Күдікті ретінде ұстаудың процессуалдық тәртібі

Қ ылмыстық іс жү ргізу қ ұ қ ығ ының субьектілерінің бірі – кү дікті болып табылады. Кү дікті қ ылмыстық іс ә рекетті жасады деп кү дік тудырғ ан, кү мә н келтірген жеке тұ лғ а. Осы сезіктінің қ ылмыстық іс жү ргізудегі қ ұ қ ық тық жағ дайларының негізі Қ азақ стан Республикасының Қ ылмыстық Процестік Кодексінде (64-бап) тікелей бекітілген. Сондық тан да қ ылмыстық процестегі ө те маң ызды субьекті болып танылады. Кү діктінің қ ылмыстық іс бойынша заң да кө рсетілген негіздерде қ ұ қ ық тық реттеу ө те маң ызды болып саналады. Бұ л жердегі басты мә селе кү діктіні ұ стау сә тінен басталады. Соның ішінде, қ ұ қ ық тық қ ұ рал арасында, заң да кө рсетілген қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының қ ылмыстық сот ісін жү ргізудегі жұ мыстарының ішіндегі – кү діктіні ұ стау ү лкен орын алады. Бұ л тиімді шара, кү діктінің қ ылмысқ а қ атысты бар ма жә не оғ ан жаза ретінде қ амауғ а алатындығ ын кө рсететін ө те маң ызды жағ дай. Кү діктіні уақ ытында ұ стау оғ ан алдын ала тергеуден қ ашуын жә не қ ылмыстық істің шындығ ын ашуғ а қ арсы келуінен, қ ылмысты ә рі қ арай жалғ астыруын тоқ татуына себеп болады.

Қ ылмыстық процестік кодексінде кө рсетілген тә ртіптер мен негіздерді сақ тай отырып кү діктінің конституциялық қ ұ қ ық тарымен бостандық тарын заң ды тү рде рә сімдеу басты мә селе болып саналады. Бұ л жердегі кү діктіні ұ стау тікелей жеке адамның қ ұ қ ығ ына қ ол сұ ғ ушылық қ а жатады, осығ ан байланысты бұ л шара ө те қ атаң тү рде тексеріледі. «Жалпы Адам қ ұ қ ығ ы» Халық аралық декларациясында «ешкім қ амауғ а, ұ стауғ а немесе қ уылуғ а алына алмайды», - деп айтылғ ан.

Бұ л қ ылмыстық ә рекет бойынша ең алдымен кү дікті деп тану мә селесін жан – жақ ты қ арастырып заң да кө рсетілген тә ртіптерде прокурордан санкцияны алу негіздері мен дә лелді қ аулы шығ ару кезең інен басталады. Осы сә ттен бастап қ ылмыстық іс бойынша іс қ озғ алып тергеу ә рекеттерінің процесі жү ргізіледі. Кү дікті деп тану қ аулысынан бастап кү діктінің қ ылмыстық процестік заң ында кө рсетілген қ ұ қ ық тар мен міндеттерді қ атаң тү рде сақ тау басшылық қ а алынады. Бұ л жұ мыстың негізгі мақ саты қ ылмыстық іс бойынша кү діктінің қ ұ қ ық тық мә ртебесін жан – жақ ты, заң ды тә ртіптер мен негіздерде реттелуін талқ ылау болып танылады. Осындай мақ сатты жү зеге асыру ү шін жұ мыстың мазмұ нын қ ылмыстық істер жү ргізу субьектілері мен іске қ атысушылардың қ ылмыстық іс бойынша заң дарда бекітілген қ ұ қ ық тары мен міндеттері ашып кө рсетуден бастауды негіз етіп отырмын. Сондық тан да сезікті қ ылмыстық іс жү ргізу субьектілерінің екінші топ субьектілеріне, яғ ни қ ылмыстық іс бойынша ө з мү ддесін қ орғ ап тү суші тұ лғ алардың бірі болып танылады. Осының ә серінен қ ұ қ ық қ орғ ау органы заң да бекітілген кү діктіні ұ стау процедурасын қ ұ қ ық тық тә ртіптер мен негіздерде ұ стауды іс бойынша субьектінің маң ыздылығ ын айқ ындайды. Осындай ұ стау процедурасын заң ды тү рде жү ргізілу тә ртіптерін, негіздерін прокурордың берген санкциясы негізінде бекітіледі, ал кейбір жағ дайда кезек кү ттірмейтін мә н – жағ дайлар бойынша прокурордың тиісті санкциясынсыз кү діктіні ұ стау орын алады. Дегенмен, бұ ндай процедура жиырма тө рт сағ аттан кешіктірілмей прокурорғ а хабарлануы тиіс. Осындай тә жірибе барысында туындайтын бірнеше келең сіз оқ иғ аларды болдырмас ү шін жә не олардың заң ды тү рде жү ргізілуі ү шін кү діктіні ұ стау тә ртіптері жан – жақ ты қ арау негізінде қ арастырылады.

