Географиялық оқулықтар, олардың атқаратын қызметі

География пә нінде ең басты кө рнекілік қ ұ рал – карта. Картаның тү рлері: тақ та картасы, ү стел ү стіндегі оқ улық картасы, кескін картасы. Географияны оқ ыту ә дістемесінде карталармен жұ мыс ә стеуде ү ш мақ сат қ ойылады: картаны тү сіну, картаны оқ у, картаны білу. Географиялық карталардың атқ аратын рө лі. Глобус – Жердің моделі. Картаның мазмұ ны жә не картаны тү сінуді оқ ытудағ ы негізгі ә дістер. Картографиялық ұ ғ ымдар жү йесі. Картаны оқ уғ а ү йрету ә дістері. Басты картографиялық іскерліктер жә не олардың физикалық жә не экономикалық география курстары бойынша айырмашылығ ы. Картаны білуді қ амтамасыз ететін оқ ыту ә дістері. Географиядағ ы ішінара іздену жіне зерттеу ә дістері мен проблемалы оқ ыту қ ұ рамында картамен жү ргізілетін жұ мыстар.Географиялық оқ улық тар, олардың атқ аратын қ ызметі. Оқ улық, оқ у қ ұ ралы жә не онымен жұ мыс iстеу ә дiстемесi. Оқ улық тың ғ ылыми мазмұ ны мен ә дістемелікаппараттың сипаты. Мә тіннің қ ұ рылымдық компоненттері. Оқ улық тың мә тін жіне мә тіннен тыс компоненттерімен жү ргізілетін негізгі ә дістер. Физикалық, экономикалық географиялардың мазмұ нын жә не оқ ушылардың жас ерекшелігін ескеріп оқ ытудың ә р сатысында мә тінмен жұ мыс істеу ә дістерінің ө згеруі. Оқ ушылардың оқ улық ты пайдалануында шығ армашылық сипаттың кү шеюі. Оқ улық пен жү ргізілетін жұ мыстарғ а қ ойылатын жалпы ә дістемелік талаптар. Кө рнекілік тү рлері: суретті кө рнекілік (бейнесурет, картина, диафильм, слайд); Дыбыстық кө рнекіліктер (кү йтабақ тар, ү нтаспағ а жазылғ ан матералдар); Символдық жә не графикалық кө рнекіліктер: (карта, жоспар, сызба, диаграмма);

Географияны оқ ытуда пайдалынатын негізгі қ ұ ралдармен жұ мыс істеу. Географиялық карталар, глобуспен жұ мыс істеу. Карталардың мазмұ ны, оларды оқ у жә не тү сіне білу тә сілдері.

Физикалық жә не экономикалық география курстарындағ ы статистикалық кө рсеткіштердің маң ызы жә не олармен оқ ыту ү рдісінде жү ргізілетін жұ мыстар. Берілу тә сіліне байланысты мектеп географиясында статистикалық мә ліметтердің негізгі топтары. Жеке (топтастырылмағ ан) кө рсеткіштермен жұ мыс жү ргізу ә дістері. Графиктер, программалар жә не статистикалық кестелердің танымдық мү мкіндіктері, оларды оқ у ә дістері. Сандық материалдардың ерекшеліктерін ескеріп графиктер, диаграммалар жә не статистикалық кестелерді оқ ытудың мазмұ ны жә не жү йелігі. Қ азақ стан экономикалық жә не ә леуметтік географиясы курсындағ ы экономикалық есептер жә не олардың мақ саты.

3.Ресей Федерациясына экономикалық -географиялық сипаттама Ресе́ й Федера́ циясы— Азия мен Еуропа қ ұ рлық тарында орналасқ ан мемлекет. Жер аумағ ы жағ ынан дү ние жү зіндегі ең ү лкен мемлекет. Ресеймен Қ азақ стан арасындағ ы шекара ә лемдегі ең ұ зын шекара болып табылады. БҰ Ұ Қ ауіпсіздік кең есінің тұ рақ ты мү шесі. Ресейдің экономикасы жылына орташа есеппен 7% жылдамдық пен ө суде, бұ л дү ние жү зіндегі ең жоғ ары ө су қ арқ ындарының бірі.Ресейдің ә лемдегі ең ірі материкте орналасуы оның экономикалық -географиялық жағ дайының қ олайлы жағ ы болып табылады. Ө йткені Еуразияда дү ние-жү зі мемлекеттерінің 40%-дан астамы, халық тың басым кө пшілігі орналасқ ан. Жалпы алғ анда, Ресейдің 12 мемлекетпен тең іздік шекарасы бар, ал 14 мемлекетпен қ ұ рлық арқ ылы байланысқ ан. Ресей қ ұ рамына енетін Калининград облысы анклав болып табылады, ө йткені оның елдің негізгі бө лігі мен ортақ шекарасы жоқ.Ә кімшілік-аумақ тық қ ұ рылымыРесей Федерациясы қ ұ рамына тең қ ұ қ ық ты федерациялық бірліктер: 21 республика, 9 ө лке, 49 облыс, 2 федерациялық дең гейдегі қ ала (Мə скеу, Санкт- Петербург), 1 дербес облыс, 4 дербес округ.Ә рбір федерациялық бірліктің заң шығ ару, сот жә не басқ а органдары бар. Сонымен қ атар Ресей Федерациясы аумағ ында мемлекеттік биліктің бірың ғ ай органдары қ ызмет етеді, жалпығ а ортақ Конституция, бірегей азаматтық, ортақ ақ ша бірлігі жә не т.б. тағ айындалғ ан.Халқ ы. Ресей Федерациясы халқ ының саны 2008 жылы 142 млн адамды қ ұ рады. Бұ л кө рсеткіш бойынша Ресей дү ниежү зінде Қ ытай, Ү ндістан, АҚ Ш, Индонезия, Бразилия жә не Пә кстан, Бангладеш, Нигериядан кейін 9-орын алады. Ресей ғ алымдарының болжамы бойынша, алдағ ы онжылдық та елдегі халық санының қ ыскаруы одан ә рі жалғ аса береді. Енді елдің демографиялық кө рсеткіштерімен танысайық.Халқ ының ұ лттық қ ұ рамы. Ресей кө п ұ лтты елдер қ атарына жатады, мұ нда 160 ұ лттар мен ұ лыстардың ө кілдері тұ рады.

