Ет өнімдерінің жіктелуі. Субөнімдерге, шұжық өнімдері, ет ыстамалары

жә не ет жартылай фабрикаттарының тү рлері, оларғ а сипаттама. Ет малдың тү ріне, жасына, семізділігі(қ оң дылығ ы) жә не термиялық кү йіне қ арай жіктеледі. Малдың тү ріне қ арай ірі қ ара жә не ұ сақ мал еті, шошқ а еті, бұ ғ ы, қ оян, жылқ ы, тү йе, жабайы аң еті жә не т.с.с. ірі қ ара мал еті жасына байланысты: 1.сиыр еті (3 жастан жоғ ары) – еттің тү сі қ анық қ ызыл, майы ақ тү стен сарғ ыш тү ске дейін, бұ лшық ет ткані тығ ыз, май қ ыртыстарымен аралас болып келеді(мраморность); 2.тана еті(молодняк) (3 айдан 3 жасқ а дейін) –қ ызғ ылт қ ызыл, бұ лшық етте май қ ыртысы аздау; 3.бұ зау еті(14 кү ннен 3 айғ а дейін) – ашық қ ызғ ылт, консистенциясы нә зік, тері асты майы болмайды. Бұ зау еті ағ зада ө те жақ сы сің іріледі, балалар жә не диеталық тамақ тануда жоғ ары бағ аланады.

Термиялық кү йіне байланысты еттер былай бө лінеді: булы ет - малды соя салысымен алынатын ет, бұ лшық ет қ алың дығ ындағ ы температура 34°Стан тө мен емес. Мұ ндай еттер пісірілген шұ жық жасау ө ндірісінде қ олданылады; суытылғ ан ет - бұ лшық ет қ алың дығ ындағ ы температура 12°Стан жоғ ары емес, мұ ндай ет сақ тауғ а тұ рақ сыз; салқ ындатылғ ан - бұ лшық ет қ алың дығ ындағ ы температура 0°Стан 4°С аралығ ында, мұ ндай еттің тағ амдық қ ұ ндылығ ы мен аспаздық сапасы басқ аларымен салыстырғ анда жоғ ары; тоң азытылғ ан - бұ лшық ет қ алың дығ ындағ ы температура -18^оC, мұ ндай еттер ұ зақ сақ талады, бірақ олардың дә мдік жә не тағ амдық қ асиеттері тө мендеу; ерітілген - бұ лшық ет қ алың дығ ындағ ы температураны қ оршағ ан орта температурасына дейін жеткізу арқ ылы еріту кезінде ет шырыны кө п бө лініп, еттің тағ амдық қ ұ ндылығ ы тө мендейді; қ айта тоң азытылғ ан еттер сатуғ а жіберілмейді, тоң азытылғ ан етпен салыстырғ анда тү сі кү ң гірт болып келеді;

Субө німдер малдың тү ріне байланысты: сиыр, қ ой, шошқ а, ал тағ амдық қ ұ ндылығ ы бойыншаI жә не II категорияғ а бө лінеді. Субө німдердің қ ұ рамында ақ уыздар(9, 5—19, 7%), майлар(2, 34 16, 1%), минералды заттар (0, 5—1, 5%), витаминдер болады. Энергетикалық қ ұ ндылығ ы 100 г субө німде 87—185 ккал қ ұ райды.

Ет ыстамалары( мясокопчености ) — сиыр, қ ой, шошқ а шикізаттарының жекелеген бө ліктерінен дайындалғ ан, тұ здалғ ан жә не термиялық ө ң делген ө німдер. Ет ыстамалары қ олданылатын ет тү ріне байланысты сиыр, шошқ а, қ ой; термиялық ө ң деу тү ріне байланысты: шикілей ысталғ ан 18—22°Ста 5 тә улік тү тінмен ө ң деу, пісірілген, пісіріліп ысталғ ан, кө мбеленген(запеченные) немесе қ уырылғ ан болып бө лінеді.

Шұ жық ө німдері — бұ л ет фаршына немесе ұ сақ талғ ан субө німдерге тұ з жә не татымдық тар қ осылып, қ абық қ а салынғ ан жә не толық дацын болғ анша термиялық ө ң делген ет ө німдері. Шұ жық ө німдері жоғ ары тағ амдық қ ұ ндылығ ымен сипатталады, 100 г шұ жық тың калориясы 170 - 560ккал.

