Калий тыңайтқышының өсімдіктер үшін маңызы 3 страница

2. Тамыр тү кшелері немесе сору аймағ ы, ұ зындығ ы 1-2 см.

3. Созылу аймағ ы.

Бө ліну немесе созылу аймақ тарына қ арағ анда қ оректік, элементтерді тамыр тү кшелері орналасқ ан аймақ клеткалары ә лденеше рет қ арқ ынды сің іреді. Ө сімдіктің тамыр жү йелері қ ұ рғ ақ массағ а шақ қ анда оның топырақ бетіндегі мү шелерінен ү лкен болады. Мысалы, тың жә не тың айғ ан жерлерде ө сірілетін кө пжылдық шө птердің тамыр жү йелерінің ү лес салмағ ы жер бетіндегі ө сімдік массасының 90%-ін қ ұ райды. Сол сияқ ты жү гері егістігінде ол 16%, кү здік бидайда 70%, жоң ышқ ада-166% жетеді. Ал жантақ ө сімдігінің тамыр жү йесінің ұ зындығ ы 30 метрге дейін жетіп, оның жалпы салмағ ы жер бетіндегі массасынан 100 есе артық болады. Ауылшаруашылық дақ ылдарының тамыр жү йелері біршама кө лемді жерлерді алып жатады. Атап айтқ анда, кү здік қ ара бидай тамырларының ұ зындығ ы 6, 4 м, тү кшелерінің ұ зындығ ы 1649, 4 метрге, олардың беткі қ абатының кө лемі 503-767 см жетеді. Бір кү здік қ ара бидай ө сімдігі 4 айда 13 млн 800 мың дана тамыр шығ арады. Олардың жалпы ұ зындығ ы 600 километрге, беткі жағ ының кө лемі 240 шаршы метрге жетеді. Мақ та тамыры 6 м, жаздық бидай тамыры 2 м, ал жоң ышқ а тамыры 18 м жетеді. Тамырдың ұ зындығ ы кө бінесе топырақ тағ ы ылғ ал қ орына байланысты болады. Мысалы, топырақ та ылғ ал жеткілікті болғ ан жағ дайда жоң ышқ а тамыры 5 метр терең дікке дейін, ал қ уаң шылық болғ ан кезде 20 м терең дікке дейін бойлап ө седі. Табиғ атта тамырлардың терең бойлап кетуіне жол бермейтін жә не оларды топырақ тың жоғ арғ ы қ абатында ғ ана ө ркен жаюғ а мә жбү р ететін факторлар болады. Бұ ғ ан температурасы тө мен жә не аэрациясы нашар, ыза сулардың жер бетіне жақ ын орналасуын жатқ ызуғ а болады. Ө сімдіктің тамыр тү кшелері тамырдың қ оректік заттарды сің іру қ абілетін ұ лғ айтады. Сондық тан да, тамыр тү кшелері орналасқ ан аймақ ты тамырдың қ оректік заттарды сің іру аймағ ы деп атайды. Дегенмен, кейбір зерттеу жұ мыстары қ оректік заттарды сің іруге тамыр тү кшелері орналаспағ ан аймақ клеткалары да қ атысатынын дә лелдеп отыр. Рассел мен Кларксон фосфор элементін арпа тамырының тамыр тү кшелерінен 40 см қ ашығ ырақ орналасқ ан бө ліктері де сің іретінін анық тады. Сонымен қ атар тамыр тү кшелерінде арнайы сің іру аймағ ы жоқ.

Билет

1. Кальций ө сімдіктердің ескі сабақ тарында ә сіресе астық тұ қ ымдастарының жапырақ тарында кездеседі. Ол ақ уыздың тү зілуіне, ө сімдіктегі органикалық қ ышқ ылдарды бейтараптауғ а жә не ө сімдіктердің тамыр жү йелерінің дамуына кө мектеседі.

Ө сімдікке кальций жан-жақ ты ә сер етеді. Ол ө сімдіктің барлық мү шелерінде: қ ымыздық, пектин, фосфор қ ышқ ылдарының тұ здарының қ ұ рамында кездеседі. Ө сімдік қ ұ рамындағ ы кальций қ осылыстарының 20-65 пайызы суда жақ сы ерісе, қ алғ ан бө лігін ә лсіз сірке, тұ з қ ышқ ылдарының кө мегімен бө ліп алуғ а болады. Кальцийдің біраз бө лігі цитоплазмада ион тү рінде кездеседі.

