Калий тыңайтқышының өсімдіктер үшін маңызы 2 страница

Билет

1. Ө сімдіктің дұ рыс қ оректенуі жоғ ары ө нім жинаудың кепілі болып саналады. Ө сімдіктің қ орегі ү шін химиялық элементтерді пайдаланады. Ө сімдік организмінде ө тетін барлық даму процестері, оның қ оректену ерекшіліктеріне байланысты.

Жоғ ары сапалы ө нім алу ү шін ө сімдіктердің дамуының ә рбір кезең індегі болатын ө згерістерді ескеріп, оларды қ ажетті қ оректік заттармен қ амтамасыз ету қ ажет.

Кез келген ө сімдік органикалық жә не минералдық қ осылыстардан тұ рады. Осы екі қ осылыс жиынтығ ын қ ұ рғ ақ зат деп атайды. Мұ нымен бірге ө сімдік қ ұ рамына су да кіреді. Осы екі компоненттің арақ атынасы ө сімдіктің биологиялық ерекшіліктеріне, ө сіп тұ рғ ан орта жағ дайына тағ ы басқ а, факторларғ а байланысты ө згереді. Мысалы, дә нді дақ ылдардың тұ қ ымында 85-95 пайыз қ ұ рғ ақ зат пен 5-15 пайыз су болса, картоп, кө кө ніс сияқ ты дақ ылдарда, керісінше, 5-25 пайыз қ ұ рғ ақ зат, 75-95 пайыз су болады.

Ө сімдік клеткаларының сумен қ амтамасыз етілуі ондағ ы биологиялық процестердің жылдамдығ ы мен қ арқ ынын анық таса, минералдық заттармен қ оректенуі дақ ылдың биологиялық ерекшелігін қ амтиды.

Ө сімдіктен алынатын ө німнің биологиялық сапалылығ ы, оның қ ұ рамындағ ы органикалық заттардың тү рімен жә не мө лшерімен бағ аланады (ақ уыз, кө мірсу, май, витамин жә не т.б.). Бұ лардың мө лшері ө сімдік тү ріне, ауа-райына, топырақ қ а, агротехникалық жә не агрохимиялық шараларғ а байланысты ө згеріп отырады. Мысалы, бидай дә нінде ақ уыз 15 пайыз болса, кү ріште - 7, ал сояда 35 пайызғ а дейін жетеді. Сол сияқ ты крахмал, қ ант, май жә не т.б. сапа кө рсеткіштері де тү рліше болып келеді.

Қ ұ рғ ақ зат жеке химиялық элементтерден тұ рады. Бізге белгілі барлық элементтердің 74-тен астамы ө сімдіктерден табылып отыр. Солардың ішіндегі кө міртек, оттек, сутек, азот элементтері органогендерге жатады. Ал фосфор, калий, кальций, магний, темір, бор, марганец, мырыш, натрий, алюминий, кремний жә не т.б. элементтерді кү л элементі дейді. Олардың органогендерден айырмашылығ ы ө сімдікті кү йдіргенде, оның кү лінде оксид тү рінде қ алады. Ө сімдіктің қ ұ рамындағ ы қ оректік элементтің мө лшері бірнеше пайыздан, пайызтің жү здік бө лігіне дейін болса макроэлемент деп атайды. Бұ ғ ан кө міртек, оттек, сутек, азот, фосфор, калий, кальций, магний, натрий, кү кірт сияқ ты элементтер жатады. Егер ө сімдік қ ұ рамында қ оректік элемент мө лшері пайыздың мың нан бір бө лігі мен он мың нан бір бө лігінің аралығ ында болса, онда микроэлемент деп аталады. Бұ л топқ а бор, молибден, мырыш, марганец, кобальт, мыс жатады. Ал ө сімдіктің қ ұ рамында қ оректік элемент мө лшері 10-5-10-12пайыз аралығ ында болса ультрамикроэлемент деп аталады. Бұ ғ ан алтын, кү міс, сынап, радий, цезий, қ орғ асын сияқ ты элементтер кіреді.