4.География пә нінде ең басты кө рнекілік қ ұ рал – карта Географияны карталарды оқ ыту ә дістеріГеографиялық карталардың оқ ытудағ ы міндеті географиялық білімнің аса маң ызды кө зі. Кө рнекілік дидактикалық тә сіл болып табылады. Кө рнекі қ ұ ралдар білім берудің ерекше қ ұ ралы бола отырып, оқ ушылардың білімділік қ асиеттерін – ойлау, сө йлеу, тү сіндіре білу, баяндай алу амалдарын ү йренуін қ алыптастырады. Картаны, оларды оқ у ү рдісіндегі рө лі бойынша жіктеу: қ абырғ а, ү стелге жайылатын, мә тінде берілген жә не оқ улық қ а қ осымша берілген карталар; олардың мазмұ ны мен пайдалану ерекшеліктері. Географиялық карталарды оқ ып ү йрену мақ саты жә не олармен мектеп географиясы курстарында жү ргізілген жұ мыстар. “Картаны тү сіну”, “оқ у”, “білу” ұ ғ ымдарының мазмұ ны.География пә нінде ең басты кө рнекілік қ ұ рал – карта. Картаның тү рлері: тақ та картасы, ү стел ү стіндегі оқ улық картасы, кескін картасы. Географияны оқ ыту ә дістемесінде карталармен жұ мыс ә стеуде ү ш мақ сат қ ойылады: картаны тү сіну, картаны оқ у, картаны білу. Географиялық карталардың атқ аратын рө лі. Глобус – Жердің моделі. Картаның мазмұ ны жә не картаны тү сінуді оқ ытудағ ы негізгі ә дістер. Картографиялық ұ ғ ымдар жү йесі. Картаны оқ уғ а ү йрету ә дістері. Басты картографиялық іскерліктер жә не олардың физикалық жә не экономикалық география курстары бойынша айырмашылығ ы. Картаны білуді қ амтамасыз ететін оқ ыту ә дістері. Географиядағ ы ішінара іздену жіне зерттеу ә дістері мен проблемалы оқ ыту қ ұ рамында картамен жү ргізілетін жұ мыстар.Географиялық карталардың жіктелуіКарта – белгілі бір топографиялық проекциялар кө мегімен Жер бетінің ү лкен ө лшем бірліктерінде анық талатын аудандардың нақ ты жазық тық та кішірейтілен кескіні. Карталар ә ртү рлі белгілеріне: бейнеленуіне, территориясына, масштабына, мазмұ ны мен мақ сатына байланысты жіктеледі.Бейнеленуіне байланысты карталар Жердегі болып жатқ ан табиғ и жә не қ оғ амдық қ ұ былыстарды бейнелейтін географиялық карталар жә не аспан, оның бө ліктері мен планеталарды бейнелейтін астрономиялық карталар деп ажыратылады. Карталар қ ажетті масштабына сә йкес шартты тү рде: - ірі масштабты 1: 1000 – 1: 100 000 аралығ ында- орта масштабыты 1: 200 000 – 1: 1 000 000 аралығ ында- ұ сақ масштабты 1: 1 000 000 деп бө лінеді.Территориясы бойынша дү ниежү зі картасын, материктер, мұ хиттар, материктердің бө ліктері мен жеке мемлекеттер, ә кімшілік облыстар, аудандар, қ алаларды бө леді.