Кальций, басқ а катиондар ү шін кү шті антагонист болып саналады.

Кальций ө сімдіктің жер бетіндегі мү шелерінің ө суіне де қ олайлы жағ дай тудырады. Ол фотосинтез қ ұ былысының жү руі ү шін маң ызды рө л атқ арады.

Кальций ө сімдіктегі зат алмасу, кө мірсулардың жылжу, азотты заттардың ө згеру процестеріне қ атысады. Бұ л элементтің ә серінен протоплазманың тұ тқ ырлығ ы мен ө ткізгіштігі жоғ арылайды.

Кальций ферменттердің белсенділігіне ә сер етеді. Мысалы, ә к қ олданғ анда сұ лы ө сімдігінің инвертаза жә не каталаза ферменттерінің белсенділігі артқ ан. Кальций жетіспегенде ең алдымен ө сімдіктің тамыр жү йесі зардап шегеді де, тамыр тү кшелерінің пайда болуы тежеледі.

Ауылшаруашылық дақ ылдары кальцийді ә р тү рлі мө лшерде пайдаланады. Мысалы, дә нді дақ ылдардың 20-30 ц ө німі 20-40 кг, 200-400 ц тамыр жемістілер 60-120 кг, 500-700 ц капуста 300-500 кг кальций пайдаланғ ан.

Кальций топырақ та тү рлі минералдардың, сің іру кешені қ ұ рамында жә не кө мір, азот, кү кірт, фосфор қ ышқ ылдарының тұ здары тү рінде кездеседі. Ө сімдіктер алмасатын жә не топырақ ерітіндісіндегі кальцийді сің іреді. Мұ ндай кальций қ ара топырақ та кө п, ал қ ара қ оң ыр жә не боз топырақ тарда аз мө лшерде болады.

Кальцийдің жалпы мө лшері топырақ тү ріне байланысты. Мысалы, қ ара топырақ та 1, 44 %, боз топырақ та 6, 04 пайыз шамасында болады.

2. Марганец. Ферменттердің қ ұ рамына кіріп фотосинтез, тыныс алу, кө мірсулар мен ақ уыздардың алмасу процестеріне қ атысады, ол ө згермелі кө п валентті элемент болғ андық тан ө сімдіктер клеткасындағ ы тотық тандыру-тотық сыздандыру реакциясына қ атысып, жапырақ тардағ ы кө мірсулардың кө беюі мен тамыр жү йелерінің қ озғ алысын арттырады, ө сімдіктерді нитратты қ осылыс-тармен қ оректендіргенде ол ө зінің тотық сыздандырғ ыш заттар ретінде, ал аз аммиакты қ осылыстармен қ оректендіргенде тотық тандырғ ыш заттар ретінде ә рекет етеді.

Ө сімдіктерде марганец жеткіліксіз болғ анда ауруғ а (хлороз деп аталатын) шалдығ ады. Алайда топырақ та марганец ө те кө п болса, ө сімдікке зиянды ә сер ететінін есте ұ стау қ ажет. Ол ақ уыздық катализаторлар-фермент белсенділігін, демалу, азотпен алмасу процестерін тездетеді. Ө сімдік кө мір қ ышқ ыл газымен, хлорофилмен ақ уыз қ осылыстарының байланысын жақ сартады.

3. Топырақ тың минералдық бө лігіне тү сініктеме берің із?