2. Ө сімдік дә ніндегі азоттың 90% вегетативтік мү шелеріндегі азоттың 75-90% ақ уыз қ ұ рамына енеді. Ақ уыз екі топқ а бө лінеді. Тек қ ана амин қ ышқ ылдарының қ алдығ ынан тұ ратын ақ уызды қ арапайым ақ уыз немесе протеин деп атайды. Егер қ арапайым ақ уыз молекуласы басқ а затпен байланысқ ан болса кү рделі ақ уыз немесе протеид дейміз. Протеиндер ә р тү рлі еріткіштерде ерігіштігіне қ арай жіктеледі. Альбуминдер суда, глобулиндер тұ з ерітіндісінде, проламиндер 80% этил спиртінде, глютелиндер сілті ерітіндісінде жақ сы ериді. Қ арапайым ақ уыз ө сімдік тұ қ ымында қ ор жә не қ оректік зат ретінде жиналады. Протеидтер ақ уызсыз топтардың химиялық табиғ атына қ арай липопротеидтер, хромопротеидтер, глюкопротеидтер, нуклеопротеидтер деп ажыратылады. Ауылшаруашылық дақ ылдары ө німінің сапасын, “шикі протеин” мө лшеріне қ арай бағ алайды. “Шикі протеинді” білу ү шін жалпы азот мө лшерін 6, 25 коэффицентіне кө бейтеді. Бидай дә нінің сапасын оның қ ұ рамындағ ы ұ лпа шамасымен бағ алайды. Ұ лпа қ ұ рамының 2/3 бө лігі судан, 1/3 бө лігі қ ұ рғ ақ заттан тұ рады, ал оның қ ұ рғ ақ заты негізінен спирт пен сілтіде еритін ақ уыз болып саналады. Бидай дә нінде ұ лпа кө п болса, одан алынатын ұ н сапалы болады.

Ө сімдіктің қ ұ рғ ақ затының 85-90%-ын кө мірсу қ ұ райды. Кө мірсулардың биологиялық қ ызметі алуан тү рлі. Ө сімдікте кө мірсулар глюкоза, фруктоза, сахароза, крахмал, клетчатка, пектинді заттар тү рінде кездеседі. Жү зімде глюкоза мө лшері 8-15%-ке дейін, фруктоза ө рік, алмұ рт сияқ ты жеміс ағ аштарында 6-10% болады. Сахароза табиғ атта кең тарағ ан, ә рі практикалық маң ызы зор кө мірсуғ а жатады. Қ ант қ ызылшасының тамырында сахароза мө лшері 14-22%-ғ а дейін жетеді. Крахмал барлық ө сімдіктерде кездесетін кө мірсу. Картоптың ерте пісетін сортының тү йнегінде 10-14%, кеш пісетін сортында 16-22% крахмал болады. Астық дақ ылдарының дә ніндегі крахмал мө лшері 55-70% -ғ а дейін жетеді.

Клетчатка - ө сімдік клеткасының қ абырғ асының басты компоненті. Мақ та талшығ ында оның шамасы 95-98%-ке дейін жетеді. Майлар негізінен қ оректік жә не энергетикалық қ ор заттары болып саналады.

Сонымен қ атар ө сімдіктерде пигмент, органикалық қ ышқ ылдар, алкалоид, ферменттер, витаминдер, антибиотиктер тағ ы басқ а заттар болады. Олардың мө лшері ө сімдікті ө сіру жағ дайына қ арай ө згеріп отырады.