Кү діктіні ұ стау тек іс кейінге қ алдыруды кө термейтін жағ дайда қ олданылады. Бұ л жағ дай мынадай екі шарттың ү йлесуімен туындайды.

1)қ ауіпсіздік мақ сатында кү діктіні дереу оқ шаулау қ ажеттілігі, яғ ни еркіндікте қ алғ ан ол анық тау жә не алдын – ала тергеуден жасырынады немесе қ ылмыстық іс бойынша ақ иқ атты анық тауғ а кедергі жасайды немесе қ ылмыстық ә рекетпен айналысады;

2)жеткілікті негіздердің жоқ болуы немесе тиісті тү рде рә сімдеуге обьективтік кедергілердің болуынан қ амауғ а алу бұ лтартпау шарасын дереу қ олданудың мү мкін еместігі.

Егер де осы талаптардың кем дегенде біреуі болмаса, ұ стау қ олданылмайды, оның ішінде, егер де кү дікті жасырынады ақ иқ атты анық тауғ а бө гет келтіреді немесе немесе қ ылмыстық ә рекетпен айналысады деген қ орқ ыныш туындамаса, ол бостандығ ынан айырылуғ а тиіс емес. Осындай салдардың тү суін болжауғ а жеткілікті негіздер жә не нақ ты мү мкіндіктер болса, шығ арып жә не прокурордың санкциясымен кү діктіге қ атысты бұ лтартпау шарасы – қ амауғ а алу қ олданылады.

Бұ л байланыс ұ стаудың қ амауғ а алуғ а қ атысты бағ ыныштылық сипатын куә ландырады.

Теоретикалық талдауда жә не тә жірибелік қ олдануда ұ стау нормасын саралау барысында бірнеше қ арама – қ айшылық тар туындайды. Кү діктіні ұ стау мен тұ лғ аны ұ стау екі ү лкен мағ ынаны білдіреді. Себебі, кү діктіні ұ стау оның қ ылмысқ а қ атыстылығ ын анық тау жә не оны қ амауғ а алу тү ріндегі бұ лттартпау шарасын қ олдану туралы мә селені шешу мақ сатында қ олданылатын іс жү ргізудегі мә жбү рлеу шарасы. Бұ ндай ұ стау негіздері қ ылмыстық прцестік кодексінің 17 – тарауының баптарында кө рсетілген жағ дайларда жү ргізіледі. Сонымен қ атар кү діктінің тұ рақ ты жері болмағ анда жә не кү діктінің жеке басы анық талмағ ан жағ дайларда ұ сталады. Бұ л кезең де, заң ды тү рде іске қ атысушы кү дікті ретінде қ ұ қ ық тық дә лелді қ аулы толық қ абылданбағ ан. Сондық тан да, алдымен тұ лғ аны ұ стау жү ргізіліп қ ұ қ ық тық негізде дә лелденгеннен кейін кү діктіні ұ стау ретінде қ арастырылады.

«Қ ылмыс жасады деп кү дік келтірген адамды ұ стау тә ртә бі» деп аталатын бапқ а тоқ тала кетелік. Ұ сталғ ан адамды анық тау не тергеу органына ә келгеннен кейін ү ш сағ аттан аспайтын мерзімде тергеуші немесе анық таушы ұ стаудың негіздері мен дә лелдері, жері мен уақ ыты (сағ аты, минуты кө рсете отырып), жеке тінтудің нә тижелері, сондай – ақ хаттама жасалғ ан уақ ыт кө рсетілген хаттама жасайды. Хаттамамен ұ сталғ ан адамды таныстырады, бұ л ретте оғ ан Қ ылмыстық процестік кодексінің 64 – бабында кө зделген кү дік келтірген адамның қ ұ қ ық тары, соның ішінде оның қ орғ аушы шақ ыру жә не оның қ атысуымен жауап беру қ ұ қ ығ ы тү сіндіріліп, бұ лар хаттамада кө рсетіледі. Ұ стау хаттамасына оны жасағ ан адам мен ұ сталғ ан қ ол қ ояды.