Ет жартылай фабрикаттары — ет комбинаттарында суық тай ө ң делген, аспаздық ө ң деуге дайын ет ө німдері. Жартылай фабрикаттар еттің тү ріне байланысты (сиыр, шошқ а, қ ой, қ ұ с еті); ө ң деу ә дісіне(натурал, кесектелген(рубленые), аунатылғ ан(панированные)); термиялық кү йіне қ арай(салқ ындатылғ ан, тоң азытылғ ан) жіктеледі. Натурал жартылай фабрикаттар порциялық, ірікесекті, ұ сақ кесекті болып бө лінеді. Жартылай фабрикаттарғ а зразы, котлеттер, тұ шпара, манты, ет фаршы, фрикадельки т.б. қ ұ с етінен жасалғ ан жартылай фабрикаттарды негізінен тауық тар мен балапандардан дайындайды.

39. Тағ амдық концентраттардың жіктелуі. Татымдық тардың тү рлері, сапасы ө ндіру технологиясы. Тағ амдық концентраттар алдын ала аспаздық ө ң деліп, кептірілген, рецептура бойынша араластырылғ ан, дайындалуы тез тамақ ө німдері немесе оларды қ ұ рғ ақ консервілер деп атауғ а болады. Қ ұ рамы бойынша олар былай жіктеледі:

1.I-шілік тү стік тағ ам концентраттары. Оларғ а тө гілген кү йінде буып-тү йілген қ ұ рғ ақ сорпалар жә не формағ а келтіріліп престелген лапшалар(роллтон) т.б.

2.II-шілік тү стік тағ ам концентраттары. Оларғ а ботқ алар, қ ұ рғ ақ картоп езбесі, т.б.

3.Ұ ннан жасалғ ан дү мбілдер: торт, кекс, десерт, пудинг, т.б.

4.Сұ лыдан жасалғ ан ө німдер: талқ ан(толокно), «Геркулес» сұ лы ұ лпалары(овсяные хлопья), т.с.с.

5.Қ ұ рғ ақ таң ертең гілік астар: жү гері таяқ шалары мен ұ лпалары, жарылғ ан жү гері, кү ріш, бидай, чипсы т.с.с.

6.Қ ұ рғ ақ тағ амдық дә мдік ө німдер: шай, кофе, татымдық тар, т.б.

7.балалар қ ұ рғ ақ қ оспалары.

Татымдық тар деп қ ұ рамында эфир майы, алколоидтар, гликозидтері бар кептірілген ө сімдіктер бө ліктері. Олар тағ амғ а жағ ымды дә м мен иіс беретін қ асиетке ие. Жә не адамның тағ амғ а деген тә бетін ашады. Олар натурал жә не қ оспа тү рінде ө ндіріреді. Татымдық тар мынандай тү рлерге бө лінеді:

1. Тұ қ ымды - горчица (қ ыша), мускат жаң ғ ағ ы.

2. Жемісті –бұ рыш, кардамон, кориандр, анис, тмин.

3. Гү лді – қ алампыр, шафран.

4. Жапырақ ты –лавр жапырағ ы;

5. Тамырлы –имбирь

6. Қ абық ты –корица

Татымдық тардың барлығ ының ылғ алдығ ы 10-12%болу керек. Ө ң деу мақ сатына қ арай бү тіндей жә не ұ нтақ талғ ан тү рінде ө ндіріледі.

Татымдық тарды ө ң деу технологиясы:

Шикізатты дайындау – ө ндіріске келіп тү скен шикізатты бө где қ оспалардан тазартып, инспекциялайды(торлар жә не магнитті қ оршаулар)

Ұ сақ тау – ә р тү рлі ұ сақ тағ ыш машиналарда ұ сақ тайды

Елеу – ұ сақ талмағ ан тү йірлерін бө ліп алу алу ү шін

Араластыру – рецептурасы бойынша барлық қ ұ рам бө ліктерді араластырады

Буып тү ю – татымдық тарды ылғ ал жә не ауа ө ткізбейтін ішкі бө лігі полиэтилен сырты қ ағ аз пакеттерге салады, дайын пакеттерді жә шіктерге немесе гофрирленген қ ағ аз қ ароптарғ а салады.