3..Ө сімдіктің сыртқ ы ортамен қ оректенуінің ерекшеліктері

Ө сімдіктің сыртқ ы ортадан қ оректік заттарды сің іруі физиологиялық қ ұ былыс болып саналады. Ө сімдіктің қ оректенуіне сыртқ ы орта жағ дайлары тіршілік факторлары бірлесіп ық пал еткенде ғ ана мол ә рі сапалы ө нім жинауғ а болады. Ө сімдіктің макро-микроэлементтерді сің іру дә режесі олардың топырақ тағ ы шамасына байланысты. Топырақ ерітіндісі (суда еритін минералдық ‚ органикалық қ осылыстар)‚ топырақ тағ ы органикалық заттар (ө сімдік қ алдық тары‚ шірінді заттар‚ микро- организмдер) жә не топырақ тың минералдық бө лігінде жинақ талғ ан алмаспалы иондар ө сімдік ү шін қ оректік заттардың кө зі болып саналады. Олардың қ ұ рамынан ө сімдік суда еритін жә не топы- рақ тың сің іру комплексіндегі иондарды сің іреді. Ал топырақ тағ ы басқ а қ осылыстардың қ ұ рамындағ ы элементтерді ө сімдік тікелей сің іре алмайды. Ө сімдік олардың қ ұ рамындағ ы элементтерді тек қ ана сің імді тү рге ауысқ анда пайдаланады. Айта кететін бір жай‚ сыртқ ы орта жағ дайының ө згеруінің арқ асында топырақ тағ ы макро-микроэлементтердің шамалы мө лшері ө сімдікке сің імсіз тү рге ауысады. Сонымен бірге, топырақ тағ ы кейбір қ оректік заттардың оң ай сің ірілетін тү рге кө шуіне ө сімдіктің ө зі де ық пал етеді. Тағ ы бір ескеретін жай ө сімдік тамырының топырақ тағ ы қ оректік заттарды сің іруі оның биологиялық ерекшелігіне тә уелді. Жалпы ө сімдіктің қ оректенуіне сыртқ ы орта факторлары жан-жақ ты ә сер етеді. Сондық тан ө сімдік қ оректенуіне осы факторлардың ә серін ескере отырып, оның қ оректенуін реттеу мол‚ ә рі сапалы ө нім жинауғ а септігін тигізеді. Қ оректік ерітінді концентрациясы сыртқ ы орта факторына жатады. Егер ерітінді концентрациясы қ ажетті дең гейден тө мен болса‚ қ оректік элементтердің жетіспеушілігінен ө сімдік нашар ө седі. Сол сияқ ты сыртқ ы ортадағ ы ерітінді концентрацияының шектен тыс кө терілуі де ө сімдіктің ө суіне зиянды. Қ оректік ерітіндінің қ олайлы, яғ ни ө сімдіктің жақ сы ө сіп-дамуын қ амтамасыз ететін ә рі оның ө німділігін арттыратын ерітінді концентрациясы тұ рақ ты болмайды. Ол ө сімдіктің ә рбір ө су кезең дерінде ө згеріп отырады. Ө сімдіктің тамыр жү йесі ө те сұ йық ерітіндідегі (0‚01-0‚05%) қ оректік заттарды жақ сы сің іреді. Табиғ и жағ дайда кебірленбеген топырақ ерітіндісінің концентрациясының шамасы 0‚02-0‚2% аралығ ында болады. Ө сімдік ерітіндідегі қ оректік заттарды белгілі бір концентрация жағ дайында белсенді тү рде сің іреді. Жеке ауыл шаруашылығ ы дақ ылдары ерітінді кон- центрациясының шектен тыс жоғ арылауын кө тере алмайды. Ө сімдіктің алғ ашқ ы ө су кезең інде, топырақ ерітіндісінің жоғ ары концентрациясы теріс ә сер етеді.Ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарының топырақ ерітіндісіндегі қ оректік заттардың концентрациясына сезімталдығ ын жә не ә рбір ө су кезең індегі қ оректену дең гейін, тың айтқ ыш қ олдану жү йесін қ ұ рғ анда ескеру керек. Ө сімдіктің қ оректенуіне сыртқ ы ортадағ ы иондардың арақ атынасы ү лкен рө л атқ арады. Бірнеше элементтің қ оспасынан тұ ратын топырақ ерітіндісіндегі иондарды ө сімдіктің қ абылдауында, ерітінді концентрациясына қ арағ анда оның қ ұ рамындағ ы элементтердің арақ атынасы маң ызды орын алады. Қ ұ рамындағ ы жеке қ оректік элементтер ө сімдік ең тиімді тү рде пайдалана алатындай мө лшерде болатын ерітіндіні физиологиялық тепе-тең ерітінді деп атайды. Топырақ ерітіндісінде бірнеше тұ здардың болуы салдарынан ә рбір ион басқ а ионды тамыр клеткасының кө п мө лшерде қ абылдауына бө гет жасайды. Бұ л қ ұ былысты антагонизм дейді. Антагонизм қ ұ былысы біртектес за- рядты иондар арасында байқ алады. Мысалы‚ ерітіндіде Са 2+ кон- центрациясының жоғ ары болуы ө сімдіктің К+‚ Na + немесе Mg 2+ мо- лырақ пайдалануын тежейді. Сол сияқ ты антагонизм қ ұ былысы К + мен Na + ‚ К + мен NH +4, К + мен Mg 2+ ‚ NO +3 мен Н 2РО -4‚ Cl - мен Н 2РО -4 арасында да байқ алады (2–сурет). Егер бір ион ерітінді қ ұ рамындағ ы басқ а ионның тамыр клеткасына кө бірек енуіне оң ә серін тигізетін болса‚ оны синергизм қ ұ былысы деп атайды. Мысалы‚ кү кірт қ ышқ ылының анионымен салыстырғ анда хлор анионының жылжымалығ ы жоғ ары болғ андық тан соң ғ ысы ө сімдік тамырының ерітіндідегі катиондарды кө бірек қ абылдауына кө мектеседі. Жалпы антагонизм мен синергизм қ ұ былыстарының пайда болуы сыртқ ы орта реакциясына‚ ерітіндідегі элементтердің мө л- шері мен арақ атынасына, ө сімдік тү ріне‚ сыртқ ы орта темпера- турасына жә не тағ ы басқ а факторларғ а байланысты. Ө сімдіктің қ о- ректік заттарды қ абылдауына ерітінді реакциясы /рН/ ү лкен ә сер етеді. Ерітіндінің реакциясы қ ұ рамындағ ы Н + жә не ОН - ионда- рының арақ атынасына қ арай қ ышқ ылды жә не сілтілі болып ажыра- тылады. Ерітіндінің сілтілік реакциясы ө сімдіктің фосфорды пайдалануын тө мендетеді. Д.А.Прянишников зерттеулері қ ант қ ызылшасының азотты сілтілік ортада азоттың аммоний‚ ал қ ышқ ылдық ортада нитрат тү ріндегі иондары кө п қ абылдайтынын кө рсетті. Ө сімдіктің қ оректік элементтерді қ абылдауында топырақ ылғ алдылығ ының да маң ызы ү лкен. Топырақ тағ ы ылғ алдың қ олай- лы мө лшерде болуы ө сімдіктің N, P, K, Ca, Mg, Zn, Сu‚ Мn‚ Со‚ Fe, B элементтерін пайдалануын кү шейтеді. Ө сімдіктің ө з бойына қ оректік элементтерді сің іруіне ылғ алдың ә сері негізінен мына физиологиялық жә не физикалық факторларғ а байланысты: • ө сімдіктің жалпы физиологиялық кү йінің жақ саруына‚ фотосинтез процесінің қ арқ ынына‚ ақ уыз тағ ы басқ а органикалық заттардың синтезделуіне‚ қ оректік заттарды жақ сы сің іруге ә сер етеді; • топырақ тағ ы ылғ алдың қ олайлы мө лшері тамыр жү йесінің дамуы мен дұ рыс орналасуына ә сер етіп‚ оның сің іру қ абілетін арттырады; • судың сан алуан қ асиеттерінің болуы топырақ ерітіндісі мен топырақ тың сің іру комплексіндегі иондардың тамыр тү кшелеріне жылжуына кө мектеседі. Топырақ та ылғ алдың жеткіліксіз немесе кө п болуынан ө сімдіктің кө птеген элементтерді сің іруі нашарлайды жә не фермент- тер мен органикалық заттардың тү зілуі тө мендейді. Д.