Мұхиттық аралдардың табиғатына жалпы сипаттама 12 страница

3. АҚ Ш-қ а экономикалық -географиялық сипаттама АҚ Ш— (федерациялық республика)Солтү стік Америкадағ ы мемлекет. Аумағ ы 9, 5 млн км² < (ә лемде 4-ші орын). Халқ ы — 320 млн адам (2013, ә лемде - 3-ші орын). Астанасы — Вашингтон қ аласы. Тұ рғ ын халқ ының саны жағ ынан ірі қ алалары: Нью-Йорк, Чикаго, Лос-Анджелес, Сан-Франциско, Филадельфия, Детройт, Бостон, Хьюстон, Вашингтон, Даллас, Питсбург, Балтимор, Сиэтл. Халық тың 66%-ы – протестанттар, 26%-ғ а жуығ ы католиктер. Ү кімет пен мемлекет басшысы – президент. Заң шығ арушы орган – палата мен сенат ө кілдерінен тұ ратын екі палаталы парламент (конгресс).Географиясы.Батыс жарты шарындағ ы ірі ел. Оның барлық жері тү гелдей дерлік Солтү стік Америкада. Шығ ысында Атлант мұ хитымен, батысында Тынық мұ хитпен шайылады. Солтү стікте Канадамен, оң тү стікте Мексикамен шектеседі.АҚ Ш аумағ ының басым кө пшілігі Атлант мұ хитынан Тынық мұ хитқ а дейінгі ендік бағ ытта созылып жатқ ан Ең ірі ө зендері: Миссисипи (ұ зындығ ы Миссури саласымен бірге 6420 км), Огайо, Колорадо, Колумбия, Рио-Гранде, Юкон. Кө пшілігі Атлант жә не Тынық мұ хит алабына жатады. Дү ние жү зіне ә йгілі кө лдер жү йесін елдің солтү стік-шығ ысындағ ы Ұ лы кө лдер қ ұ райды (Жоғ арғ ы кө л, Гурон, Мичиган, Эри, Онтарио).АҚ Ш климаты біркелкі қ оң ыржай жә не субтропикті болып келеді. Ал солтү стіктегі Аляска штатында қ ыстыгү ні арктика суығ ы байқ алып тұ рады.АҚ Ш ү кіметі ү ш тармақ қ а бө лінеді: Заң шығ арушы: АҚ Ш Парламенті — Конгресс деп аталады. Конгресс тұ рақ ты негізде жұ мыс істейтін екі палатадан: Сенаттан жә не Ө кілдер Палатасынан тұ рады.Атқ арушы: АҚ Ш Президенті — мемлекеттің басшысы, бас ә скери қ олбасшы, ол заң жобасын жою қ ұ қ ығ ына ие боладыСот: Жоғ арғ ы Соты жә не федералдық соттарАҚ Ш-да екі бас партия бар: Демократиялық партиясы — 1824 ж. қ ұ рылғ ан. Джон Кеннеди, Билл Клинтон, Барак Обама осы партияның мү шелері.Республикалық партиясы — 1854 ж. қ ұ рылғ ан. Джордж Буш, Рональд Рейган осы партияның мү шелері.Ә кімшілік қ ұ рылысы. Ә кімшілік жағ ынан 50 штаттан (бірімен-бірі шектесіп жатқ ан 48 штаттан жә не қ ұ рлық тың солтү стік-батысындағ ы Аляска, Тынық мұ хиттың орталығ ындағ ы Гавай аралдарынан қ ұ рылғ ан Гавай штаттары) жә не Колумбия федерациялық аймағ ынан тұ рады. Штаттар 3133 аймақ қ а (немесе соғ ан сай келетін ә кімшілік бө ліктерге) бө лінеді.Экономикасы. АҚ Ш – экономикасы дамығ ан мемлекет. Жер қ ойнауы отын-энергетикалық шикізаттарғ а, темір, тү сті металл қ азбаларына, табиғ и кү кіртке, уран шикізаттарына, фосфориттерге, калий тұ здарына, т.б. пайдалы кендерге бай. АҚ Ш мемлекеті ө з жерінің табиғ и байлық тарын бей-берекет пайдаланбай, ұ қ ыптылық пен қ арап, кө п минералдық ресурстарды сырттан тасиды.АҚ Ш ө неркә сібі – бү кіл экономиканың жетекші саласы. Оның энергиялық балансында мұ най мен газ маң ызды орын алады, ауыр жә не жең іл ө неркә сібі ө ркендеген. Машина жасау ө неркә сібі автомобиль, авиация электр техникасы салаларына тү рлі жабдық тар ө ндіреді. Атом ө неркә сібі, тоқ ыма жә не тігін ө неркә сібі айрық ша дамығ ан.АҚ Ш-тың ауыл шаруашылығ ында механикаландырылғ ан фермерлік шаруашылық тар жетекші рө л атқ арады. Онда ө ндірілетін негізгі дақ ылдарғ а бидай, арпа, сұ лы, қ ара бидай, жү гері, соя бұ ршақ тар, картоп, қ ант қ ызылшасы, мақ та жатады. Мал шаруашылығ ында сиыр, шошқ а, қ ой ө сіріледі, тауық пен кү рке тауық ө сіру жаппай дамығ ан.АҚ Ш-тың бір жылғ ы ұ лттық табысы жан басына шақ қ анда 25 мың долларғ а жуық. Негізгі сауда серіктестіктері – Батыс Еуропа елдері, Канада, Мексика, Жапония. АҚ Ш-пен Қ азақ станның экономикалық байланысы 20 ғ асырдың 90-жылдарында дами бастады. Ондағ ан американ фирмалары мен кә сіпкерлері жә не белгілі банкілер Қ азақ станда тү рлі салалар бойынша жұ мыс істейді (мысалы, мұ най ө ндірумен айналысатын «Шеврон», «Сһ елл», «Мобиль» компаниялары мен «Прісе Уатерһ аұ се» есеп аудит консалингтік компаниясы, т.б.).