40. Тамақ ө німдері ө ндірісіне қ ажетті шикізаттар мен тағ амдық материалдар. Сү т шикізаты, химиялық қ ұ рамы, қ асиеті. ТАҒ АМДЫҚ ШИКІЗАТ шығ у тегі бойынша ө сімдік текті жә не жануар текті, сондай-ақ жерде(жерлі) тіршілік ететін жә не суда тіршілік ететін(сулы) болып бө лінеді. Ө сімдік шикізатына жемістер, жидектер, кө кө ністер, дә нді дақ ылдар жә не қ ұ рамында май, крахмал, қ анты бар ө сімдіктер жатады. Сулы ө сімдік шикізатына тең із шө птері мен балдырлары жатады. Жерлі жануар текті шикізаттарғ а – сү т, ет, жұ мыртқ а, майлар, бал жатады. Сулы жануар текті шикізаттарғ а - балық, тең із сү тқ оректілері мен сулы омыртқ асыздар(шаянтә різділер, моллюскалар, инетерілілер жә не т.б.) жатады.

Енді осы тағ амдық шикізаттардың жіктелуіне тоқ тала кетейік:

1. Жеміс-жидектер: тұ қ ымды(алма, алмұ рт); сү йекті(ө рік, шие); цитрусты(апельсин, мандарин, лимон); субтропикалық (анар, қ ұ рма); тропикалық (банан, ананас, зә йтү н); жаң ғ ақ ты(грек, фундук, миндаль, арахис); жидектер(қ арақ ат, таң қ урай...);

2. кө кө ністер: томатты(қ ызанақ, бұ рыш, баклажан); асқ абақ ты(қ ияр, патиссон, асқ абақ); бұ ршақ ты(жасыл бұ ршақ, ү рме бұ р.); дә нді (жү гері); бақ шалы(қ арбыз, қ ауын); тамыржемістер(сә біз, қ ызылша); тү біржемістер(картоп); қ ырық қ абатты (ақ тү біртекті, гү лді...); жапырақ ты(саумалдық -шпинат, салат, аскө к, петрушка); пиязды(бас пияз, сарымсақ); кө пжылдық кө кө ністер(спаржа, рауғ аш(ревень), қ ымыздық (щавель), желкек(хрен));

3.дә нді дақ ылдар – бидай, кү ріш, қ ара бидай, сұ лы, арпа, жү гері;

4. жармалы дақ ылдар – қ арақ ұ мық, тары;

5. бұ ршақ дақ ылдары – асбұ ршақ, ү рме бұ ршақ, жасымық, соя, ноқ ат, маш, лобия, т.б.

6. қ ұ рамында май мө лшері жоғ ары ө сімдіктерге кү нбағ ыс, соя, мақ та, зә йтү н, зығ ыр т.с.с.

7. қ ұ рамында қ ант мө лшері жоғ ары ө сімдіктерге- қ ант қ ызылшасы, қ ант бұ тасы, ү йең кі, тары;

8. қ ұ рамында, крахмал мө лшері жоғ ары ө сімдіктерге – картоп, кү ріш жатады.

Сү ттің тағ амдық жә не биологиялық қ ұ ндылығ ы оның қ ұ рамындағ ы компоненттердің қ атынасына байланысты. Олар адамның тамақ тану физиологиясында сиыр сү ті аса маң ызды роль атқ арады. Сү ттің химиялық қ ұ рамы, сү ттің қ асиеті.Сү т белогі толық қ ұ нды болып саналады. Ө йткені оның қ ұ рамында барлық ауыстырылмайтын амин қ ышқ ылдары болады. Сонымен қ атар сү т белогі организмді улы заттардан қ орғ ай алатын амфотерлі қ асиетке ие. Мысалы, организм ауыр металмен уланғ ан кезде сү ттегі казеин белогі олармен ә рекеттесіп ерімейтін тұ з тү зеді. Сү ттегі май бағ алы тағ амдық қ асиетке ие, организмге қ уат береді жә не оң ай сің іріледі. Сү ттегі қ ант лактоза организмде жү ретін биохимиялық процестер ү шін энергия кө зі болып табылады. Жә не ол организмге минералды зттардың (Са, Р, Ва, Магний) сің уіне жағ дай жасайды. Сү ттегі минералды зат мө лшері тканьдерде жаң а клетканың, ферменттердің, гармондардың тү зілуін қ амтамасыз етеді жә не зат алмасуғ а қ атысады. Мысалы Са фосфаты сү йектің тү зілуі ү шін қ ажет, ал Са қ ан қ ысымын реттейді мидың жақ сы жұ мыс істеуін қ амтамасыз етеді. Ал Са дың жетіспеуі жү зден аса аурулардың тү зілуіне ә келеді.Сү ттің биологиялық қ ұ ндылығ ы оның қ ұ рамындағ ы витаминдердің мө лшеріне байланысты. Витаминдердің қ ұ рамы малдың азық тану рационына байланысты. Сү тте А, Д, Е, В тобының жә не РР витаминдері кездеседі. Сү ттің энергетикалық қ ұ ндылығ ы бір литрде 2720 кДж. Сү ттің қ ұ рамында барлық компоненттердің болуы жә не оң ай сің ірілуі оны емдік мақ сатта, диеталық тамақ тану саласында, балалар тағ амында қ олдануғ а алып келеді