Жоғ арыда кө рсетілген негіздер мен алдыма қ ойғ ан мақ саттарды жан – жақ ты ашып кө рсету ү шін бұ л жұ мыстың мазмұ нын ү ш тараудан қ ұ растырдым. Соның бірінші тарауында қ ылмыстық процестегі ұ стаудың жалпы сипаттамасы, ұ стаудың мә ні жә не негіздері, кү дікті ретінде ұ стаудың процессуалдық тә ртібі, екінші тарауында ұ стаудың криминалистикалық тактиканың тү сінігі жалпы ережелері, уақ ытша ұ стау изоляторының ішкі тә ртіп ережелерін бекіту.

Мен бұ л жұ мысты жазу барысында кө птеген ғ алымдардың ең бектері мен мақ алаларын пайдалана отырып, қ азіргі таң дағ ы заң дар мен нормативтік қ ұ қ ық тық актілерді басшылық қ а алдым. Мә селен, Б.Қ. Тө леубекованың, В.И. Силвесторовтың, Н.А. Власованың, ең бегін жә не кө птеген заң гер ғ алымдардың ең бектерін, мақ алаларын пайдаландым.

Кү діктінің процесуалдық тұ лғ асы қ ылмыстық сот ісін жү ргізуде анағ ұ рлым кү рделі болып табылады.

Кү дікті дегеніміз, Қ ылмыстық процестік кодексінің 64 – бабында кө рсетілген, ол – тергеуші, анық таушы қ ылмыс жасады деп кү мә н келтірілгені хабарлап, ө зіне қ атысты қ ылмыстық іс қ озғ алғ ан не ұ стау жү зеге асырылғ ан, не айып тағ ылғ анғ а дейін жолын кесу шарасы қ олданылғ ан адам. Яғ ни оғ ан қ атысты іс қ озғ алғ ан, қ ылмыс жасады деген кү дікпен ұ сталғ ан адамды, айыптау табыс етілгенге дейін бұ лттартпау шаралар қ олданылатын адамды білдіреді. Сонымен бірге кү дікті дегеніміз – қ ылмыстық процестегі қ ұ қ ық тық қ атынастарының бірден –бір қ атысушы, оның мә ртебесі – адамды кү дікті деп тану туралы қ аулы шығ арудың салдарынан емес, осы адамғ а процессуалдық мә жбү рлеу шараларын қ олдану нә тижесіндегі немесе қ ылмыс жасады деп кү діктенуге байланысты оғ ан қ арсы қ ылмыстық іс қ озғ ау нә тижесінде белгіленеді.

Кү діктінің процесте пайда болуының заң белгіленген негіздері оның ә рбір қ ылмыстық іс тікелей қ озғ алғ ан сә ттен бастап қ атысуын жоқ қ а шығ арады. Сонымен бірге нақ ты адамғ а қ атысты қ ылмыстық істің қ озғ алуы оны, кү діктінің жағ дайына қ ояды.

Кү діктінің процессуалдық жағ дайы істе жеке мү ддесінің болуына байланысты. Бұ л орайда адамдардың жеке жә не заң ды мү дделері барлық уақ ытта бірдей сә йкес келе бермейді. Кү дікті ө зінің қ ұ қ ық тары мен мү дделерін қ орғ айтын процеске қ атысушылардың тізбесін ащатын маң ызды процессуалдық тұ лғ алардың бірі.

Кү діктінің жағ дайы ұ стаудың шекті мерзімі – жетпіс екі сағ атты сақ тау туралы заң талабымен кү шейе тү седі. Кү діктіге бұ лттартпау шараларын қ олданғ ан жағ дайларда адам кү дікті жағ дайында он тә уліктен астам бола алмайды. Аталғ ан мерзімдердің аяқ талуы тө мендегі шаралардың бірін қ олдануды талап етеді:

- кү діктіні қ амаудан босату;

- таң дап алынғ ан бұ лттартпау шараларын жоқ қ а шығ ару;

- адамды айыпталушы ретінде жауапқ а тарту.