Топырақ негізінен бір-бірімен ө зара тығ ыз байланысты ү ш бө ліктен (фазадан) тұ рады: газ немесе топырақ ауасы, сұ йық немесе топырақ ерітіндісі жә не қ атты бө лігі. Топырақ тың осы ү ш бө лігі оның гранулометриялық, химиялық қ ұ рамдары мен агрохимиялық қ асиеттеріне жан-жақ ты ә сер етеді. Топырақ ауасы ө сімдік тіршілігіне жә не оның тамырларымен аэробты микроорганизмдердің тыныс алуы ү шін маң ызды рө л атқ арады. Топырақ ауасының қ ұ рамы атмосфера ауасымен салыстырғ анда ө згешелеу болады. Атап айтқ анда, топырақ ауасының қ ұ рамында кө мірқ ышқ ыл газы кө п (пайыздың оннан бір бө лігінен 2-3 пайызғ а дейін), оттегі азырақ болады. Топырақ ауасында кө мірқ ышқ ыл газы мө лшерінің жоғ ары болуына, оны мекендейтін тү рлі аэробты организмдердің оттегіні пайдаланып, бұ л газды бө ліп шығ ару мен органикалық заттардың ыдырауы, атмосфера мен топырақ арасындағ ы газ алмасу қ ұ былысы, топырақ ылғ алдығ ының шамадан тыс жоғ ары болуы ық пал етеді. Мұ ның ө зі ө сімдіктің дұ рыс ө ніп-ө суі ү шін су мен ауа белгілі бір қ атынаста болуы керек екенін кө рсетеді. Топырақ ерітіндісі топырақ тың жалпы массасының 20 пайызын қ ұ райтын оның ең жылжымалы, ө згермелі жә не белсенді бө лігі. Топырақ ерітіндісінің қ ұ рамына минералдық, органикалық заттармен еріген газдар (оттек, аммиак, кө мірқ ышқ ыл газы) енеді. Топырақ ерітіндісінің қ ұ рамы мен концентрациясы тұ рақ ты емес, ол тү рлі биологиялық, химиялық, физика-химиялық қ ұ былыстардың ә серінен ө згеріп тұ рады. Мысалы, тың айтқ ышты қ олдану, топырақ тағ ы ылғ алдың азаюы, органикалық заттардың минералдануының қ арқ ынды ө туі, оның қ ұ рамындағ ы тұ здардың мө лшерінің кө беюіне, ал ө сімдіктің топырақ тағ ы қ оректік заттарды пайдалануы, қ оректік заттардың топырақ тың тө менгі қ абатына шайылуы немесе суда еритін қ осылыстардың ерімейтін кү йге ауысуы, топырақ ерітіндісіндегі тұ здардың концентрациясының тө менденіне ық пал етеді. Топырақ тың сұ йық бө лігінің қ ұ рамы ерітінді мен топырақ коллоидтарының арасындағ ы алмасу реакцисының ә серінен де ө згереді. Топырақ ерітіндісінде К +, Са 2+, Mg 2+, NH 4+, NO 3-, SO 42-, H 2PO 4- иондарының болуы ө сімдіктің қ оректенуде маң ызды рө л атқ арады. Бұ л иондар тұ здарының жиналуы топырақ қ ұ рамындағ ы минералдың ү гілуіне, органикалық заттардың ыдырауына, қ олданылатын тың айтқ ыш тү ріне байланысты. Кө пшілік жағ дайда топырақ та тұ здардың концентрациясы 0, 05 пайыз шамасында болады. Егер тұ здарың концентрациясы 0, 2 пайыздан кө п болса ө сімдікке зиянды ә сер етеді. Сондық тан топырақ ерітіндісінің қ ұ рамын зерттеудің ө ндірістік маң ызы ү лкен. Топырақ тың қ атты бө лігінің жартысына жуығ ы (49 пайыз) оттек ү лесіне, ү штен бірі кремний, 10 пайызы темір мен алюминий ү лесіне, 7 пайызы басқ а химиялық элементтердің ү лесіне тиеді. Жоғ арыда аталғ ан химиялық элементтердің барлығ ы топырақ тың минералдық бө лігінде минералдық қ осылыстар тү рінде