Н.Прянишников тә жірибелерінде тың айтқ ыш берілген, ылғ алдылығ ы тө мен топырақ та қ ұ рғ ақ зат тү зу ү шін, ө сімдіктің су- ды пайдалануы 36‚5 пайызғ а‚ ылғ алдылығ ы жоғ ары топырақ та 20 пайызғ а азайғ ан. Ауаның салыстырмалы ылғ алдылығ ы жоғ ары болғ анда судың булануы тө мендейді Топырақ тағ ы ылғ ал қ орына жә не дақ ылдардың ылғ алды пайдалану ерекшелігіне қ арай тың айтқ ыш қ олдану мерзімін‚ мө лшерін‚ ә дістерін анық тайды. Мысалы‚ ылғ ал аз аймақ тарда тың айтқ ыштарды топырақ қ а терең ірек ең гізсе‚ дақ ылдар ылғ алды жақ сы пайдаланады. Тың айтқ ыштардың ө здері де дақ ылдардың ылғ алды ү немдеп пайдалануына біршама кө мектесетінін мына деректерден кө руге болады. Безенчук тә жірибе стансасында қ ара қ оң ыр топырақ та жү ргізген тә жірибеде бір центнер дә н тү зу ү шін, бидай тың айтқ ыш берілмеген топырақ тан 75‚3 м 3 ылғ ал пайдаланғ ан болса‚ тың айт- қ ыш берілген жерде оның мө лшері 56 м 3 болды. Ө сімдіктің қ оректенуіне атмосфера жә не топырақ жылуының маң ызы зор. Мысалы‚ суық топырақ тан ө сімдік қ оректік заттарды қ ажетті мө лшерде сің іре алмайды. Температура кө терілген сайын ө сімдіктердің қ оректік заттарды сің іруі кү шейеді‚ бірақ бұ л белгілі бір кезең ге дейін болады. Мысалы‚ температураның 10-11 0С дейін тө мендеуі ө сімдіктің фосфорды, ал 5-60С-тан тө мен болуы нитратты азотты қ абылдауын нашарлатады. Жалпы температураның 10 0С-тан тө мендеуі ө сімдіктің барлық қ оректік элементтерді пайдалануына теріс ә сер етеді. Сонымен бірге температураның шектен тыс жоғ арлауы да ө сімдіктің қ оректік заттарды сің іруін тежейді. М.М.Гукова мә ліметі бойынша‚ ө те жоғ ары температура ә серінен бұ ршақ тың фосфорды сің іруі 20-25 пайызғ а кемиді. В.В.Буткевич мә ліметіне қ арасақ ‚ кө птеген ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарының топырақ тағ ы қ оректік заттарды сің іруі 23-25 0С шамасында жақ сы ө теді. Ө сімдіктің қ оректік заттарды сің іруіне кү н кө зінің жарығ ы да ә сер етеді. Жарық жеткілікті болса дақ ылдардың қ оректік заттарды сің іруі‚ органикалық қ осылыстардың тү зілуі жақ сы жү реді. Топырақ пен топырақ ерітіндісіндегі аэрация қ ұ былысы ө сімдіктің қ оректік заттарды сің іру қ арқ ынын кү рт ө згертеді. Оттектің жетіспеуінен (анаэробты жағ дай) клетка қ абығ ында кө мірқ ышқ ылы кө бейіп, тамыр жү йесінің сің іру қ абілеті мен тыныс алуы тө мендейді. Аэрация ө сімдіктің жеке қ оректік элементті сің іруіне бірдей дә режеде ә сер етпейді: K< Ca< Mg< N< P. Мұ нда олардың сің ірілуі калийден кальцийге қ арай кемиді. Ө сімдік тамыры оттек мө лшері 2-3 пайыз болғ анда ғ ана қ оректік заттарды кө п сің іреді.