Балық емес тең із ө німдерінің тү рлері олардан алынғ ан ө нім ассортименттері. «Натурал шаян» консервісінің технологиясы, дайын ө німге қ ойылатын талаптар

Балық емес тең із ө німдері 4топқ а бө лінеді.Оларғ а мыналар жатады:

1. Шаянтә різділер: краб, креветка, шаян(рак), лангустер.

2. Моллюскалар. Олар 3-ке бө лінеді:

1) екіжақ ты қ абық тағ ы(двустворчатые)(ракушки) – устрица, мидии;

2) басы-аяғ ы бар моллюскалар(головоногие) – кальмар, осьминог. Олар етті аяқ тарымен қ озғ алады.

3) ү лкен аяқ ты моллюскалар(брюхоногие)(улитки). Олардың денесі: басы, кеудесі жә не ү лкен аяқ тарынан тұ рады.

3. Инетерілілер - тең із кірпілері, трепанга;

4. Балдырлар – тең із қ ырық қ абаты, ламинария.

1. Шаянтә різділер – краб, лангуст, омар, креветкалар, ө зен шаяндары(рак), криль – саудағ а негізінен шикілей мұ здатылғ ан, пісіріліп-мұ здатылғ ан, тоң азытылғ ан тү рде, табиғ и консерві жә не Океан пастасы тү рінде тү седі. Шаян тә різділердің дә мі ерекше, тағ амдық қ ұ ндылығ ы жоғ ары.
Шаян тә різділерді жеке тағ ам ретінде, салат, бірінші жә не екінші тамақ жасауда қ олданады.

1) Шаянтә різділер ішінде камчатка крабы бағ аланады, оның массасы 1, 2-ден 4, 2 кг дейін. Крабтың жеуге жарамды еті шымшуырында, суытқ ыш аяғ ында жә не абдоменде орналасқ ан. Шикі еті сілікпе консистенциялы, сұ р-кө к тү сті, ал піскен еті тығ ыз қ ызыл тү сті болады

2) Креветкалар Баренц жә не Қ ара тең іздерінде кездеседі. Креветкалар –тағ амдық қ ұ ндалығ ы жоғ ары ө нім. Қ ара тең із ұ зындығ ы 5-10 см, қ иыр шығ ыс креветкалары - 15 см жә не одан жоғ ары, салмағ ы 15-20г. Креветкалар еті нә зік, ө те дә мді, белокқ а бай (шамамен 25%). Креветкаларда А, D жә не В тобы витаминдері бар. Жеуге жарамды еті қ ұ йрық бө лігінде, мойнында болады

3) Шаяндар(раки) сауда орындарына тірі немесе піскен тү рде тү седі. Шаяндар сыртқ ы беті таза, сауыты қ атты болады, ө скіндер мен зақ ымданулар рұ қ сат етілмейді.

Сауда орындарында тірі шаяндарды қ араң ғ ы бө лмеде 3°С температурада 2 тә улікке дейін сақ тайды.

4) Омарлар мен лангустар (тең із шаяндары) Атланта мұ хитынан, Солтү стік жә не Жерорта тең іздерінен ауланады. Сауда орындарына мұ здатылғ ан жә не консерві ретінде тү седі. Мұ здатылғ ан тү рде оларда қ ызғ ылт таза жә не тығ ыз сауыты, тығ ыз ақ еті болу керек. -18°С температурада 8айғ а дейін сақ тайды.