5.Қ азақ стан территориясының зерттелу тарихы Қ азақ стан республикасы Еуразия қ ұ рлығ ының орталық бө лігінде орналасқ ан. Республиканың жерінің ауданы — 2724, 9 мың км². Жер шарының халық мекендеген кұ рлық бө лігінің 2%-ы жә не Еуразия ауданының 5%-ы елдің ү лесіне тиеді. Аумағ ының ө лшемі жө нінен ол ә лем елдерінің алғ ашқ ы ондығ ына кіреді жә не ішкі қ ұ рлық тық мемлекеттердің ең ірісі болып саналады. Жерінің кө лемі жө нінен дү ние жү зінде 9-орын алады. Жалпы аумағ ы бү кіл жер шары кө лемінің 2%-ын, Азияның 6, 1 %-ын қ ұ райды.Еуразия қ ұ рлығ ында Ресей, Ү ндістан, Қ ытайдан кейін тө ртінші орында, ал ТМД елдерінің ішінде Ресейден кейін екінші орында тұ р.Географиялық зерттелу тарихыАнтикалық кезең дегі (ерте кездегі) зерттеулерГеродот (б.з.б. V ғ.) Каспий тең ізінің тұ йық алап екені, шығ ысында шексіз жазық ө ң ірі жатқ аны туралы баяндағ ан. Ең бектерінде Жайық, Жем, Еділө зендері туралы мә ліметтер келтірген.К. Птолемей (б.з.б. 90-160 ж, ІІ ғ). Сырдария, Ә мудария Каспийге қ ұ яды деген. Арал тең ізін (Оксиан) картағ а тү сірген.Страбон (б.з.б. 63-24 ж) Каспий тең ізін тұ йық алап емес, Солтү стік мұ хиттың шығ анағ ы деп, ал Арал тең ізін Каспийдің шығ анағ ы деп есептеген.Сырдария мен Ә мудария туралы дұ рыс мә лімет қ алдырғ ан.Ежелгі заманнан XVIII ғ. 30-шы жылдарғ а дейінгі аралық Бұ л дә уірде саудагерлер мен елшілердің кездейсоқ саяхаттарының нә тижесінде қ азақ жерінің сыртқ ы кө рінісі туралы ү здік те қ арапайым деректер жинақ талғ ан.Ә бу Насыр Ә л-Фараби қ азақ жеріндегі қ азіргі географиялық атаулардың қ алыптасуына ү лес қ осты, астрономиялық зерттеулері (кү н сағ ат, т.б.) қ азақ жері туралы мағ лұ маттарды толық тыра тү сті.Махмұ д Қ ашқ аридың «Диуану лұ ғ ат-ит-тү рк» деген ең бегінің географиялық маң ызы зор болды. Ғ алымның қ олжазба кү йінде сақ талғ ан дү ние жү зінің «дө ң гелек картасына» қ азақ жеріндегі кө птеген нысандарды тү сірді. Сонымен қ атар ол Қ азақ стандағ ы географиялық атауларды табиғ ат жағ дайларымен байланыстырып тү сіндіруге тырысты. Қ азақ стан мен Орта Азия аумағ ында болғ ан кейбір тарихи оқ иғ алар жайында (мә селен, Ескендір Зұ лқ арнайын жорығ ы туралы) қ ұ нды мә ліметтер келтіріледі.Елюй Чу - Цай (1219) мен Чань Чунь (1221) Іле-Талас ө зендерінің аралығ ындағ ы елдер туралы мә ліметтер жинағ ан. Талас, Сырдария ө зендерінің табиғ ат жағ дайларын сипаттағ ан.Орыс саяхатшыларының Қ азақ станда жү ргізген зерттеулеріҚ адырғ али Жалайыр «Жылнамалар жинағ ы» атты географиялық мазмұ ндағ ы кітап жазғ ан. Қ адырғ али Жалайыри «Жылнамада» Шығ ыс елдеріне, оның шаһ арларына шолу жасап, тү ркі тайпаларына анық тама береді. Қ азақ хандарының ө мірбаяндарына тоқ талады. Ол қ азақ жері, оның қ алалары туралы аса қ ұ нды тарихи деректер қ алдырды. XVII ғ асырда Қ азақ стан аумағ ы С. Ремезов жасағ ан «Сібірдің сызба кітабы» атты картағ а кірді. XIX ғ асырдың II жартысында Қ азақ стан табиғ атына ғ ылыми-географиялық тұ рғ ысынан сипаттама берілді.Семенов-Тян-Шаньский (1827-1914) Еуропалық ғ алымдардың ішінде Тянь-Шаньды зерттегендердің алғ ашқ ысы, 1856-1857 жылдары Орталық жә не Солтү стік Тянь-Шаньғ а Хан-Тә ң ірі массивіне дейін барды.Омбыда Шоқ ан Уә лихановпен танысып, оның болашақ ғ ылыми жұ мыстарына бағ ыт сілтеді. Семенов-Тян-Шанскийдің кең есімен Шоқ ан ә йгілі Қ ашғ ар саяхатын жү зеге асырды. Аса бай коллекциялар жинап, ө сімдіктер мен жануарлардың бұ рын белгісіз жү здеген тү рлерін ашты. Оның басшылығ ымен Ш. Уә лихановтың, Н.М. Пржевальскийдің, Г.И. Потаниннің, И.Д. Черскийдің, В.А. Обручевтің т.б. экспедициялары ұ йымдастырылды. Н.А. Северцов (1827-1885) 1857-1867 жылдары Арал тең ізін, Сырдарияның тө менгі ағ ысын жә не Қ аратау жоталарын зерттеді. Н.А. Северцовтің Қ азақ станды зерттеу жұ мыстары П.П. Семеновтың Тянь-Шаньды зерттеуімен тұ стас келді. Ол ә уелде Арал тең ізі мен Сырдарияның тө менгі сағ асына сапар шекті. Одан соң Тянь-Шаньда, Жетісу, Қ ызылқ ұ м, Қ аратау ө ң ірлерінде зерттеу-бақ ылау жұ мыстарын жү ргізді, Ү стірт пен Мұ ғ алжарды зерттеді. Осы зерттеулер нә тижесінде Н.А. Северцов Қ азақ стан жерінде жануарлардың таралуы жайында ғ ылыми ой-пікірлерді кең ейтті.И.В. Мушкетов (1850-1902) Тянь-Шань мен Жоң ғ ар Алатауының кұ рылысын зерттеген. Ә улиеата (қ азіргі Тараз) қ аласының маң ын, Ыстық кө лді зерттеді. Сонымен қ атар Ілені, Кү нгей жә не Теріскей Алатауды бірнеше жерден басып ө ткен. И.В. Мушкетов Орта Азияның физикалық географиясы мен геологиясына арналғ ан «Тү ркістан» (1886-1906) ең бегін жазды. Мушкетовтың Тү ркістан монографиясының негізгі бө лігі Тянь-Шань тауларының жү йесін, оның мұ з басуын, сондай-ақ тау етектеріндегі жазық жерлер мен жота аралық аң ғ арлар мен ойыстарда сары (лесс) топырақ ты жә не саздақ балшық ты жерлердің пайда болуындағ ы метеорологиялық жағ дайын зерттеді. Ол шекараларды анық тап, алғ ашқ ы геологиялық қ артасын (1881) жасады. 1887 жылы Верныйда (Алматы) болғ ан жер сілкінудің себептері мен шө лді аудандардағ ы жел ә рекеті туралы қ ұ нды деректер жинақ тады.Л.С.Берг (1876-1950) Солтү стік Қ азақ стандағ ы тұ зды кө лдерді, Арал тең ізін зерттеген. Берг Арал тең ізі мен Балқ аш кө лі балық тарын зерттеді. Алынғ ан ғ ылыми мә ліметтері оның ү ш томдық «КСРО жә не кө рші елдер тұ щы су балық тары» (1948–49) деген кітабына енді.Ш. Уә лиханов (1835-1865) Жоң ғ ар Алатауы мен Іле ө ң ірін зерттеген. Балқ аш пен Алакө лдің ұ қ састық тарын дә лелдеген. Орталық Азия мен Шығ ыс Тү ркістанның карталарын жасағ ан. Оның редакциясымен «Балқ аш кө лі мен Алатау жотасы аралығ ының картасы», «Қ ұ лжа қ аласының жобасы», «Ыстық кө л экспедициясының қ орытындысына қ осымша карта» т.б. дайындалғ ан.Қ азақ стан аумағ ының жаң а дә уірде зерттелуіҚ.И.Сә тбаев (1899-1963) Орталық Қ азақ станды ұ зақ жылдар зерттеуінің нә тижесінде Жезқ азғ андағ ы аса бай мыс кенінің қ орын ашуғ а мү мкіндігін берді. Минералды шикізатқ а бай, Сарыарқ а, Кенді Алтай сияқ ты аймақ тарғ а ерекше назар аударды. Жер бедері мен климаты зерттеліп, климаттың аудандастырылуы жасалды. 640-тан аса ғ ылыми ең бектері бар.1920 жылы Қ азақ станда зерттеу қ оғ амы қ ұ рылды.1939 жылы арнайы География секторы қ ұ рылып, оны ғ алым Н.Н. Баранский басқ арды. Ол Қ азақ станды 5 экономикалық ауданғ а бө лді.1946 жылы Қ азақ стан Ғ ылым академиясы қ ұ рылды.1950 жылы «Қ азақ стан» атты монография шығ арылды.

№21

1. Алтай тауына физикалық – географиялық сипаттама Орналасуы-Қ азақ стан, Ресей, Қ ытай, Моң ғ олия.Пайда болғ ан кезең і- Жоғ арғ ы палеозой, юра, палеоген, неоген, антропогенАумағ ы-741 569 км² Ұ зындығ ы-2000 кмЕң биік шың ы-Мұ зтау шың ыБиіктігі-4506 мЖер бедері мен геологиялық қ ұ рылымы. Жер бедерінің ерекшеліктеріне қ арай Алтай ү ш ауданғ а бө лінеді. Олар: Кенді Алтай, Оң тү стік Алтай жә не Қ алба жотасы. Оң тү стік Алтай. Солтү стігінде Бұ қ тырма ө зені, оң тү стігінде Қ ара Ертіс ө зені аралығ ында жатыр. Кенді Алтай. Оң тү стік Алтайдың солтү стік шығ ысында орналасқ ан. Қ алба жотасы. Ертіс ө зенінің сол жағ ында жатыр. Қ алба жотасы Шар аң ғ ары арқ ылы Сарыарқ амен шектеседі.

Пайдалы қ азбалары. Алтай пайдалы қ азбаларғ а ө те бай ө лке. Ә сіресе Кенді Алтайда қ орғ асын, мырыш, қ алайы, волъфром, кү містің жә не сынаптың мол қ оры бар. Нарын Кү ршім жоталарында алтын мен сирек металл, Қ алба тауында қ алайы мен вольфром ө ндіріледі.Ө зендері мен кө лдері. Алтайдың ең басты ө зені – Ертіс. Оғ ан Кендірлік, Кү ршім, Бұ қ тырма, Ү лбі т.б ө зендер қ ұ яды.Алтай кө лге бай. Бұ қ тырма, Жайсан, Тұ ранғ ыкө л, Марқ акө л. Климаты. Климаты қ оң ыржай континентті. Шілденің орташа t +19+22°Cал 1000 метр биіктікте +16+14°C 2500-2700 метр биіктікте +7+5°С. Қ ыс айларындағ ы орташа t° -15°C Жылдық жауын-шашын мө лшері тау бө ктерінде 300-400 мм. Тау ішінде 1000-1500 мм дейін жетеді.