Билет

1. 1. Ө сімдіктердің ауа арқ ылы қ оректенуі

Ө сімдік кү н энергиясын жапырақ тағ ы хлорофилл пигментінің қ атысуымен сің іріп, оны химиялық энергияғ а айналдырады.Нә тижесінде азотсыз органикалық зат (глюкоза) жә не оттек пайда болады. Жалпы алғ анда фотосинтез реакциясының жиынтық тең деуін былайша ө рнектейді: Ө сімдік фотосинтез процесінің нә тижесінде тү зілген оттектің шамалы бө лігін тыныс алуғ а пайдаланады, ал кө бі атмосферағ а ұ шып кетеді. Глюкоза кү рделі кө мірсулар мен ақ уыз, май, органикалық қ ышқ ылдардың синтезделуіне қ атысады. Фотосинтетикалық аппараттың қ ызметі ө сімдік тү ріне, жапырақ жасына, кү н сә улесінің қ ұ рамына, ө сімдіктің азот элементімен қ оректену дең гейіне жә не т.б. жағ дайларғ а байланысты. Егіншілік мә дениетін кө теруде фотосинтез процесінің мү мкіншілігін толық, ә рі ү немді пайдаланудың маң ызы ү лкен. Ө сімдікке жарық тың тү су дә режесі фотосинтез процесінде аса маң ызды рө л атқ арады. Орташа есеппен жапырақ ө зіне тү сетін кү н сә улесі спектрінің кө рінетін бө лігіндегі энергияның 80-90% -ын жә не жарық тың жалпы энергиясының 50%-ын сің іреді. Бұ л сің ірілген энергияның 90%-ы траспирацияғ а жә не жапырақ ты қ ыздыруғ а, ал небә рі 1-5%-ын фотосинтез процесіне жұ мсалады. Фотосинтезге хлорофилл сің іретін қ ызыл жә не кү лгін - кө к сә улелер пайдаланылады. Бү л сә улелерді физиологиялық активті (белсенді) радиация-ФАР деп атайды. Жарық сапасы фотосинтездің қ арқ ынына ғ ана емес, сондай-ақ тү зілетін ө німнің химиялық табиғ атына да ә сер етеді.

Фотосинтез процесіне ә сер ететін факторлар:

1. Кө мірқ ышқ ыл газының концентрациясы. Мұ нда қ ажетті кө -мірқ ышқ ыл газының ең тө менгі концентрациясы 0, 008% - 0, 01% дейінгі аралық та болады. Жеке ө сімдіктерді кө мірқ ышқ ыл газымен қ анық тыру концентрациясы 0, 06%-тен 0, 4%-ке дейін ө згеріп отырады. Алайда кө мірқ ышқ ыл газ мө лшерін қ олдан арттыру ө сімдіктерге қ олайлы ә сер етеді.

2. Температураның фотосинтезге ә сері фотохимиялық жә не биохимиялық реакциялардың болуына байланысты. Фотосинтездің биохимиялық реакциялары, 25°-35° дейінгі аралық та Вант-Гофф заң ына бағ ынады. Бұ л аралық та температураның ә рбір 10 градусқ а жоғ арлауы реакцияның ө туін 2-3 есе тездетеді. Ал температураның бұ л шектен артуы, керісінше, фотосинтез процесін тежейді.