5 ) Криль –ұ сақ тең із креветкасы. Балғ ын шикізаттан сығ ымдау арқ ылы шырынын алады, содан кейін 90-95°С температурада 10 минут бойы пастерлейді. Бұ л кезде белок коагуляциясы жү реді. Белокты бө ліп алады да ұ нтақ тайды жә не -30°С температурада брикет тү рінде мұ здатады. Брикеттерді пергамент пен целлофанғ а орайды.
2. Моллюскалар. Моллюскаларғ а мидиялар, устрицалар, тең із тарақ тары, кальмар, сегізаяқ тар жатады. Маринад, қ уырылғ ан жә не бұ қ тырылғ ан ет, палау, салат, турама, ыстық тамақ тар жасауда қ олданылады.
Мидия –тең із молюскалары; олар Қ ара, Азов, Балтық, Беринг, Охот жә не Жанон тең іздерін мекендейді. Мидияның еті нә зік, дә мді жә не мө лдір. Қ ұ рамында А, D, С жә не В тобы витаминдері, ә р тү рлі минералды заттар (3-4%дейін), гликоген (5, 9-6, 2%), аз мө лшерде белок (10-12, 8%) май (2%) болады.

1) Устрицаларды Қ ара жә не Қ иыр шығ ыс тең іздерінен аулайды. Олар қ озғ алмай тең із тү біне жабысып ө седі. Тез кө бейеді. Устрицаларды жасанды тү рде ө сіреді. 4-5 жыл жасында сауда орындарына келіп тү седі.
Устрицалардың тағ амдық қ ұ ндылығ ы жоғ ары. Олардың ө зіндік химиялық қ ұ рамы бар. Оның қ ұ рамында кө п мө лшерде гликоген бар, кейде 6%дейін жетеді. Қ ұ рамында йод, фосфор жә не кейбір металл қ оспаларының болуымаң ызды орын алады. Балық етіне қ арағ анда устрицаларда В тобы жә не С витамині кө п болады.

2 ) Тең із тарақ тары кө пмө лшерде Қ иыр шығ ыста ауланады. Олардың ө лшемі ө те ірі, ал салмағ ы 200г дейін. Тарақ тардың еті дә мді, краб етіне ұ қ сас. Оның қ ұ рамындағ ы қ ұ рғ ақ зат мө лшері 17% жә не одан жоғ ары. Ол саудағ а мұ здатылғ ан тү рде тү седі. Піскен жә не кептірілген тү рде, сонымен қ атар салат, турама, котлеттер жә не басқ а тағ ам жасауда қ олданылады. Сақ тау мерзімі -18°С температурада 2айғ а дейін.

3) Кальмарлар– тең із молюскалары. Олар тропикалық суларда тіршілік етеді. Оның еті жұ ғ ымды-нә рлі болып келеді.Кальмарларды консервілейді, сондай-ақ терісі мен тұ мсығ ын жә не сү йегінен арылтқ аннан кейін пайдалануғ а дайын болатын жартылай фабрикаттар шығ арады. Кальмар етін кептіреді, ал кейде мұ здатады. Кепкен кальмар етінде 20-25% су, шамамен 70% белок, 1% май жә не 5-6% минералды заттар болады.

3. Ине терілілер. Ине терілілердің ішінде терпангтар, кукумариялар, тең із кірпілерінің кә сіптік маң ызы зор. Трепангтар мен кукумариялар кептірілген кү йде, кейде тоң азытылғ ан тү рде тү седі, оларадан консервілер жасалады. Терпангтар кең тарағ ан. Олар тек жоғ ары қ ұ нды ғ ана емес, сонымен қ атар емдік қ асиетке ие. Шығ ыс елдерде терпангтарды тең із женьшені деп атайды жә не тез шаршағ ыш адамдарғ а ұ сынады. Дә мі жағ ынан терпангтар балық тардың піскен шеміршегіне ұ қ сас. Оларды мұ здатады, кептіреді, олардан май жә не томат қ осылғ ан консервілер жасайды.