Кү діктінің процессуалдық мә ніне қ атысты ғ ылымда оны іс жү ргізушілікті реттеудің аяқ талмағ андығ ы жә не қ арама – қ айшылығ ы сияқ ты факті танудан басқ а бірің ғ ай пікір жоқ. Тө мендегідей екі кө з қ арас анағ ұ рлым кең тарағ ан.

Бірінші кө зқ арасқ а сә йкес айыптау табыс етілгенге дейін ұ сталғ ан немесе бұ лттартпау шараларытаң дап алынғ ан адам емес, сондай – ақ жү ргізушілік мә жбү рлеудің кез келген шаралары (тінту, почта – телеграф хат хабарына тыйым салу, айдап жеткізуге жә не т.б.) қ олданылатын.

Мынаны есте ұ стау керек. Адамның кү дікті ретінде болуының мерзімі 10 тә улік деп белгіленген. Сонымен бірге Қ ылмыстық процестік кодексінің 65 жә не 109 – баптарының тікелей мағ ынасынан адамның кү дікті ретінде болуының мерзімі отыз тә улікке тең деген ұ ғ ым туындайды. Тап осы мағ ына Қ ылмыстық процестік кодексінің 380 – ү кімнің қ аулысына дейін сотталғ ан адам қ амауда болса, алдын ала қ амауда ұ стау мерзімі есепке алынады.

Заң ның адамның қ амауда болуына ерекше назар аударуы, тү сінуге де мү мкіндік береді. Бұ л орайда ұ стаудың мә ні (азаматтың заң ды қ ұ қ ық тарын шектеу) жә не адамды қ амауғ а алу сә йкес келіп тұ р. Сондық тан, бостандық тан іс жү зінде шектеу отырғ ызу мерзімін белгілеген кезде негізге алынады. Осығ ан байланысты М. С. Строгович ә ділетті тү рде былай деп атап ө тті: «Кү дікті ұ сталғ ан уақ ыт бұ лттартпау шаралары болып табылатын қ амауғ а алынғ ан мерзімге есептелуге тиіс деп тану қ ажет, олай болса адам айыпталушы ретінде жауапқ а тартылғ анғ а дейін бар болғ аны ә рі кеткенде 10 тә улік қ амауда болуы мү мкін».

Кү діктінің қ ұ қ ық тары жекеленген ерекшеліктерді есептемегенде айыпталушының қ ұ қ ық тарына сә йкес келеді.

Кү дікті:

- қ андай қ ылмыс жасағ анына байланысты ө зіне кү дік таң ылғ андығ ын білуге;

- дә лелдер келтіруге;

- қ алау – тілектерін мә лімдеуге жә не анық таушының, тергеушінің, прокурордың іс – қ имылы мен шешімдеріне шағ ымдар айтуына;

- ана тілінде ә ң гімелесуге жә не аудармашының қ ызметтерін пайдалануғ а;

- анық таушығ а, тергеушіге, аудармашығ а, сарапшығ а, маманғ а қ арсылық білдіруін мә лімдеуге;

- жекелеген тергеу іс – қ имылын жү ргізуге қ атысуғ а;

- ө зіне ұ стау хаттамасын немесе кү зетпен қ амауғ а алу тү рінде бұ лттартпау шараларын қ олдану туралы қ аулыны жариялағ ан сә ттен бастап қ орғ аушы кө мегін пайдалануғ а қ ұ қ ығ ы бар.

Қ ылмыс жасады деп кү дік келтірілген адамды ұ стау – оның қ ылмысқ а қ атыстылығ ын анық тау жә не оғ ан қ амауғ а алу тү ріндегі бұ лттартпау шарасын қ олдану туралы мә селені шешу мақ сатында қ олданылатын процестік мә жбү рлеу шарасы.