Халқ ы. АҚ Ш халық саны жағ ынан дү ние жү зінде 4-ші орында (Қ ытай, Ү ндістан, Ресейден кейін).

4. 11- сыныптағ ы «Қ азіргі дү ние географиясы» курсының қ ұ рылымы мен мазмұ ны Қ азіргі заманғ ы география даму барысында жалпы ғ ылымғ а тә н ә діснамағ а негізделе отырып, ө зіндік жә не басқ а ғ ылымдардың ә існемелік жү йесін пайдаланады. Ал ә дістеме дегеніміз- ғ ылыми зерттеуді жү ргізу ү шін қ ажетті техникалық тә сілдер мен ұ йымастыру тү рлерінің жиынтығ ы.Кез келген ғ ылымдағ ы ә дісті «зерттеу пә нін жан-жақ ты жә не шынайы белгілеуге, оның мә нін ашып кө рсетуге, заң ылық тарын танып-білуге жетудің жалпы тә сілі» ретінде сипаттауғ а болады. Ә р ғ ылым саласында зерттеу ә дістері оның дамуы барысында, зерттеу пә ні мен мақ сатына, теорияның даму дең гейіне байланысты қ алыптасады. Зерттеу ә дісі ө з кезегінде теорияның одан ә рі дамуына мү мкіндік береді. 1) Ғ ылымның қ ұ рылуы: 2) Теория3) Жекелеген принциптер4) Жекелеген заң дар5)Гипотезалар6)Ә істер7)Арнайы ұ ғ ымдар мен категориялар.8) Деректер.Географиядағ ы ғ ылыми білімнің қ ұ рлымына қ арап ғ аламдар она іргелі зерттеулер саласы (оғ ан гипотезалар, теориялар сә йкес келеді) мен қ олданбалы зерттеулер саласының (оғ ан концепциялар сә йкес келеді) болатынын негіздеген. Ғ ылыми зерттеулерде қ олданылатын ә дістердің кө п болуы оларды бір жү йеге келтіріп, топтастыруды қ ажет етеді.Б. М. Кедров жаратылыстану ғ ылымдарындағ ы барлық ғ ылыми ә дістері ү ш ненгізгі топқ а бө леді: - Жалпы; -Арнайы; -Жеке; Жалпы ә дістер география ғ ылымында кез келген географиялық объектіні зерттеу барысында қ олданылады. Олардың арасында ең кө п қ олданылатындары қ ұ былыстар мен объектілердің жалпы байланыстарын ашуғ а мү мкіндік беретін салыстырмалыгеографиялық ә діс пен дамудың уақ ытпен байланысты заң дылық тарын анық тауғ а пайдаланылатын тарихи географиялық ә іс болып табылады.Жеке ә дістер қ атарына географиялық объектінің сипатына (геологиялық, химиялық қ ұ рамы, физикалық кү йлері жә не т.б.) қ арай қ олданылатын геохимиялық. Геофизикалық. Палеогеографиялық. Ә уе ғ арыштық ә дістері, ГАЖ ә істері жатады. Олардың кейбіреулері басқ а ғ ылым салаларының ә дістері болып табылады.Зерттеу ә дістері алуан тү рлі жә не уақ ыт ө ткен сайын жаң арып отырады. Нақ ты географиялық мінетті шешу барысына зерттеулерде қ олданылатын негізгі ә істерге тоқ талайық.Географилық зерттеулерде ерте кезден бастап қ олданылып келе жатқ ан, ең кең тарағ ан ә дістің бірі – салыстырмалы-географиялық ә діс. Салыстырмалы географилық ә дісті қ олдану арқ ылы кең істіктік ә ркелкілік анық талып, зерттеледі. САлыстыру зерттеу нысандарының ұ қ састық тары мен айырмашылық тарын табу. Салыстыру ғ ылымда кең інен қ олданылатын ә діс болыптабылады, ол географияның барлық дерлік саласында ө зіндік орнын алғ ан.