4. Балдырлар ішінде тамақ қ а ламинария немесе тең із орамжапырағ ы қ олданылады. Ол саудағ а кептірілген жә не мұ здатылғ ан тү рде тү седі, олардан консерві жасайды. Қ ұ рамында йод мө лшері жоғ ары болғ андық тан жү рек-жү йке ауруларымен, астеросклерозбен ауыратын адамдарғ а ұ сынады.
Мұ здатылғ ан тең із ө німдері қ оғ амдақ тамақ тану орындарында -10-нан -12°С дейін температурада 14 тә лік сақ талады.

«Натурал шаян» консервісінің технологиясынын сұ лбасы:

1) Бө лу, салқ ындатылғ аннан кейін етінен ажырату.

2) Етті жуу

3) Сорттау, тү рі жә не сапасы бойынша.

4) Порциялау, ұ зындығ ы 4-8 см-к кесектерге кесу

5) Шаю, ағ ынды суда

6) Банкағ а салу, №6-22-ші қ аң ылтыр банкаларғ а

7) Жабу

8) Стерилдеу, 107⁰ С-та 70-75 минут

9) Салқ ындату

10) Тауарлық кө ркемдеу

11) Сақ тау

Жоғ арғ ы сортты шаян консервісін бү тін қ алың еттерден дайындайды, 1-ші сортты консерві ө ндіру ү шін кесілген еттер жоғ арғ ы сортты ө ң деуден қ алғ ан еттер қ олданылады. Шаянды аулағ аннан кейін бірден консервілеуге жібереді. Ө ң деуге дейін шаянды 4 сағ атқ а дейін ғ ана сақ тауғ а болады. Ө з сө ліндегі шаян консервісін дайындау ү шін шаянның аяқ тарындағ ы еттері қ олданылады. Сыртқ ы қ атты қ абық тарынан еттерді ажырату ү шін, оларды 8-12 минут қ айнатады. Содан соң тең із суында, салқ ындатады.

42. Етті ө ң деуге дайындау, еттегі автолиттік ө згерістерге сипаттама. Еттің семіздігіне қ арай жіктелуі жә не олардың таң балануы. Консерві заводтарына ет ұ шалары немесе жартылай ұ шалары темір жол транспортымен изотермиялы вагондармен мұ здатылғ ан ет ыдыстарғ а салынып салқ ындатылғ ан ет ілінген кү йде келіп тү седі. Ет тасымалдайтын транспортердың барлық тү рі белгіленген санитарлы гигиеналық талаптарғ а сай болуы керек. Консерві заводтарында етті салмағ ы, мал тү рі жә не семіздігі бойынша қ абылдайды. Ө ң деуге дейін жаң а сойылғ ан немесе салқ ындатылғ ан етті қ оймаларда монорельстерге ілінген кү йде ұ шалар бір біріне тимейтіндей етіп орналастырады. Етті мұ ндай қ оймада сақ тау ұ зақ тығ ы бө лмедегі ауаның температурасына байланысты.

Еттегі автолиттік ө згерістер мынандай стадияларғ а бө лінеді:

1) жаң а сойылғ ан кү йі.

2) Ө лгеннен кейінгі сіресу кү йі.

3) Еттегі автолиз процесі(Еттің таралуы жә не жетілуі).

4) Еттің шіріп, бұ зылуы.

Мал еттерін мынандай категорияларғ а бө леді:

1) Сиыр, қ ой, ешкі еттері ү шін 1-2-ші категориялы семіздіктегі жә не арық мал еті.

2) Майлы шошқ а еті

3) Жылқ ы еті ү шін жоғ ары, орташа, тө мен семіздіктегі.

Консерві заводтарына ірі қ ара мал еті, жарты ұ ша немесе 4-ке бө лінген ұ ша тү рінде ұ сақ мал еті бү тін немесе жарты ұ ша тү рінде келіп тү седі. Ұ шағ а жә не жартылай ұ шаларғ а ветеринарлық байқ аулардан ө ткендегі жә не семіздіктегі жазылғ ан санитарлы- ветеринарлы таң бка қ ойылады. 1-ші категориялы сиыр, қ ой, ешкі етіне дө ң гелек таң ба. 2) 2-ші категориялы еттерге тө ртбұ рышты таң ба. 3) арық мал етіне ү шбұ рышты таң ба. 4) жас мал етіне М ә ріпті қ ойылады. Таң бада республикалық қ ысқ арғ ан аты, кә сіпорынның номері жә не ветеринарлық байқ аулардан ө тті деген сө з болуы керек.