З. Фотосинтез ү шін су реакцияғ а тікелей қ атысушы ретінде жә не жанама фактор тү рінде керек. Фотосинтез кезінде су қ ұ рамындағ ы сутек тотығ ады да, кө мірқ ышқ ыл газын тотық сыздандыруғ а пайдаланылады. Клетканың сумен қ амтамасыз етілуі фотосинтезге қ атысатын ферменттік жү йенің белсенділігіне де ө згеріс ең гізеді. Су тапшылығ ының 40-60% -ке жетуі фотосинтез процесінің толық тоқ тауына себепші болады.

4. Ө сімдіктің минералдық заттармен қ оректену жағ дайы да фотосинтездің ө туіне жан-жақ ты ә сер етеді. Мысалы, магний хлорофилл молекуласының кұ рамды бө лігі ретінде оның синтезделуіне қ атысады. Азот хлорофилл молекуласын қ ұ руда қ ажет. Калий мен фосфор фотосинтез процесінің қ арқ ынын арттырады.

Жалпы ө сімдік қ ұ рамындағ ы заттарды талдағ анда олардың 90-95%-ті фотосинтез процесінің арқ асында тү зілетіні анық талды. Демек, ө сімдікте фотосинтез неғ ұ рлым қ арқ ынды ө тетін болса, тү сім соғ ұ рлым жоғ ары болады.

Ө сімдіктің ауа арқ ылы қ оректенуі оның тамырмен қ оректенуімен тығ ыз байланысты. Соның арқ асында табиғ атта ұ дайы ауа алмасуы болып тұ рады. Оны мына жағ даймен тү сіндіруге болады. Жер бетінде жылына 400 млрд. тонна органикалық заттар тү зіледі. Ол ү шін ө сімдіктер 170 млрд. тонна кө мірқ ышқ ыл газын сің іреді. Егер атмосферадағ ы кө мірқ ышқ ыл газы жылма-жыл толық тырылмаса, оның қ оры небә рі 4 жыл ішінде таусылғ ан болар еді. Осығ ан орай ө сімдіктерге қ ажетті кө мірқ ышқ ыл газының қ орын кө бейту маң ызды мә селе. Бұ лардың негізгілері ө сімдік пен жан-жануар қ алдық тарының шіріндісі болады. Мұ нда атмосферағ а кө п мө лшерде кө мірқ ышқ ыл газы бө лінеді. Топырақ қ а органикалық тың айтқ ыш ендіру, жасыл тың айтқ ышты тиімді қ олдану, топырақ ө ң деу жү йесін ұ қ ыпты жү ргізу, микробиологиялық процестің жедел жү руі де атмосферадағ ы кө мірқ ышқ ыл газының қ орының молаюына маң ызды рө л атқ арады.

2. Ө сімдіктердің тамыр арқ ылы қ оректенуі

Жалпы ө сімдіктің қ оректенуі сыртқ ы факторғ а жатады. -Ө сімдіктің минералдық заттарды тамыры арқ ылы пайдаланылатыны жө нінде алғ ашқ ы деректер Дютроштың 1837 жылғ ы зерттеу жұ мыстарында кездеседі. Ол ө сімдік клеткаларының қ оректікэлементтерді қ абылдауын диффузия қ ұ былысымен, топырақ тағ ы иондардың қ озғ алысын концентрациясы жоғ ары ерітіндіден концентрациясы тө мен ерітіндіге жылжуымен тү сіндірді.

Диффузиялық -осмостық теорияны жақ таушылар Де Фриз, Пфеффер, Майер ө сімдіктің тамыры қ оректік заттарды сумен бірге сорады деп тү сіндіреді. Олардың пікірінше ө сімдіктің қ оректік заттарды сің іруі транспирация қ ұ былысына тікелей тә уелді. Шын мә нінде ө сімдіктің қ оректік заттарды қ абылдауын тек қ ана бұ л теориямен тү сіндіру дұ рыс емес. XIX ғ асырдың аяғ ында Овертон ө сімдіктің қ оректенуі жө нінде ө зінің липоидтық теориясын ұ сынды. Бұ л теория бойынша ө сімдік клеткасына оның цитоплазмасының липидтік компонентінде еріген заттар енеді. Липоидтық теорияның диффузиялық -осмостық теориядан айырмашылығ ы еріген заттарды жекелеп пайдалануы, химиялық реакция арқ ылы цитоплазманың сыртқ ы қ абатында жү реді деп тү сіндіруінде.