Картографиялық ә діс.Ә ртү рлі географиялық қ ұ былыстарды сипаттау мен талдауда, олардың орналасуы мен байланыстарын зерттеуе, сондай ақ динамикасын зерттеуде картографиялық материалдарды пайдалануды К.А: Салищев картографиялық ә діс деп атағ ан болатын.Қ азіргі дү ниедегі ө згерістерді талдау ә дісі. Қ азіргі кезең географиясында табиғ ат пен қ оғ амның жекелеген элементтерін зерттеуден кө рі оларды кешенді сипатта қ арастыру, яғ ни жиынтығ ы мен ө зара ә рекеттесуі тұ рғ ысынан зерттеу болады. Жү йе ұ ғ ымы- грекше systema- қ осылғ ан бө ліктерден тұ ратын еген мағ на береді. Жү йе бір функция атқ аратын нысандар жиынтығ ы. Жү йедегі ү илесу мынадай жаң а сапалық бегіреді береі: Біртұ тастылық» қ ұ рамдас элементтердің бір жү йеде болуы)• автономдылық (неғ ұ рлым ү лкен ішкі тә ртіпке ұ мтылу) • тұ рақ тылық «классификация! Зерттелген нысандарың санық белгілері. Ә діснама – география ғ ылымдарының амуы ү шін қ ажетті теорияның ең маң ызды элементтерінің жиынтығ ы; ә існама теорияның ө зімен салыстырғ анда, жаң а білім ә келмейді, ал концепциядан айырмашылығ ы-рактика ү шін негіз болмайды, білақ ол ғ ылымда онсыз ғ ылыми дамуы болмайтын элементтердідамытады.Бейнелеп айтқ анда ә діснама- бұ л теорияның концепциясы, ал концепция- теориядан практикағ а ө тіудің ә існамасы.

