашанда саналы болады, ал мотивтің ө зі екі ү лкен классқ а бө луге болады: іс-ә рекеттің саналы жә не санасыз мотивтері. Мысалы, саналы мотивтерге ө мір мақ саттарын жатқ ызуғ а болады. Бұ л мақ сат-мотивтер. Бұ ндай мотивтердің болуы ү лкен адамдардың кө пшілігіне тә н. Келесі классқ а мотивтердің кө пшілігі жатады. Белгілі жасқ а дейін кез-келген мотивтер санасыз болып келетін айта кету керек.

Санасыз (бейсаналы) мотивтер санада ерекше формада кө рінеді. Олардың формасы екеу: эмоциялар жә не тұ лғ алық мағ ына.

Іс-ә рекет теориясында эмоциялар іс-ә рекет нә тижесінің мотивке деген қ атынасының бейнесі ретінде сипатталады. Мотив жағ ынан алғ анда іс-ә рекет сә тті ө тіп жатса, оң эмоциялар пайда болады, ал егер сә тсіз ө тіп жатса – теріс болады. Адам кү йін басқ аратын эмоциялар туралы А.Н.Леонтьев ғ ана зерттеп қ оймай, сонымен қ атар бұ л туралы З.Фрейд, У.Кэннон, У.Джемс, Г.Ланге тә різді ғ алымдар жазғ ан болатын.

Тұ лғ алық мағ ына – мотивтердің санада кө рінуінің басқ а формасы. Дә л осы жетекші мотивте мағ ына қ ұ раушы функция бар екенін айта кету керек. Ынталандыру-мотиві мағ ына қ ұ раушы функция қ ызметін атқ армайды, тек қ ана қ осымша қ оздырушы қ ызметін атқ арып, эмоцияны тудырады.

Іс-ә рекеттің мотивация проблемасымен кем дегенде екі маң ызды мә селе байланысты. Ол, біріншіден, мотив пен тұ лғ а байланысы, екіншіден, мотивтердің даму механизмдері туралы мә селе. Бірінші мә селеге тоқ тала кетейік.

Тұ лғ а туралы оның іс-ә рекеті бойынша жә не мінез-қ ұ лқ ы бойынша қ орытынды жасай алатынымыз бізге мә лім. Бірақ біз айқ ындағ анымыздай, адам іс-ә рекеті мотивтерге тә уелді. Адамның мотивтер жү йесінің иерархиялық қ ұ рылымы бар. Ә р тү рлі адамдарда бұ л қ ұ рылым ә р тү рлі болып келеді. Бір жағ дайда адамда тек бір ғ ана жетекші, маң ызды мотив болады. Басқ а жағ дайда бір, екі немесе одан да кө п жетекші мотивтер болуы ық тимал. Жетекші мотивтер негізі бойынша айырылып қ оймай, сонымен қ атар олардың ә р тү рлі кү ші болады. Мотивтер жү йесінде қ андай мотивтер ірге ретінде қ олданылатыны тұ лғ аның сипаттамасы ү шін аса маң ызды. Ол тек қ ана бір ө зімшілдік мотив немесе альтруистік бағ ыт алғ ан мотивтердің жү йесі т.б. болуы мү мкін.

Енді жаң а мотивтер қ алай пайда болатынына тоқ тала кетейік. Іс-ә рекетті талдау кезінде жалғ ыз жол – қ ажеттіліктен мотивке қ арай, содан соң мақ сатқ а жә не іс-ә рекетке. Шынайы ө мірде ә рдайым кері процесс жү реді, іс-ә рекет барысында жаң а мотивтер мен қ ажеттіліктер қ алыптасады. Іс-ә рекет іске асқ ан кезде қ ажеттіліктер шең бері ұ лғ аяды. Қ азіргі психологиялық ғ ылымда мотивтердің қ алыптасу механизмдері толық зерттелмеген. Іс-ә рекеттің психологиялық теориясында бір механизм жете зерттелген – ол мотивтің мақ сатқ а жылжу механизмі (мақ саттың мотивке айналу механизмі).

Жоғ арыда айтылғ андардан мотивтердің қ алыптасу механизмінің сипаттамасынан психиканың дамуы жө нінде аса маң ызды қ орытынды шығ аруғ а болады. Мотив тұ лғ аның жекелігін қ ылптастырады, ө йткені адам туралы пікір айту ү шін оның іс-ә рекетінің нә тижесіне кө ң іл аударуы қ ажет. Осыдан біз іс-ә рекет тұ лғ аның қ алыптсауына ә сер етеді деген қ орытындығ а келеміз. Осылайша, адам айналысатын іс-ә рекет тү рі оның болашақ дамуын болжайды. Бұ л жерде біз диалектикалық материализмге тірелеміз.

Дә ріс №13. Сана мен тұ лғ аның іс-ә рекеттік