2. Жаратылыстану курсының мектеп географиясы пә ндері арасында алатын орны Географияның жү йелі курсы мектепте V сынытан басталады. V сынып оқ ушылары дү ние танудан алғ ан білімеріне сү йене отырып, елтану ғ ылымының келесі курстарын мең геру ү шін қ ажетті білімге іскерлікке дағ дығ а ие болады. «Жаратылыстану» табиғ ат заң дарын, қ оғ амның материалдық ө мірін, ә лемнің қ азіргі заманғ ы ғ ылыми бейнесін танып білудегі географиялық, биологиялық, физикалық жә не астрономиялық, химиялық білімдердің рө лі арқ ылы анық талады.«Жаратылыстану» білім саласы мектептің негізгі сатысы мен жоғ арғ ы сатысына оның мемлекеттік компонентін қ ұ рушылардың бірі ретінде енеді. Бұ л білім саласының мазмұ ны жалпы мемлекеттік маң ызы бар жә не жалпы мә дени пә ндер мен курстар арқ ылы беріледі.Мектептің негізгі сатысында(5-9—сыныптар) ғ ылыми-жаратылыстану бағ ытында ө здерінің мә ртебесі бойынша жеке пә ндер:»География», «Биология», «Физика», «Химия» арқ ылы беріледі. Физикалық, ә леуметтік—экономикалық география пә нінің мазмұ нын оқ ытудың логикалық реттілік қ амтылады жә не оқ ушылардың жас ерекшеліктері мен танымдық мү мкіндіктері ескертіліп, оқ у материалдары мен берілген тапсырмалардың сипаты біртіндеп кү рделенеді.

3. Дү ние жү зінің рекреациялық ресурстарының географиясы Рекреациялық ресурстар - ө ндіргіш кү штердің қ азіргі дең гейі кезінде қ оғ амның рекреациялық қ ажеттілігін қ анағ аттандыру ү шін жә не халық қ а рекреациялық қ ызмет етуге маманданғ ан шаруашылық саласын ұ йымдастыру ү шін пайдаланылуы мү мкін табиғ и жә не антропогендік нысандар. Тау шаң ғ ысы туризмі

Ә лемдегі ең ірі тау шаң ғ ысы туризмінің орталығ ы Альпі болып табылады, жылына бұ л аудан 60 млн-нан астам туристерді қ абылдайды. Сол себепті альпілік елдерде, ә сіресе Швейцария мен Австрияда туристерге қ ызмет кө рсетумен байланысты салалар (шаң ғ ы жолдары мен тауғ а кө теретін қ ондырғ ыларды жабдық тау, аса жайлы қ онақ ү йлер, кө лік пен сауда қ ызметін ұ йымдастыру) жоғ ары дә режеде дамығ ан. Тең із жағ алауындағ ы курорттарҚ амтылатын туристердің саны жө нінен тең із жағ алауындағ ы курорттар жетекші орын алады. Туристердің айрық ша жиі баратын ауданы — Еуропа, Азия жә не Африканың Жерорта тең ізі жағ алауы. Мұ нда ә лемге ә йгілі Кө гілдір жағ алау (Француз жә не Италия Ривьерасы), Кипр жә нө Мальта аралдары, Испания жағ алауы мен Балеар аралдарындағ ы, Солтү стік Африканың курортты қ алалары орналаскан. Сонымен қ атар Таиланд пен Мұ хит аралдарында, Калифорния мен Флориданың қ ұ мды жағ алауларында, Бразилия мен Мексиканың тең із курорттарында демалушылар саны артып келеді.КруизҚ азіргі кезде тең ізді айналып жү зу (круиз) халық аралық туризмнің маң ызды тү ріне айналып отыр. Бұ л аса жайлы кемелермен саяхаттау жә не қ ұ мды жағ алауларда демалу, бірнеше елмен танысу мү мкіншілігінің ұ штастырылуымен тү сіндіріледі. Туризмнің бұ л тү рінің дә стү рлі аудандарына Жерорта тең ізі, Кариб алабы мен Мұ хит аралдары жатады.Туристердің кө п баратын нысандарының бірі — қ алалар. Бұ л тұ рғ ыда ә сіресе тарихи ескерткіштерімен ә йгілі ежелгі қ алалар айрық ша кө зге тү седі. Еуропалық ө ркениет пен сә улет ө нерінің тү рлі кезең дерінің ескерткпптері сақ талғ ан Европа қ алаларына жыл сайын дү ниенің тү кпір-тү кпірінен туристер легі ағ ылады.Франция, Италия жә не Испанияның ә рқ айсысына жылына 30 млн-нан астам туристер келіп, оларды қ абылдаудан елдер қ азынасына 10 млрд доллар шамасында пайда тү седі. Қ асиетті діни орындарХалық аралық туризмнің айрық ша тү ріне қ асиетті діни орындарғ а қ ұ лшылық ету жатады. Барлық мұ сылмандар ү шін Сауд Арабиясындағ ы Мекке мен Мә дине қ алаларына қ ажығ а бару қ асиетті борыш деп есептеледі. Тү ркістан қ аласындағ ы Қ ожа Ахмет Йассауи кесенесі сә улет ө нерінің озық ү лгісі ретінде ғ ана емес, мұ сылмандардың қ адір тұ татын нысаны ретінде де кең інен танымал. Ал христиан дінінің қ асиетті жә дігерлері Иерусалим қ аласында шоғ ырланғ ан. Халық аралық туризмнің басқ а да салыстырмалы тү рде аз тарағ ан тү рлері жеткілікті.Туризм дамығ ан жетекші елдер: Франция АҚ Ш Испания Италия Қ ытай Ұ лыбритания Ресей Мексика Канада Германия

4. Физикалық географияның бастапқ ы курсында қ олданылатын кө рнекілік қ ұ ралдар Физикалық география — жер сферасы, географиялық орта жә не жер типтері — географиялық ландшафтар туралы ғ ылым саласы. Кең мағ ынада айтқ анда, ол басқ а да жаратылыстану ғ ылымдарының негізгі салалары сияқ ты жеке ғ ылымдар мен физикалық географияның дә л ө зінен, немесе жер тану ғ ылымынан тұ ратын ғ ылымдар жү йесі болып табылады.