Қ ылмыстық процестік кодексінің 128 – бабы бойынша кө рсетілгендей, қ ылмыстық ізге тү суді жү зеге асырушы орган мына негіздердің бірі болғ ан жағ дайда:

1) ол адам қ ылмыс жасау кезінде немесе тікелей оны жасағ аннан кейін ұ сталғ анда;

2) кө рген адамдар, оның ішінде жә бірленушілер қ ылмыс жасаушы ретінде ол адамды тура кө рсетсе;

3) ол адамда немесе оның киімінде, ө зінде немесе оның тұ ратын ү йінде қ ылмыстың анық ізі табылғ ан кезде;

4) жедел іздестіру қ ызметінің заң ғ а сә йкес алынғ ан материалында ол адамғ а қ атысты ол жасағ ан немесе аса ауыр қ ылмыс туралы анық деректер болғ ан болғ ан кезде бас бостандығ ынан айыру тү рінде жаза қ олданылуы мү мкін болатын қ ылмыс жасағ андығ ына кү дік келтірген адамды ұ стауғ а қ ұ қ ылы.

Адамның қ ылмыс жасағ андығ ына кү діктенуге негіз беретін ө зге де деректер болғ ан кезде ол адам жасырынуғ а ә рекет жасағ ан не оның тұ рақ ты тұ ратын жері болмағ ан, немесе кү діктінің жеке басы анық талмағ ан жағ дайларда ғ ана ұ сталады.

Ал кейбір заң и ә дебиеттердегі кө зқ арастар мен негіздерге зер салар болсақ. Кү діктінің ұ стау қ ылмыс жасады деп кү дік келтірілген адамды қ ысқ а мерзімді қ амауғ а алудан тұ ратын қ ылмымтық іс жү ргізу шарасы ретінде сипатталады.

Заң ә дебиеттерінде кү діктіні ұ стаудың негізгі мә ні жайында ө зге де кө зқ арастар кездеседі. Олардың бірі: кү діктіні ұ стау – адамды бостандығ ынан қ ысқ а мерзімге айыратын жә не дә лелдемелерді жинауғ а бағ ытталғ ан тергеу ә рекеттерінен тұ ратын іс жү ргізушілік мә жбү рлеу шарасы. Мұ ндай тү сініктеме бірқ атар келіспеушіліктерді туғ ызады.

Кү діктіні ұ стау – тергеу ә рекеті деген кө зқ арас оның қ ылмыстық іс жү ргізу заң ында қ ылмыс оқ иғ асы орнын қ арау, тінту, алу, беттестіру, сұ рау алу секілді қ ылмыс іздерін анық тау жә не бекітуге бағ ытталғ ан негізгі тергеу ә рекеттерінің қ атарына қ осылуына байланысты негізделеді. Дегенмен, Қ ылмыстық процестік кодексінде бекітілген аталғ ан ә рекеттердің жү ргізілуі тә ртібіне талдау жасай отырып, ерекшелігін байқ ауғ а болады.

Қ арау, тінту, алу, беттестіру жә не жауап алу ө зінің заң и қ ұ рылымы бойынша қ ылмыстық мә н – жайы туралы дә лелдемелер алуғ а бағ ытталса, кү діктіні ұ стау қ ылмыстық процестегі бұ лттартпау (немесе мә жбү рлеу) шарасы болып табылады. Бұ л жағ дай, ә сірессе, «Қ ылмыс жасағ ан деп кү дік келтірілген немесе айыпталушы тұ лғ аларды қ аралуымен ұ стау» заң ның мә тінінен жақ сы байқ алады. Ұ стау дә лелдеме жинаудың ә дісі ретінде сипатталуы ү шін, онда қ ылмыстық процестік заң ымен бекітілген тергеушімен жү ргізілетін іздеу, тану жә не бекіту ә рекеттері жү ргізу арқ ылы іздердің белгілі бір ерекшеліктеріне сә йкес іздеу, алу жә не ондағ ы дә лелдемелік ақ паратты бекітуге бейімделген ә рекеттерден тұ руы тиіс». Дегенмен, ұ стау ө здігінен іздеу, тану, бекіту ә рекеттерін қ амтиды.

Ішкі істер бө лімінің қ ызметкерлері тұ лғ аны қ ылмыс жасады деп ойласа, оны жақ ын маң дағ ы орналасқ ан қ ызмен бө ліміне апарады не болғ аны жайында қ ылмыстық – процесуалдық сұ рақ тарды шешу ү шін.