кездеседі. Кө міртек, сутек, оттек, кү кірт минералдық жә не органи- калық, ал азот дерлік тұ тас органикалық бө лігінде болады. Топырақ тың қ ұ рамына Алғ ашқ ы жә не екiншiлiк минералдар кiредi. Олардың химиялық қ ұ рамы жә не қ ұ рылымы толығ ымен топырақ тү зілу жағ дайларын айқ ындайды. Топырақ тү зуші жыныс- тардың ө згеру сипатына жә не топырақ кесіндісінің бө ліктенуіне ең кө п ә серін климат, соның ішінде ә сіресе су жә не температуралық жағ дайлар тигізеді. Ылғ алмен кем қ амтылғ ан аймақ тарда топырақ тың химиялық қ ұ рамы топырақ тү зуші жыныстардың қ ұ рамымен бірдей болады, ал ылғ алды аймақ тарда ү гілу барысында коллоидті жә не ерігіш ө німдердің топырақ тың тү зілу орындарынан тыс ә кетілетін себептен топырақ тың химиялық қ ұ рамы топырақ тү зуші жыныстардың қ ұ рамынан айтарлық тай ө згеше болады. Тек қ ана кварц жә не дала шпаты кө п ө згермейді. Сонымен, аналық жыныстардың ү гітілу нә тижесінде тұ рақ ты екінші қ атардағ ы минералдар қ ұ ралады. Олар топырақ организмде- рінің тіршілігіне жә не ө мдіктің ө суіне тиісінше орта қ алып- тастырады. Топырақ тың қ атты фазасының 90-99 пайызы минералдық бө ліктен тұ рады. Оның минералогиялық жә не химиялық қ ұ рамы ө те кү рделі болып келеді. Топырақ тағ ы минералдар шығ у тегіне қ арай екі топқ а бө лінеді: алғ ашқ ы жә не екінші қ атардағ ы минералдар. Алғ ашқ ы минералдың ішінде топырақ та калийлі жә не натрий- калийлі далалық шпат, калийлі жә не темірлі-магнийлі слюдалар, кварцтар кең інен таралғ ан. Алғ ашқ ы минералдар топырақ тү зуші аналық жыныстардың қ ұ рамында болады. Химиялық қ ұ былыстар- дың, топырақ ты мекендейтін организмдердің ә серінен алғ ашқ ы минералдардан темір‚ алюминий гидрооксидтері, кремнезем гидрат- тары, ә ртү рлі тұ здар жә не екінші қ атардағ ы минералдар пайда болады. Екінші қ атардағ ы минералдар химиялық қ асиеттері бойынша ү ш топқ а бө лінеді: • Монтмориллониттер (монтмориллонит, бейделлит т.б.). Бұ л минералдардың ісінуі, жабысқ ақ тығ ы, тұ тқ ұ рлығ ы жоғ ары. • Каолиниттер (каолинит, галлуазит). Бұ л топқ а жататын ми- нералдардың тұ тқ ырлығ ы мен жабысқ ақ тығ ы азырақ болады. • Гидрослюдалар (гидромусковит, гидробиотит, вермикулит). Олардың химиялық қ ұ рамы тұ рақ ты емес. Топырақ тың минералдық бө лігінің қ ұ рамына аморфты заттар да кіреді. Сонымен қ атар топырақ та ә ртү рлі тұ здар: карбонаттар, сульфаттар, хлоридтер, нитраттар, жә не калий, натрий, кальций, магний фосфаттары кездеседі. Олардың кө пшілігі (мысалы, нитраттар, хлоридтер жә не калий, натрий фосфаттары) суда жақ сы ериді. Топырақ тың гранулометриялық фракцияларының химиялық қ ұ рамы бірдей емес. Топырақ тың гранулометриялық қ ұ рамы оның физикалық, физика-химиялық, химиялық қ асиеттерін себептейді. Саз, сазды топырақ тар қ ұ рамында қ ұ м, қ ұ майт топырақ тарғ а қ арағ анда кальций, магний, калий жә не т.б. элементтер кө п болады. ТОПЫРАҚ ТЫҢ МИНЕРАЛОГИЯЛЫҚ БӨ ЛІГІНІҢ Қ Ұ РАМЫ