Физикалық география екі бө лімге: 1.жалпы жә не2. региондық -аудандық (кө бінесе ландшафттану деп аталатын) физикалық географияғ а бө лінеді.Мақ саты – бұ л курста Қ азақ стан Республикасының физикалық географиялық – орны, жер бедері, геологиялық қ ұ рлымы, климат, топырағ ы мен ө сімдік жамылғ ысы, жануарлар дү ниесі, табиғ и зоналық, табиғ атты қ орғ ау, ө з ө лкесін қ орғ ау т. б. ұ ғ ымдар жайлы толық мағ лұ мат алады.Міндеті – жалпы физикалық географиялық ұ ғ ымдардың рө лі мен орнын анық тыру жә не оқ ушылардың икем мен дағ дылар жү йесін қ алыптастыру. Сондық тан бұ л курстың алдында ө зінің мақ саттары мен ә дістемелік мә селелері тұ р.Кө рнекіліктері: дү ние жү зінің физикалық картасы, интерактивті тақ та.Сабақ тың кезең дері: 1. Ұ йымдастыру кезең і2. Білім мен іскерліктерін жан-жақ ты тексеру кезең і3. Жаң а материалғ а кө шуге дайындық кезең і4. Жаң а тақ ырыпты мең герту кезең і5. Жаң а тақ ырыпты бекіту кезең і6. Сабақ ты қ орытындылау кезең і7. Бағ алау кезең і8. Ү йге тапсырма беру кезең іСабақ тың барысы

5. Қ азақ станның климатына сипаттама Кең байтақ Қ азақ стан жерінде оның географиялық орнына (яғ ни атмосфералық ылғ алдық тың негізгі кө зі – мұ хиттардан тым шалғ ай орналасуына) жә не жер бедерінің сипатына байланысты қ уаң континенттік климат қ алыптасқ ан. Қ азақ стан климаты қ уаң континентті: қ ысы ө те суық, ал жазы ыстық.Қ азақ станның кең байтақ аумағ ына байланысты, мемлекеттің тү рлі аймақ тарында ауа райы айтарлық тай ө згеше болуы мү мкін. Мысалғ а, оң тү стікте егін егу басталып жатқ ан кезде, солтү стік жерінде ә лі қ ар жатып, боран соғ ып тұ руы ғ ажап емес.Бү кіл мемлекетке температураның кү рт ауытқ улары тә н, бұ л тә уліктік ауытқ уларғ а да, жылдық ауытқ уларғ а да қ атысты.Солтү стікте қ ысқ ы орташа температура қ аң тар айында -18, 7°С, ал оң тү стікте -1, 5°С. Ауаның қ ұ рғ ақ болуынан жә не кү ннің шуақ тылығ ынан -15°С температура кейде ылғ алды ауадағ ы -5° – 0°С тә різді сезіледі.Қ азақ станның қ ысы тауларда, мысалы, шаң ғ ы базаларында қ ысқ ы спорт тү рлерімен айналысуғ а ың ғ айлы.Жазда мемлекеттің солтү стігінде шілде айының орташа температурасы +18, 8°С, оң тү стікте +28, 8°С. Ыстық жаздың кү ні қ азақ стандық тар тең із-кө лдерге барып жағ ажайда, демалыс базаларында демалғ анды ұ натады.

№22

1. Магмалық тау жыныстары жә не оның тү рлері Жер қ ыртысын қ ұ раушы минералдық бір тектес заттарды тау жынысы деп атайды. Жер қ абаттарын қ ұ райтын барлық тау жыныстары ү лкен ү ш тү рлі топқ а бө лінеді: магмалық тaужыныстaры, шө гінді тау жыныстарыметаморфтық тау жыныстaры.Магмалық тау жыныстары, атқ ылағ ан тау жыныстары — магма немесе жанартаулық атқ ылаулардан жер бетіне тө гілген лаваның суынуынан жә не кристалдануынан (тү йіршіктенуінен) пайда болғ ан тау жыныстары. Олар негізгі екі тү рге бө лінеді: эффузивтік (жанартаулық, тө гілмелі), жанартау атқ ылауы кезінде магманың лава тү рінде шығ ып жер бетінде қ атайғ ан жә не интрузивтік (терең дік), басқ а тау жыныстары арасында қ атып қ алғ ан тү рлері. Эффузивтік тау жыныстары тез қ ату салдарынан, ә детте, майда тү йіршікті болып келеді, кейде ірілеу кристалдары да кездеседі. Интрузивтік тау жыныстары жер қ ойнауының терең діктерінде баяу қ ату салдарынан қ алыптасқ андық тан толық кристалдық тү йіршік тә різді болады. Магмалық тау жыныстарыдың ө те маң ызды бө лшектері силикаттар мен кварц. Олардың басты қ ұ рамдас бө лігі кремний оксиді (Sі2O). Мө лшеріне қ арай Магмалық тау жыныстары 5 топқ а бө лінеді: Қ ұ рамында силикаты жоқ Магмалық тау жыныстары (мыс., карбонатиттер) ө те сирек. Қ ұ рамындағ ы сілтілік металдар мө лшеріне қ арай Магмалық тау жыныстары қ алыпты жә не сілтілі (граниттер, нефелинді сиениттер, фонолиттер) топтарғ а бө лінеді. Магмалық тау жыныстары қ ұ рылыс (артиктік туфтар, лабрадориттер, т.б.), абразивті (пемза), жылу оқ шаулағ ыш (пемза, перлит) материалдар ретінде қ олданылады.

2. «Материктер мен мұ хиттар географиясы» курсын оқ ытуғ а ә дістемелік нұ сқ аулар Материктер мен мұ хиттар географиясы Оқ ушыларғ а оқ ылып отырғ ан мә селенің негізгі идеясын зерттеліп отырғ ан қ ұ былысын, фактінің заң ның айқ ын, материктер мен мұ хиттарғ а нақ ты тү сінік беру. Оқ ушылардың жаң а білімді қ орытындылау, жү йелеу, қ абылдау, ойғ а сақ тау қ абілетінің жоғ ары дең гейіне жетуін қ амтамасыз ету жә не дамыту. Материктер мен мұ хиттарғ а деген қ ызығ ушылық ты тудыру, оның қ ұ рылымын ө з бетінше зерттеуге баулу. Оқ у-тә рбие жұ мыстарының алдында тұ рғ ан міндеттерді дұ рыс орындау ү шін мұ ғ алім мен оқ ушылардың бірлесіп жұ мыс істеу ү шін қ олданатын тә сілдері. Ә діс арқ ылы мақ сатқ а жету ү шін істелетін жұ мыстар ретке келтіріледі. Оқ ыту ә дістері танымғ а қ ызығ ушылық туғ ызып, оқ ушының ақ ыл-ойын дамытады, ізденуге, жаң а білімді тү сінуге ық пал етеді.Оқ ушының білім алу кө здеріне қ арай оқ ыту ә дістері былайша жіктеледі: а) сө здік ә діс (білім негізінде ауызша сө йлесу немесе басылым сө зі жатады); б) кө рнекілік ә діс (кө рнекіліктер, бақ ыланатын, зерттелетін нә рселер қ ұ былыстар); в) практикалық ә діс (оқ ушылар практикалық жұ мыстарды орындай отырып білім алады, біліктілігін арттырады Жаң а сабақ ты тү сіндіру: Материктерде қ ұ рлық тағ ы ө зіндік ерекшеліктерімен айқ ындалатын биік тау жү йелері мен ұ лан-ғ айыр жазық тардың табиғ аты, дү ниежү зілік мұ хиттың тылсым табиғ аты мен орасан мол табиғ и қ орлары, ондағ ы терең сулы шұ ң ғ ымалар мен су асты жоталары, қ ұ рлық климатына ә сер ететін тең із ағ ыстары мен мұ хит суының жалпы қ асиеттерін жатқ ызамыз. Жер шары бетінің жалпы ауданы 510, 2 млн.км-ге тең. Ол материктер мен мұ хиттарғ а бө лінген. Қ ұ рлық ты қ ұ райтын материктер мен аралдар ү лесіне шамамен 149, 1 млн км немесе бү кіл Жер бетінің 29, 2%-ы келеді.