Қ ылмыс болғ ан жерде тергеу кө п жағ дайларда дұ рыс болмайды. Техникалық қ ұ ралдардың жоқ тығ ынан сол жерден ақ парат алу ү шін картотекадан, тез талдау (анализ, сараптама) жү ргізу ү шін жә не басқ а да тексеру ә рекеттерін жасауғ а тиімді емес. Одан басқ а кү дікті деген немесе басқ а да адамдарды пайдалана отырып ө кімет басшыларына қ арсы тексеру акцияларын жү ргізілуі мү мкін.

Тұ лғ аны полиция қ ызмет бө лімшесіне орналастыру мына ә рекеттерден тұ рады: жеткізілу негіздерін анық тау, тұ лғ аны қ ызмет бө лімшесіне жеткізу.

Осы ә рекеттерді жасағ ан уақ ытта Ішкі істер бө лімінің қ ызметкерлері ө те жинақ ы, сақ, шешім қ абылдағ ыш, шыдамдылық, уақ иғ аны тез тү сініп жә не қ атаң тү рде заң да бекітілген тә ртіптер мен негіздерді басшылық қ а алып жұ мыс жү ргізуі тиіс.

Жеткізілу негіздерін анық тағ аннан кейін, тұ лғ аның қ ылмыс жасағ анына кө з жеткеннен кейін оны басып алады. Бұ л жерде ә р – тү рлі жағ дайлар кездеседі:

-егер, нақ ты тұ лғ аны қ ылмыс жасағ аны ү шін, қ ылмыстық істің талдау нә тижесінен немесе басқ а да ақ параттардан кө ріп ұ стаса;

-аяқ асты табылғ ан қ оғ амғ а қ ауіпті ә рекеттерден кө рінсе.

Жә бірленушінің, сондай – ақ ө зге де кез келген азаматтың жаң а қ ол сұ ғ ушылық жасау мү мкіндігінің жолын кесу мақ сатымен қ ылмыс жасағ ан адамды ұ стауғ а қ ұ қ ығ ы бар. Ұ сталғ ан адамғ а ол қ арсылық кө рсеткен кезде дене кү ші мен басқ а да қ ұ ралдар қ олданыла алады. Егер ұ сталғ ан адамда қ ару немесе ө зге де қ ауіпті заттар немесе қ ылмыстық іс ү шін мә ні бар заттар бар деп ұ йғ аруғ а негіз болса, оны ұ сталғ ан азамат ұ сталушының киімінен тексеруге жә не қ ұ қ ық қ орғ ау органдарына немесе ө зге де мемлекеттік ө кімет органдарына беру ү шін ондағ ы заттарды алуғ а қ ұ қ ылы.

Егер ұ сталғ ан кезден бастап жетпіс екі сағ ат ішінде қ амауғ а алуды қ олдану туралы прокурор санкцияландырғ ан қ аулы келіп тү спесе, ұ стау орнының бастығ ы ұ сталушының ө зінің қ аулысымен бірден босатады жә не ол туралы іс жү ргізіп жатқ ан адамғ а жә не прокурорғ а хабарлайды. Ұ стау орнының бастығ ы бұ л талапты орындамағ ан жағ дайда заң мен белгіленгендей жауапты болады. Яғ ни жетпіс екі сағ ат ішінде кү діктіге қ атысты қ ылмыстық процестік кодексінде белгіленген тә ртіппен қ амауғ а алу жө ніндегі бұ лттартпау шарасы таң далуғ а тиіс немесе ол босатуғ а жатады екен. Ұ сталғ ан адамды босату кезінде оғ ан оны кім ұ стағ андығ ы, ұ стаудың негізі, орны жә не уақ ыты, босатудың негізі мен уақ ыты кө рсетілген анық тама беріледі.