Топырақ тың потенциалды жә не эффективті қ ұ нарлығ ы негізінде оның минералогиялық қ ұ рамымен себептеледі. Топырақ тың минералогиялық қ ұ рамы оның потенциалды қ ұ нар- лығ ын бағ алауғ а мү мкіндік береді, бырақ оның эффективті қ ұ нар- лығ ын дұ рыс айқ ындамайды. Сондық тан, топырақ тың эффективті қ ұ нарлығ ының оның минералогиялық қ ұ рамына тә уелділігін білу ө те маң ызды. Топырақ тың қ ұ рылымын себептейтін ө те тұ рақ ты, берік, ү гілгенше ө сімдіктер пайдалана алмайтын минералдар: • Силикаттар (кремний, су тегі нен тұ рады). • Алюмосиликаттар (кремний, су тегі, алюминий, темір, калий, кальций, магний, натрий элементтерінен тұ рады). Топырақ тү зуші жыныстардың ү гітілуге беріктілігі оның минралогиялық қ ұ рамына тә уелді. Мысалы, дала шпаттары жә не слюдалар жең ілдеу ү гітіледі.

Билет

Кобальт ө сімдіктердің барлық тү рлерінде кездеседі. Олар ә сіресе тең ізде, суларда ө сетін ө сімдіктерде кө п, ал тұ щы суларда батпақ ты жә не тең із жағ алауындағ ы ө сімдіктер қ ұ рамында аз болады. Мү ның ө зі осы маң айда мал шаруашылығ ы орналасатын шаруашылық тарда малдың ә р тү рлі ауруғ а ұ шырауына ә серін тигізеді. Кобальт ө сімдіктің қ ұ рғ ақ шылық қ а тө зімділігін кү шейте тү седі. Ө сімдіктердің кобальтты пайдаланудағ ы ерекшелігі, топырақ тан сің іріп алғ ан кобальттың тө рттен ү шіне дейіні ө сімдіктің ұ сақ тамырларына жиналады. Кө кө ніс дақ ылдарына кобальт қ олданғ ан кезде алқ аптардың тү сімі артатындығ ы айқ ындалы. Мұ нымен қ атар, ө сімдіктердің химиялық қ ұ рамы ө згеріп, хло-оилл жә не аскорбин қ ышқ ылы, қ ұ рғ ақ заттардың мө лшері едә уір кө бейеді.

Минералдық қ оректену дегеніміз ө сімдіктердің минералдық тұ здарды ө з бойына сің іру қ абілеті. Бұ л процессіз ө сімдіктер бойында органикалық қ осындылардың пайда болуы, яғ ни олардың ө су, дамуы тіпті де жү зеге аспайды. Ө сімдік дамуының ә р қ илы кезең інде оның минералдық заттармен қ оректену жү йесін ө згертіп, ө су қ арқ ынын реттеп қ ана қ оймай, сонымен бірге оның дамуын да тездетуге болады. Олардың ө суінің бастапқ ы кезең інде қ оректік заттар жетіспесе, бұ л кө птеген ө сімдіктер тіршілігіне елеулі зиян келтіреді.

2. Топырақ та ө сімдік организмін қ анағ аттандыратын минералдық заттар кемісе немесе мү лде жоқ болса, ол кезде қ олдан тың айту жү ргізіледі. Кө бінесе топырақ ты азот, фосфор, қ алий жә не микроэлементтердің тұ здарымен тың айтады. Бұ л ретте егістік кө лемі, топы-ақ тың, егілетін ө сімдіктің тү рі мен сортының ерекшеліктері, сол ө сімдік тамырларынан бө лініп шығ атын заттардың қ асиеттері ескерілуі тиіс. Сонымен қ атар, минералдық заттар топырақ қ а ө сімдіктің ө суі мен даму кезең деріне орай да беріледі. Мысалы, кө птеген ө сімдіктер ө з дамуының алғ ашқ ы кезең інде фосфорлы заттарды кө бірек тілейді де, азотты қ осындыларды онша қ ажет етпейді. Егер азотты, фосфорлы жә не калийлі тың айтқ ыштарды ең гізу кө зделсе, оларды тұ қ ым себілместен бұ рын жер жыртқ ан кезде-ақ топырақ қ а араластырып жібереді.

Ө сімдікке қ ажет болғ ан тың айтқ ыштарды топырақ қ а араласырып (тамыр арқ ылы) берумен қ атар, соң ғ ы кезде олардың ерітінділерін ө сімдіктің ү стінен бү ркіп (жапырақ арқ ылы) сің іру, яғ ни қ осымша қ оректендіру жолдары да кө п қ олданылып келеді.

Тә жірибесі бар егінші ө сімдік тіршілігінің кез келген факторына тікелей ә сер етумен бірге онымен тығ ыз байланысты болатын басқ а факторлар арқ ылы жанама тү рде де ық пал етуге мү міндіктің бар екенін, соның арқ асында тіпті ауа райы тым кү рделі, қ олайсыз болғ ан кү ннің ө зінде де бітік егін ө сіре алатынын білді. Мысалы, ө сімдіктердің пісуін тездететін фосфор жә не калий тың айтқ ыштарын қ олдану арқ ылы қ уаң шылық жағ дайында шығ ымдылық ты едә уір арттыруғ а болады. Кезінде К.А. Тимирязев тың айтқ ыштар ө сімдіктердің қ оректік кө зі ғ ана болып қ оймайды, олар сондай-ақ қ уаң шылық пен қ ү рес қ ұ ралы болып табылады деп кө рсеткен болатын. Себебі, егер ө сімдік бойында қ оректік заттар кө п болғ ан сайын, ол қ ұ рамында элементтер аз дақ ылдарғ а қ арағ анда суды ө те аз буландырады.