3. «Азия жолбарыстары елдеріне» сипаттама берің із «Азия жолбарыстары» немесе Жаң а индустриялы елдер: Сингапур, Гонконг, Корея Республикасы, Тайвань, Тайланд, Малайзия.

Сингапур Республикасы - экватордан 137 км солтү стікте, Малайзияның Жохор облысының оң тү стігінде, Индонезияның Рияу аралының солтү стігінде орналасқ ан қ ала-мемлекет, арал-ел.

Сингапур атағ ы малай тілінің синга — " арыстан" жә не санскрит тіліндегі пура — " қ ала" деген сө здерінен қ ұ ралғ ан.ГеографиясыСингапур 63 аралдан тұ рады. Олардың ішіндегі ең бастысы Пулау Уджонг (Малай: тікелей мағ ынасы 'пенинсула - аралдың соң ы') немесе Сингапур аралы бұ л Сингапур арал-мемлекетінің басты аралы. Ел аумағ ы 714, 3 км² (2011 жыл). Оғ ан қ оса ел аумағ ына 58 ұ сақ арал да кіреді. Елдің ең биік нү ктесі Букит Тима тө бешігінің биіктігі 163, 3 м. Кенттену процесінің нә тижесінде аралдың ормандары кесілуде. Жағ рапиялық қ олайлы белдеуде орналасуы Сингапурды " Азия жолтарысына" айналуына себеп болды.Гонконг қ аласы — 1997-інші жылдың 1-інші шілдесіне дейін 1, 5 ғ асырдай Британ империясының отары болып келді, одан бері Қ ытайдың екі арнайы ә кімшілік аймақ тарының бірі болып табылады. Ә лемдегі он алтыншы бай қ ала. Ә лемдегі жетекші халық аралық қ аржы орталық тарының бірі болып табылатын Гонконг экономикасы еркін сауда мен тө мен салық пен сипатталады. Ақ шасы, Гонконг доллары, 2010 жылғ а сә йкес ә лемдегі сегізінші орындағ ы саудаласу валютасы болып табылады. Корея Республикасы Корей тү бегінде орналасқ ан мемлекет. Жер кө лемі — 98, 5 мың км2. Бұ л кө рсеткіш бойынша ә лемде 109 орында. Халқ ының саны — 48.87 млн. адам (2010). Тұ рғ ындары, негізінен, корейлер, 30 мың ғ а жуық қ ытайлар, т.б. ұ лт ө кілдері тұ рады. Олардың кө пшілігі будда дінін, кейбір бө ліктері конфуцийшілдік пен христиан дінін ұ станады. Астанасы — Сеул қ аласы (10.4 млн.). Ә кімшілік бө лінісі 9 провинциядан жә не тікелей орталық қ а бағ ынатын 6 қ аладан тұ рады. Конституциясы бойынша, елді президент басқ арады (2013 жылдан Пак Кын Хё). Заң шығ арушы органы — Ұ лттық жиналыс (299 депутаттан тұ рады). Ұ лттық мерекелері: 15 тамыз — Республика жарияланғ ан кү н (1948), 3 қ азан — мемлекеттің қ ұ рылғ ан кү ні (Ежелгі Чосон, б.з.б. 108 ж.). Ұ лттық ақ шасы — уон.Корея Республикасы – Корей тү бегінің оң тү стігінде орналасқ ан. Оның жер кө лемі 223 мың 98 шаршы шақ ырымды қ ұ райды. Бұ л кө рсеткіш Ұ лыбритания немесе Гана елдерінің жер кө лемімен шамалас. Осы аймақ тың 45% немесе 99 678 шаршы шақ ырымы ауылшаруашылығ ын жү ргізуге жарамды болып саналады. Жер бедері негізінен таулы болып келеді. Таулар елдің ү штен екі бө лігін Тайвань— Тайвань аралында орналасқ ан мемлекет. Халық саны 23 млн. адам. Тайвань ең тығ ыз елдердің бірі. Батыс ө ң ірі тығ ыздау болып келеді, жергілікті халқ ы ханзулық тармен тауларғ а ығ ыстырылғ ан.Тайвань Жапония мен Филиппин аралдарының арасында, Тынық мұ хиттың батысында орналасқ ан. Тайвань мемлекетіне Тайвань аралы, Пэнху архипелагы (Пескадор аралдары), Киньмэнь (Кемой), Мацу жә не т. б. аралдар кіреді. Тайваньның ресми атауы 1912 жылдың 1 қ аң тарында «Қ ытай республикасы» деп қ абылданғ ан. Қ азіргі уақ ытта бұ л атаумен Конституция ескіргендіктен, басқ а атау қ абылдау керек деген ә ң гіме қ озғ алынды.Тайланд Патшалығ ы— Оң тү стік-Шығ ыс Азиядағ ы мемлекет. Тайланд оң тү стігінде Малайзиямен, шығ ысында Камбоджа жә не Лаоспен, батысында Мьянмамен шекараласқ ан.Ресми тілі-тайшаЕлорда-БангкокМалайзия -Куала Лумпур Ресми тілі-малайшаКлиматы экваторилдық, ыстық ә рі ылғ ал.

4. География курстарында оқ ушылардың шығ армашылық белсенділігін дамыту Оқ ушылардың дарындылығ ы мен шығ армашылық қ абілеттерін арттыру жолдарыОқ ушылардың танымдық қ абілетін жетілдіретін ең кең тарағ ан, ең байырғ ы тә сілдердің бірі - мұ ғ алімнің сұ рақ қ оюы. Бірақ мұ ғ алім сұ рағ ы оқ ушының тақ ырыпты игергенін тексеру қ ұ ралы ретінде емес, оқ ушының білім қ орын анық тайтындай дә режеде қ ойылуы керек. «Ол кім? Бұ л не?» немесе «Неге? Қ алай? Қ ашан?» деген сұ рақ тарМысалы, 7 сыныптарда ә рбір материктерді оқ ып болғ аннан кейін «Ол кім? Бұ л не?» сұ рақ тарын пайдаланып. Ол ү шін оқ ушыларғ а кім, не деген сұ рақ тарғ а жауап беретін сө здер беріп, олар оның жауабын айтып отырады.Солтү стік Америка материгі ү шін: Колорадо -? Бизон -? Ү ндістер -? Йеллоустон -? Маккензи -? Прерии -? Тундра -? Секвойя -? Оттава -? Колумб -? т. с. с.География пә ні ең қ ызық ты, оқ ушылардың белсенділігін, танымдық қ абілетін арттыруғ а мү мкіндігі жоғ ары пә н. Дегенмен ә рбір сыныптың танымдық қ ызығ ушылығ ының тә жірибесі мен даму дә режесі ә ртү рлі. Ал ә рбір сыныптағ ы ә діс пен тә сіл оқ ушылардың танымдық қ ызметінің белгілі бір дең гейіне есептелінеді. Сондық тан да оқ ушылардың танымдық қ абілеттерін дамыту ү шін сә йкес оқ ыту ә дісін таң дай білу керек.