5.Батыс Қ азақ стан экономикалық ауданына жалпы сипаттама Батыс Қ азақ стан - республикамыздағ ы жетекші салалары мұ най ө ндіретін жә не ө ң дейтін, мұ най химиясы мен балық ө неркә сібі, ферроқ орытпа (24% жуық) жә не минералды тың айтқ ыш (35%) ө ндіретін жалғ ыз экономикалық аудан. Ауданының жалпы аймақ тық ө нім шығ арудағ ы ү лесі 27%.Ө неркә сібі. Батыс Қ азақ станның ә рбір облысы ө зіне тә н маманданғ ан. Мұ най жә не газ ө ндіру ауданның барлық облысында жү ргізіледі. Олардың арасында мұ найды кө п ө ндіретіні Атырау облысы (республикалық ө німнің 30%), ал газды Атырау (49%) жә не Батыс Қ азақ стан (25%) облыстары. Атырауда республикамыздағ ы ірі мұ най ө ндеу зауыты жұ мыс істейді (республика бойынша ө неркә сіп ө німінің ү лес салмағ ы (26%). Ауданның батысында Қ арашығ анақ мұ най газ конденсаты кен орны бар. Бү л жерде мұ найды ө ндірумен бірге жаң адан салынғ ан зауытта мұ найды ө ң деу жұ мыстары қ атар жү ргізіліп, ө ндірісті одан ары дамытуда Жаң аө зен қ аласында этан шығ аратын газ ө ң деу зауыты жұ мыс істейді. Бұ л газ Ақ тау қ аласындағ ы пластмасса зауытының шикізаты. Атыраудаполиэтилен, полипропилен жә не пластмассадан жоғ ары температурағ а шыдамды заттар шығ аратын зауыт бар. Ақ тө бе облысындағ ы хром кені базасындақ ара жә не тү сті металлургия салалары дамығ ан. Кен орнында Хром қ осылыстары жә не ферроқ орытпа зауыттары жұ мыс істейді. Аймақ тың аумағ ы арқ ылы жоғ ары дең гейде механикаландырылғ ан жә не автоматтандырылғ ан магистральды қ ұ быр жолдары салынғ ан. Олардың бірнешеуі мемлекетаралық маң ызғ а ие: Ақ тау- Атырау-Самара (Ресей), Орта Азия-Орталық, Бұ қ ара-Орал (Ресей), Атырау-Ор (Ресей), Қ арашығ анақ -Орынбор (Ресей) жә не Жаң аө зен-Атырау-Самара (Ресей). Қ ұ рлық кө ліктері арасындағ ы маң ыздысы - темір жол.Каспий тең ізінің Шығ ыс жағ алауында республикамыздағ ы жалғ ыз Ақ тау порты орналасқ ан. Порт ә р тү рлі қ ұ рғ ақ жү ктерді, шикі мұ найды, мұ най ө німдеріншет елдерге тасымалдауғ а арналғ ан. Порттың айналасындағ ы су қ атпайтын болғ андық тан жыл бойы жү к тасымалдауғ а мү мкіншілік бар. Бір мезгілде сыйымдылығ ы 12 000 тонна болатын, тө рт танкерге қ ызмет жасай алады.Аймақ шаруашылығ ының карқ ынды дамуы нә тижесінде тө рт ірі ө неркә сіп орталық тары қ алыптасты.Атырау-Ембі ө неркә сіп торабы ө неркә сіптің мұ най жә не балық ө ң деу салаларына маманданғ ан. АӨ К қ ұ рамына енетін ө ндірістер: Атырау қ аласындағ ы мұ най ө ң деу зауыты, республикамыздағ ы ең ірі балық ө ң деу комбинаты мен машина жасау зауыты (мұ най- газ ө неркә сібіне арналғ ан қ ұ рал-жабдық тар шығ арады) жә не Балық шы кентіндегі кеме жө ндеу зауыты мен балық консерві комбинаты.Ақ тө бе ө неркә сіп торабы никель, хром ө ндірісіне маманданғ ан, хромды ө ндіретін жә не байытатын кә сіпорны Хромтау қ аласында орналаскан.Сонымен бірге маманданғ ан салаларына ферроқ орытпа, минералды тың айтқ ыштар, суперфосфат, мұ най қ ұ рал-жабдық тары мен рентген жабдық тары ө ндірісі жатады (Ақ тө бе).Қ алалары. Батыс Қ азақ стан аймағ ында 15 қ ала, 6 кент бар. Қ алалар пайдалы қ азбаларды игеру барысында қ алыптаскан. Облыс орталық тарынан Ақ тау тең із жағ алауында, қ алғ ан ү шеуі ө зен жағ алауында орналасқ ан. Қ алалардың іргесі қ аланғ ан кезең де маң ызды кө лік тү рі - су жолы болғ ан.