Ө сімдіктердің биологиялық ерекшеліктері, оларды ө сірудің климат-топырақ жә не агротехникалық жағ дайлары, топырақ тағ ы қ оректік элементтерді дақ ылдардың ө німділігі арқ ылы бағ алау биологиялық, шаруашылық тық болып екіге бө лінеді.

Атап айтқ анда дақ ылдардан негізгі жә не қ осымша ө німдер ө ндіруге, сонымен бірге аң ыз қ алдық тары, тамырлары, жерге тү сіп қ алғ ан жапырақ тары ү шін қ оректік заттарды топырақ тан алғ ан жағ дайда бұ л биологиялық болып табылады (13-кесте). Ал қ оректік заттарды тек қ ана негізгі жә не қ осымша ө німдер ү шін пайдаланса, бұ л дақ ылдар шаруашылық тық болып саналады. Дақ ылдардың қ оректік заттарды пайдалануы шаруашылық тарда алатын ө німдерге қ арағ анда биолоиялық ө німдер анағ ұ рлым жоғ ары болады.

Қ оректік заттарды дақ ылдардың белгілі ө німдері ү шін пайдалануы ө нім тү рлерімен сыртқ ы қ ұ рылымына байланысты ө згеріп отырады.

3.Қ азақ стан топырақ тарының агрохимиялық қ асиеттері туралы не білесіз?