5. Қ азақ станның тамақ ө неркә сібі Қ азақ станның тамақ ө неркә сібі экономикамыздың ең маң ызды саласы болып табылады. Ауылшаруашылық шикізаты ө ң деліп, азық -тү лік саласын қ ұ райды. Оның қ ұ рамына 20 саладан аса ү лкен топ біріктірілген. Олардың ең негізгілері: ет, сү т, наубайхана, балық, консерв жә не кондитер ө німдері.Бү гінде Қ азақ стан ө неркә сіп ө німінің кө лемі жө нінен Ресей мен Украинадан кейінгі 3-ші орында. Табиғ и байлық тарды игерудегі басты қ иыншылық - су мен қ азіргі заманғ а сай жаң а технологияның болмауы.Бұ л ө неркә сіптегі «ең жалпы халық тық» жә не «тек қ алада» ғ ана орналаспайтын сала. Наубайханалар, сү т, ет, кө кө ніс зауыттары ауылдық жерлерде де жұ мыс істейді. Тамақ ө неркә сібі машина жасаумен, саудамен, кө лікпен тығ ыз байланысты. Бірақ ол, ең алдымен, ауыл шаруашылығ ымен байланыс жасайды: оның шикізаттарын ө ң деп, мал шаруашылығ ын жеммен қ амтамасыз етедіжә не ауыл шаруашылығ ы салаларының дамуына оң ық пал жасайды.Кө птеген «тамак ө неркә сіптері» кө лемі ү лкен, қ ымбат қ ұ ралжабдық тар пайдаланады. Сонымен қ атар кішігірім зауыттар (май шайқ айтын, шұ жық шығ аратын цехтар) кә дімгі 2 - 3 бө лмеге сыйып кетеді. Ондай зауыттар қ ымбат болмағ андық тан, оларды шағ ын кә сіпорындар да сатып ала алады.Экспортты шолу. Қ азақ азық -тү лігі мен ауыл шаруашылығ ы секторының экспорты 2015 жылы ауыл шаруашылық ө ндірісінің жалпы кө лемінің 11.96% немесе қ ұ ндық кө рсеткіште 1.8 миллиард USD қ ұ рады. Мұ ның ішінде 1.6 миллиард USD (89%) азық -тү лік емес ө німдермен тең естірілген (0.2 миллиарда USD) тағ ам ө ндірісі қ ұ рады. Негізгі нарық тар Ө збекстан, Тә жікстан, Қ ырғ ызстан, Ә зербайжан, Ресей, Иран, Тү ркия, Тү ркмения, Грузия болып табылады. Жиынтық экспорт Қ азақ стандық ауылшаруашылық секторы экспортының жалпы кө лемінің 90% астамын қ ұ рады. Қ азақ станнан экспортталатын танымал азық -тү лік ө німі - астық болып табылады. Қ азақ стан ұ нтақ талғ ан астық экспорттауда ә лемдік нарық тың кө шбасшысы болып табылады. Қ азақ стандық ұ нғ а деген аса жоғ ары сұ раныс астық ө ң деудің жоғ ары сапасымен тү сіндіріледі.Макарон ө німдерін экспорттаудың дә стү рлі нарық тарына Ресей, Грузия, Тә жікстан, Тү ркмения, Ө збекстан, Ауғ анстан, Қ ытай жә не Моң ғ олия кіреді. Бірақ соң ғ ы уақ ыттары экспорттың бұ л нарық тар шең берінен шығ уы байқ алады, бұ л 2011 жылы осы тауарлар ө німінің 40% ө суіне сай келеді.Кү ріш.. Қ азіргі уақ ытта кү ріш экспортының кө пшілігі Беларусь, Ресей, Қ ырғ ызстан, Тү ркемния, Украина елдеріне шығ арылады. 2009 жылдан бері кү ріш экспорты жоғ ары қ арқ ынмен дамуда – жылына 40% жоғ ары. Қ азақ кондитерлік ө німдерінің сыртқ ы нарық қ а таралу шоғ ыры ө те кең, оның қ ұ рамына Германия жә не ЕО елдерінің басқ а нарық тары, Ресей жә не ТМД нарық тары т.с.с кіреді.

№23

1.Географиялық зоналылық туралы тү сінік Географиялық зоналылық (дә лірек айтқ анда, физикалық -географиялық зоналылық) - негізінен, Кү ннің сә улелік энергиясының ендік бойынша біркелкі таралмауының ә серінен экватордан полюске қ арай географиялық белдеулердің қ ұ рлық тағ ы ауысуы жә не осы белдеулердің ауқ ымында географиялық зоналардың таралуы. Аумағ ы зор жазық тарда ендік зоналық ө те анық байқ алады; Таулардағ ы зоналық тың негізгі кө рінетін пішіні биіктік белдеулік болып табылады. Мұ хиттарда аздап қ ана беткі (немесе ендік), вертикаль (немесе терендік) жә не тү птік зоналық байқ алады.Географиялық зоналылық - Жердің географиялық қ абығ ының бө лшектенуінің заң дылығ ы. Бү л Кү н сә улесі энергиясының ендіктер бойынша (экватордан полюстерге қ арай азаюының) таралуынын сипатына жә не ылғ алдануыпың біркелкі еместігіне сә йкес географиялық белдеулер мен зоналардың бірізді жә не анық ауысымы бойынша байқ алады. Географиялық зоналылық тың ө зіндік климаттық, гидрографиялық, геохимиялық, геоморфологиялық, топырақ тық жә не биогеографиялық процестері болады. Ол ірі жазық тарда (мысалы, Шығ ыс Еуропа жазығ ы, Батыс Сібір жазығ ы) ө те анық байқ алады. Тауларда зоналыық биіктік белдеулікке тә н бө ліктердің ауысымында байқ алады да, беткейлердің экспозициясының ә серінен кү рделене тү седі.

2.Географияны оқ ытудың сыныптан тыс тү рлері Сыныптан тыс жұ мыстар географияның оқ у тә рбие жұ мыстарына қ ажетті қ ұ рамды бө лігі. Сыныптан тыс жұ мыстардың білімдік тә рбиелік мақ саты: саяси идеялық тә рбиелеу оқ ушылардың танымдық іскерлігін жә не географиядағ ы қ ызығ ушылығ ын дамыту, ең бек тә рбиесі, кә сіптік бағ дар беру, экологиялық тә рбие.