Ультрафильтрация теориясын ашқ ан Траубе мен Руланд цитоплазма қ абық шасы арқ ылы қ оректік заттардың клеткағ а енуі оның (цитоплазма қ абық шасы) тесіктерінің кө лемі мен сол заттардың молекулаларының мө лшеріне байланысты деп дә лелдеді.

Ө сімдіктің амин қ ышқ ылдарын, фитин жә не кейбір жоғ ары молекулалы органикалық заттарды сің іруін бұ л теориямен тү сіндіру мү мкін емес. ХХ ғ асырдың басында Дево ө те сұ йық ерітіндідегі катиондардың ө сімдік клеткасымен жылдам байланысатынын анық тады. Бұ л жағ дай абсорбция теориясының пайда болуы мен дамуына ә серін тигізді. Дево ө сімдік клеткасына енген катион эквивалентті мө лшерде оның қ ұ рамындағ ы басқ а катиондарды ығ ыстратынын атап кө рсетті. Бү л қ ұ былыстың ө зі ерітінді концентрациясы мен уақ ытқ а байланысты ө теді.

1921-1928 жылдары Д.А. Сабинин клетканың заттарды бойына сің іруі адсорбция реакциясы арқ ылы ө тетіндігін анық тады. Д.А.Сабинин ө сімдіктің қ оректенуі жеке мү шелердің пайда болуы мен дамуының арасында байланыс бар екенін кө рсетті. Д.А. Сабинин пікірі бойынша қ оректік заттардың сің ірілуі олардың ө сімдіктегі айналымының бір буыны болып табылады. Ө сімдіктің заттарды сің іруі оның жер бетіндегі мү шелерінің қ ызметіне, зат алмасудың қ арқ ынына, ассимиляттардың тамырғ а жылжуына, тыныс алу процесінің дең гейіне байланысты. 1940 жылы Д.А.Сабинин тамыр арқ ылы ө тетін заттардың ө згеруі туралы жә не синтетикалық қ ызметі жө нінде ө з концепциясын ұ сынды. Бұ л концепцияның негізгі желісіне мыналар жатады:

Тамыр минералдық элементтерді сің ірумен қ атар, оларды толық немесе жартылай басқ а қ осылыстарғ а айналдырып, ө сімдіктің топырақ бетіндегі мү шелеріне ауыстырады.

Тамырдың синтетикалық қ ызметі фотосинтез процесімен байланысты.

Тамыр ө сімдіктің жер бетіндегі мү шелеріне, оларды су жә не минералдық элементтермен қ амтамасыз ету арқ ылы ә сер етумен қ атар, зат алмасудың арнайы реакциясынан тү зілетін фитогармондар арқ ылы да ә сер етеді. Мұ нда цитокининдер мен гибберлиндерді атауғ а болады.

Ө сімдік тамыры қ оректік заттарды сің іретін басты мү ше. Ә рбір ө сімдіктің тамыр жү йесінің қ ұ рылысы, топырақ та таралуы бірдей емес. Ө сімдік тамыры бірнеше қ ызмет атқ арады. Атап айтқ анда, сыртқ ы ортадағ ы су мен қ оректік заттарды сің іреді, онда кө птеген биосинтетикалық процестер ө теді жә не тірек қ ызметін атқ арады.

Тамырдың негізгі ү ш аймағ ы болады:

1. Ө су немесе бө ліну аймағ ы, ұ зындығ ы 1, 5 мм. Осы аймақ та клеткалардың бө лінуі есебінен тамыр ө седі.