№19

Мұ хиттық аралдардың табиғ атына жалпы сипаттама

Мұ хит Аралдары – Тының мұ хиттың орталығ ы жә не оң тү стік-батыс бө лігіндегі аралдары тобы (10 мың дай). Жері 1, 26 млн км². Аралдар Солтү стік жарты шардың субтропиктік (28° 25’ солтү стік ендік) жә не Оң тү стік жарты шардың қ оң ыржай ендіктері (52° 30’ оң тү стік ендік) аралық тарында орналасқ ан. Ең ірі аралдары Жаң а Гвинея мен Жаң а Зеландия мұ хит аралдары жерінің 80%-ын қ амтиды. Бү кіл қ ұ рлық ты дү ние бө ліктеріне бө лгенде мұ хит аралдары Австралиямен қ осылып айтылады. Халқ ы (Австралиясыз) 8 млн-дай (1971).

Табиғ аты. Мұ хит аралдары Меланезия (батыстағ ы ең ірі аралдар), Микронезия (Меланезиядан солтү стіктегі ұ сақ аралдар), Жаң а Зеландия жә не Полинезияғ а (қ алғ ан ұ сақ аралдарының бә рі) бө лінеді. Рельефі жә не геологиялық қ ұ рылысы. Батыс Микронезия, Меланезия жә не Жаң а Зеландия аралдарының рельефі таулы, тілімделген. Ең биік жері Жаң а Гвинеядағ ы Джая тауы 5029 м. Шығ ыс Микронезия мен Полинезия аралдары шағ ын, аласа маржанды атоллдар. Мұ хит аралдарының атоллдар. Мұ хит аралдарының оң тү стік-батыс бө лігі (Меланезия жә не Жаң а Зеландия) қ азіргі тектоникалық қ озғ алыстар мен вулканизм кү шті байқ алғ ан мезозой жә не қ айназой қ атпарлық зоналарына жатады. Мұ хит аралдарының бұ л бө лігі гранит интрузиялары жарып ө ткен ә р тү рлі кристалдық жә не шө гінді жыныстардан қ ұ ралғ ан. Микронезия, Полинезия жә не Гавай аралдары вулкандық жыныстардан, кей жерде ә к тастардан қ ұ ралғ ан. Вулкандық жыныстардан бұ л ауданда басымы – базальт. Вулкандық аралдарғ а Гавай, Самоа, Маркиз, Кук (Оң тү стік), Тубуаи, Пасха т.б., маржанды аралдарғ а Маршалл, Каролин, Гилберт, Эллис, Токелау, Кук (Солтү стік), Феникс, Лайн, Туамоту, Науру, Ошен жә не басқ а ұ сақ аралдар жатады. Пайдалы қ азбалардан маң ыздылары – никель рудалары (Жаң а Каледония), фосфат (Науру жә не Рождество аралдары), мұ най (Жаң а Гвинея), алтын (Жаң а Гвинея, Фиджи), кө мір (Жаң Зеландия), мыс (Бугенвиль).

Ашылу тарихы жә не зерттелуі. Еуропалық тардан тұ ң ғ ыш мұ хит аралына жол ашқ ан испандар мен португалдар. Дү ние жү зін айналу сапары кезінде Ф.Магеллан Мариана аралдарын (1521), 1528-29 испандық А.Сааведра Молукка аралдарына барар сапарында Маршалл жә не Каролин аралдарын, оның отандасы А.Менданья (1568) Соломон, Маркиз аралдарын жә не Санта-Крус архипелагын (1959), А.Тасман (1642-43) Тасман, Жаң а Зеландия, Тонга жә не Фиджи аралдарын, Л.А.Бугенвиль (1767) Меланезия аралдарының бірқ атарын ашты. Дж.Кук (1768-79) Тынық мұ хиттың оң тү стік бө лігіне алғ аш сапар шегіп, Общество, Туамоту, Жаң а Гебрид, Жаң а Каледония, Тынық мұ хиттың солтү стік бө лігінен Гавай аралдарын ашты. 19 ғ асырда мұ хит аралдарын ашуда жә не зерттеуде орыс жиһ анкездері И.Ф.Крузенштерн, Ю.Ф.Лисянский, О.Е.Коцебу, В.М.Головнин, Ф.Ф.Беллинсгаузен, М.П.Лазарев, Ф.П.Литке жә не т.б. кө п ү лес қ осты. Жаң а Гвинея халқ ының антропологиясы мен этногрофиясын орыс ғ алымы Н.Н.Миклухо-Маклай зерттеді.