Оқ ушылардың қ оғ амғ а пайдалы рө лінің артуы. Сыныптан тыс туристік ө лкетану жұ мыстарының ерекше рө лі.Сыныптан тыс жұ мыстардың негізгі формаларының сипаты (географиялық ү йірме, сыныптан тыс оқ у, конференция, сауық кештер, топ серуен, география апталығ ы, олимпиада) мазмұ ны, жоспарлау жә не ә ртү рлі сыныптан тыс жұ мыстарды жү ргізу ә дістемесі. Оқ ушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты сыныптан тыс жұ мыстардың ерекшелігі.География пә нінен жү ргізілетін сыныптан тыс жұ мыстар мектептегі оқ у – тә рбие жұ мысының қ ұ рамдас бө лігі болып табылады. Ө йткені ол оқ ушылардың бос уақ ытын тиімді ұ йымдастыруғ а негіз болып, аса маң ызды оқ у – тә рбиелік міндет атқ арады. Географиядан жү ргізілетін сыныптан тыс жұ мыстардың қ атарына географиядан факультативтік сабақ тар(ө лкетану), апталық тар ұ йымдастыру; қ абырғ а газеттерін жә не ә р тү рлі кө рнекіліктерді (макеттер мен буклеттер) ә зірлеу; географиялық кештер мен конференциялар, ойындар мен сайыстар, олимпиадалар, ойша саяхаттар ұ йымдастыру; компьютерлік бағ дарламаларды пайдаланып, сызбалар жасау; компьютерлік компакт – дискілерді пайдаланып, қ осымша деректер жинау жатады.

3.Дү ние жү зі елдеріндегі урбандалу процестеріне жалпы сипаттама Кенттену (урбандалу лат. urbus- қ ала) дегеніміз – қ оғ ам дамуындағ ы қ алалрдың рө лі мен салмағ ының ө су ү дерісі жә не қ алалық ө мір сү ру жағ дайының кең інен таралуы.Кейбір елдерде қ ала болып саналу ү шін белгілі бір аумақ тың ә кімшілік орталығ ы немесе ө неркә сіп, кө лік, сауда, қ аржы орталық тары болуы, кейбір елдерде олардың қ алалық белгілері (кө ріктендірілуі, жайлылығ ы, мә дени- тұ рмыстық желілері, т.б.) болуы шарт. Кен-ө неркә сіп орталығ ы, курортты қ алалар, ғ ылыми орталық тар, тарихи-қ алалр жә не тек ел астанасы мә ртебесін ғ ана атқ аратын қ алалар да қ алыптасқ ан.Қ алаларда Жер шарындағ ы халық тың жартысы тұ рады. Жыл ө ткен сайын қ ала халқ ының саны артып келеді. Мыс: Аустралияның қ ала халқ ы 85%-ды қ ұ раса, Батыс Еуропа мен Солт. Америкада -81%, Латын Америкасында-74%, Африкада-34%, Азияда-35%. Азияның мұ най шығ аратын елдерінде қ ала тұ рғ ындарының саны жоғ ары: Кувейтте-98%, Катарда-95%, БАӘ -84%, Сауд Арабиясында-82%. Еуропадағ ы жоғ ары урбандалғ ан ел- Бельгияда 97%, ергежейлі елдер: Андорра мен Сан- Маринода-95%, арал мемлекет- Исландияда-92% жә не Израиль мен Уругвай халқ ының 91%-ы қ алада тұ рады.

4.Географияның оқ ушыларғ а экологиялық білім жә не тә рбие берудегі рө лі Экологиялық білім мен тә рие жас жеткіншектердің экологиялық санасының дамуын қ амтамасыз етіп, жеке тұ лғ аның экологиялық мә денетінің негізін қ алайды. География негізгіэкологиялық мә селелерді ашу мен шешу жолдарын жан-жақ ты сипаттауда жаратылыстану пә ндерінің ішінде ерекше орын алады. Экологиялық білім — экологиялық тә рбие — экологиялық мә дениет — экологиялық сана — жалпы халық тық міндет. География сабағ ында экологиялық білім беру білім стандартына негізделіп жү ргізіледі.Сабақ та экологиялық білім берудің бірнеше ә діс тә сілдерін; табиғ аттағ ы кө ркемдікті сезіне білуге ү йрету; қ оршағ ан ортаның ә дістерін байқ ау, бақ ылау, ө лкетану жұ мыстары арқ ылы зерттеу, зерделеу; қ оршағ ан ортаның ластануы жайлы ғ ылыми материалды жинақ тау; кө гілдір экрандағ ы хабарларды пайдалану.География курсын экологияландырудың басты жолдары: экологияның білім жү йесі ү здікіз жетілдіру, оқ ушыларғ а экологиялық хабарламаларды жан-жақ ты кең ейтілген тү рде беру; оқ ушылардың ойлай білу жү йесін қ алыптастыру жә не оғ ан экологиялық тұ рғ ыдан қ орытынды жасай білу; іздену мен ғ ылыми-зерттеу жұ мыстарының элементтерін мең герту, экологиялық мә селелерді шешуде дұ рыс шешім қ абылдау; жергілікті экологиялық проблемаларды шешуде оқ ушылардың тә жірибелік іс-ә рекеттерін дағ дыландыру. Мектепте экологиялық мә селелерді танып білуде тиімді ә діс тү рі экологиялық мә селелерді ортағ а салып талқ ылау арқ ылы пікір алмастыру, танымдық ойындар, ғ ылыми конференциялар ө ткізу, эколог мамандармен кездесу, экологиялық мазмұ ндағ ы қ абырғ алық материалдарды жинау т.б.

5.Арал тең ізі жә не геоэкологиялық мә селелері Арал тең ізі — Қ азақ стан мен Ө збекстан шекарасында орналасқ ан сутоғ ан. Тең із XX ғ асырда ауданы жағ ынан (68 мың км2) ә лемде тө ртінші орында болғ ан болатын, бірақ 1960жылдардан бастап тең іздің суы азайып келеді.

Арал ойысы солтігінде Торғ ай ойысының оң тү стік шетімен, шығ ысында Ақ қ ырқ ақ ұ м қ ыратымен, оң тү стігінде тө менгіӘ мудария мегаантиклиналімен шектеседі. Ойыстың оң тү стік-шығ ысындағ ы Бозкө л қ ырқ асы оны шығ ыс Арал жә не Тә жіқ азғ ан қ азаншұ ң қ ырларына бө леді.

Арал тең ізінің экологиялық ахуалы. Арал тең ізі – Қ азақ станның інжу-маржаны, шө л белдеміндегі бірден-бір кө гілдір су айдыны еді. Оның апатқ а ұ шырағ анғ а дейінгі кө лемі – 1066 км³, терең дігі – 30-60 метр, тұ здылығ ы – 10-12% болғ ан. Қ ойнауы кә сіптік бағ алы балық тарғ а бай, жағ асы қ оғ а мен қ амысты тең із еді. Сол кездерде жылына 50-150 мың балық ауланса, тең із жағ асынан едә уір мө лшерде бұ лғ ын терісі игерілген. Арал ө ң ірінің тұ рғ ындары 1970 жылдарғ а дейін ә леуметтік-экономикалық тұ рғ ыда жақ сы қ амтамасыз етілген тіршілік кешті. Тең із ө ң іріндегі елді мекендерде 17 балық колхозы, 10 балық ө ң дейтін зауыт жә не 2 балық комбинаты тұ рақ ты жұ мыс істеген.

№24