«Қ ылмыс жасады деп кү дік келтірген ұ стау тә ртібі» деп аталатын бапқ а тоқ тала кетелік. Ұ сталғ ан адамды анық тау не тергеу органына ә келгеннен кейін ү ш сағ аттан аспайтын мерзімде тергеуші немесе анық таушы ұ стаудың негіздері мен дә лелдері, жері мен уақ ыты (сағ аты, минуты кө рсете отырып), жеке тінтудің нә тижелері, сондай – ақ хаттама жасалғ ан уақ ыт кө рсетілген хаттама жасайды. Хаттамамен ұ сталғ ан адамды таныстырады, бұ л ретте оғ ан Қ ылмыстық процестік кодексінің 64 – бабында кө зделген адамның қ ұ қ ық тары, соның ішінде оның қ орғ аушы шақ ыру жә не оның қ атысуымен жауап беру қ ұ қ ығ ы тү сіндіріліп, бұ лар хаттамада кө рсетіледі. Ұ стау хаттамасына оны жасалғ ан адам мен ұ сталғ ан адам қ ол қ ояды. Анық таушы мен тергеуші ұ стау хаттамасы жасалғ ан сә ттен бастап он екі сағ аттың ішінде прокурорғ а ұ стау туралы жазбаша хабарлауғ а міндетті.

Енді ә лгінде айтқ ан осы Кодекстің 64 – бабының кейбір бө ліктеріне тоқ тала кеткеннің артық шылығ ы жоқ деп ойлаймыз. Айталық, оның 2 – ші бө лігінде кү дікті ұ сталғ ан немесе оғ ан айып тағ ылғ анғ а дейін бұ лтартпау шаралары қ олданылғ ан жағ дайда ұ сталғ ан немесе бұ лтартпау шаралары қ олданылғ ан кезден бастап жиырма тө рт сағ аттан кешіктірілмей, ө зі таң дағ ан немесе қ орғ аушымен тағ айындалғ ан алғ ашқ ы жауап алғ анғ а дейін оң аша жә не қ ұ пия жолығ у қ ұ қ ығ ы қ амтамасыз етіле отырып, жауап алуына тиіс екендігі айтылғ ан. Ұ сталғ аг кү дікті алғ ашқ ы жауап алу аяқ талғ аннан кейін телефон арқ ылы немесе ө зге де тә сілмен дереу ө зінің тұ рғ ан жеріне немесе жұ мыс орнына ө зінің ұ сталғ андығ ы жә не ұ сталып отырғ ан жері туралы хабарлауғ а қ ұ қ ылы. Ал анық таушы мен тергеуші ө з кезегінде, аталғ ан кодекстің 132 – бабына сә йкес, он екі сағ аттың ішінде оның отбасының кә мелетке толғ ан мү шелерінің біреуіне, ал олар болмағ ан жағ дайларда – басқ а туыстарына немесе жақ ын адамдарына кү діктінің ұ сталғ андығ ы жә не оның қ ай жерде екендігі туралы хабарлауғ а немесе мұ ндай хабарлау мү мкіндігін кү діктінің немесе айыпталушының ө зіне беруге міндетті.

Осы баптың 3 – ші бө лігіне орай істің ерекше сипаты талап ететін айрық ша жағ дайлар кезінде тергеудің бастапқ ы кезең інің қ ұ пиясын сақ тауды тиісінше қ амтамасыз ету мақ сатында прокурордың, оның орынбасарының санкциясымен кө рсетілген адамдарғ а хабарлау, кү дікті кә мелетке толмағ ан болып танылғ ан жағ дайды қ оспағ анда, ұ стау кезінен жетпіс екі сағ ат бойы жү ргізілуі мү мкін. Демек қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының кртпау шарасын ү діктіні ұ стағ аны жө нінде кө рсетілген уақ ытқ а дейін хабарламай тұ ра тұ руына қ ұ қ ық тары бар.

Кү діктінің қ ұ қ ығ ы туралы айтылғ ан 64 – баптың 3 – ші бө лігінде былай делінген: «Қ ылмыстық ізге тү су органның:

1)ұ сталғ ан адамды – жетпіс екі сағ аттан артық;