Қ азақ станның топырағ ы қ ұ рамы мен тү рі жағ ынан сан алуан. Ауыл шаруашылығ ында тың айтқ ыштарды тиімді пайдалану ү шін ә рбір аймақ топырақ тарының ерекшеліктерін жете білу керек. Ол ауыл шаруашылығ ы дақ ылдардан мол ө нім жинауғ а кепілдік береді. Топырақ тың агрохимиялық қ асиеттеріне оның қ ұ рамындағ ы қ арашірік, қ оректік заттардың жалпы жә не жылжымалы тү рінің мө лшері, реакциясы, сің іру сыйымдылығ ы, негізбен қ анығ у дә режесі, гранулометриялық қ ұ рамы жатады. Қ ара топырақ. Бұ л топырақ тың басқ а топырақ тарғ а қ ара- ғ анда табиғ и қ ұ нарлылығ ы жоғ ары болады. Қ ара топырақ тың негізгі типшелерінің агрохимиялық кө рсеткіштері 29-кестеде келтірілген. Сілтсізденген қ ара топырақ та 8-9 пайыздей қ арашірінді мө лшері болады жә не оның мө лшері тө менгі қ абаттарғ а қ арай бірте-бірте азая береді. Қ арашірінді кө п қ абаттың қ алың дығ ы 50-60 см - ге дейін жетеді. Бү л топырақ қ оректік элементтерге едә уір бай, қ ұ рамында 0, 5-0, 6 пайыз шамасында жалпы азот, 0, 3-0, 4 пайыз жалпы фосфор болады. Кә дімгі қ ара топырақ ең қ ұ нарлы болып саналады. Оның қ арашірінді қ абатының қ алың дығ ы 45-85 сантиметрге дейін жетеді. Карбонат тұ здары 40-50 сантиметрден басталады. Бү л топырақ қ оректік заттарғ а бай. Жыртылатын қ абатының 1 гектарында 130- 160 тонна қ арашірінді, 8-10 тонна азот қ оры бар екендігі анық талып отыр. Кә дімгі қ ара топырақ та жалпы жә не алмаспалы калий мө лшері жоғ ары, ал фосфордың жалпы қ оры біршама мол болғ а- нымен жылжымалы тү рі аз. Сондық тан оғ ан фосфор тың айт- қ ыштарын қ олданудың маң ызы орасан зор. Оң тү стік қ ара топырақ та қ ара шірінді мө лшері аздау болады да, қ ара шірінді қ абатының қ алың дығ ы 40-50 сантиметрден аспайды. Ақ тү йіршіктер тү ріндегі карбонаттар топырақ тың 60-70 см терең дігінен бастап анық кө ріне бастайды, ал 100-120 см тө мен гипс кездеседі. Оң тү стік қ ара топырақ жағ дайында егіншіліктің тиімді жү йелерін қ олдану арқ ылы, егіске берілетін тың айтқ ыш- тардың тиімділігін арттырады. Қ ара қ оң ыр топырақ қ ара топырақ қ а қ арағ анда қ ұ нарлылығ ы тө мен болып келеді. Қ арашірінді қ абатының қ алың дығ ы 40-50 см аспайды, ал қ ұ рамындағ ы қ арашірінді 3-4 пайыз мө лшерінде болады. Қ ара қ оң ыр топырақ тың да кү ң гірт қ ара қ оң ыр, кә дімгі қ ара қ оң ыр, ашық қ ара қ оң ыр сияқ ты тү рлері кездеседі. Бү л аталғ ан қ ара қ оң ыр топырақ тү рлері агрохимиялық қ асиеттері жө нінен бір- бірінен едә уір ө згеше келедіКү ң гірт қ ара қ оң ыр топырақ тың қ арашірінді қ абатының қ алың дығ ы 35-45 см, оның ішіндегі неғ ұ рлым қ ұ нарлы, ө сімдікке пайдалы қ арашірігінің қ алың дығ ы- 12-15 см. Карбонаттар негізінен 45-50 см терең дікте орналасқ ан. 100 г топырақ та 30-35 мг/экв алмаспалы негіздер болады. Қ ұ рамында орта есеппен 0, 2-0, 3 % азот, 0, 1-0, 2 % фосфор болады. Қ ара қ оң ыр топырақ ө зінің барлық қ асиеті жағ ынан кү ң гірт қ ара топырақ қ а ұ қ сас болғ анымен қ ұ нарлылығ ы сә л тө мендеу болып келеді. Қ ұ рамында қ арашірінді аздау жә не оның қ алың дығ ы 25-30 сантиметрден аспайды. Гранулометриялық қ ұ рамы жағ ынан ә ртү рлі болып келеді. Ә сіресе қ ұ м, қ ұ майт қ ара қ оң ыр топырақ қ оректік заттармен нашар қ амтамасыз етілген. Сондық тан мол ө нім алу ү шін топырақ та ылғ ал жинау жә не тың айтқ ыш қ олдану шараларын жү зеге асырудың маң ызы ү лкен. Ашық қ ара қ оң ыр топырақ, қ арашіріндінің мө лшері, оның жалпы қ оры, қ алың дығ ы жә не қ оректік заттардың шамасы жағ ынан қ ара қ оң ыр топырақ қ а жақ ын. Мұ нда қ арашіріндінің мө лшері 3 пайыздан аспайды. Ашық қ ара қ оң ыр топырақ калий элементіне бай, ал фосфордың жалпы қ оры кө п болғ анымен ө сімдікке сің імді тү рі аз. Қ ара қ оң ыр топырақ территориясының оң тү стігіне қ арай, ү лкен алқ апты боз топырақ аймағ ы алып жатады. Боз топырақ тағ ы қ арашіріндінің мө лшері 0, 7-1, 5 пайыз болады, қ абатының қ алың ды- ғ ы 10-12 сантиметрден аспайды. Бү л топырақ тың гранулометрия- лық қ ұ рамы кө бінесе орташа жә не ауыр саз балшық ты болып келеді. Боз топырақ ты қ ұ райтын аналық тау жынысы карбонатты жә не майда саз балшық тардан тұ ратындық тан, олар кө бінесе карбонатты болып келеді. Боз топырақ тың агрохимиялық ө згешелігі - калий элементіне аса бай, ал азот ө те аз болады. Бү л топырақ фосформен орташа дә режеде қ амтамасыз етілген Сондық тан, бұ л жерлерде егіншілікке азот жә не органи- калық тың айтқ ыштарды пайдаланудың маң ызы ү лкен. Сор жә не сортаң топырақ тар тұ зды болып келеді, қ араші- рінді мө лшері аз, ә рі оның қ абаты жұ қ а, ө сімдіктер ү шін қ оректік заттары шамалы. Тү здардың кө птігі сонша, олар кейде жер бетіне шығ ып қ ар сияқ ты ағ арып жатады. Сор жә не сортаң топырақ тарды пайдалану, ө те кү рделі мелиорациялық жұ мыстарды жү зеге асыруды талап етеді.