2)жолын кесу шарасы қ олданылғ ан адамды – кү діктіге бұ лтартпау шарасын таң дау туралы қ аулы жарияланғ ан сә ттен бастап он тә уліктен артық кү дікті адам жағ дайында ұ стауғ а қ ұ қ ығ ы жоқ». Кү діктінің қ ылмыстық процестік қ ұ қ ығ ында бекітілген мынадай қ ұ қ ық тарғ а ие болады. Кү дікті ү шін кү дік келтірілген білуге жә не ө зіне қ арсы қ ылмыстық іс қ озғ алғ андығ ы туралы қ аулының кө шірмесін не ұ стау хаттамасының немесе бұ лтартпау шарасын қ олдану туралы қ аулының кө шірмесін алуғ а; ө зіне қ арсы кү дікке байланысты тү сініктеме мен жауап беруге, тү сініктеме мен жауап беруден бас тартуғ а; дә лел ұ сынуғ а; ө тініш пен қ арсылық мә лімдеуге; ана тілінде немесе ө зі білетін тілде айғ ақ пен тү сініктеме беруге; аудармашының ақ ысыз кө мегін пайдалануғ а; ө зінің қ атысуымен жү ргізілетін тергеу ә рекеттерінің хаттамаларымен танысуғ а жә не хаттамаларғ а ескерту беруге; тергеуші немесе анық таушының рұ қ сатымен оның ө тініші немесе қ орғ аушының не заң ды ө кілінің ө тініші бойынша жү ргізілетін тергеу ә рекеттеріне қ атысуғ а; соттың, прокурордың, тергеушінің жә не анық таушының іс – ә рекеті мен шешіміне шағ ым беруге; оның қ тініші бойынша қ орғ аушының қ атысуымен жауап алынушы болуғ а қ ұ қ ылы.

Кү дікті деп ұ сталғ ан азаматтардың ө з қ ұ қ ығ ын білмеуі немесе одан мү лдем бейхабар болуы кей жағ дайларда анық тау мен тергеу органдары тарапынан заң сыздық тарғ а ә кеп соқ тырғ андығ ы ө мірде аз кездеспейді.

Қ ылмыстық процестік қ ұ қ ығ ында бекітілген негіздер бойынша егер ол қ ылмыс жасағ аны ү шін кү дікті деп танылса, ұ сталғ ан тұ лғ аның қ ылмысқ а қ атысы барын анық тау жә не оғ ан алдын ала кесу шарасын қ олдану негізінде жұ ргізіледі.

Кү діктіні ұ стаудың мақ сатына анық тама беруге кей авторлар басқ аша кө птеген толық тырулар келтіріп жатады. Мысалғ а, А.И. Трусов, ұ стаудың мақ сатына, ұ сталғ ан тұ лғ аның қ ылмысқ а қ атысы барын анық тау жә не оғ ан алдын ала кесу шарасын қ олданып қ амауғ а алудан басқ а, тағ ы да оның жеке басын анық тауды қ осады. В.С. Чистиякова – кү діктіге қ атысты қ ылмысты жалғ астыруына, тергеуден жә не соттан қ ашуына, шындық ты ашуғ а қ арсы ә рекеттерді қ осады.

Мұ ндай кө зқ арастар, біздің ойымызша, онша дұ рыс емес. Тұ лғ аның жеке басымен танысу, ұ сталғ ан тұ лғ аның қ ылмысқ а қ атысы барын ашудың қ ұ рамы сияқ ты жә не соттан қ ашуына, шындық ты ашуғ а қ арсы ә рекеттер, бұ л дә лірек айтқ анда ұ стаудың есебі сияқ ты, мұ ндай ойларды ұ стаудың ә дісіне жатқ ызамыз.

Қ ұ қ ық қ орғ ау тә дірибесінде кү діктіні ұ стау мақ сатына басқ аша да пікірлер бар, кү нделікті ө мірде кө рсетілгендей, мысалғ а кү діктіні ұ стау мақ саты – одан жауап алу, қ ылмыс жасағ аны ү шін мойындату, кө мектесуге қ арсы болу деп тү сінеді.

Қ азақ стан Республикасының Конституциясында адам ө мірінің қ ауіпсіздігін жә не жеке ә рбір тұ лғ аның қ ұ қ ық тық тұ рғ ыдан қ орғ ауды қ амтамасыз ету баса айтылғ ан. Егер бұ л тақ ырыпты кең ейтіп айтар болсақ кінә ліні тұ тқ ындау мен қ амауғ а алу тек заң да кө рсетілген белгіленген жағ дайда ғ ана прокурордың немесе соттың санкциясымен жү зеге асырылады. Онсыз ешкім адамның жеке басының қ ұ қ ығ ын шектеуге қ ұ қ ық ты емес. Мұ ндай жолсыздық болғ ан жағ дайда жә бірленуші ө зінің қ ұ қ ығ ын қ орғ ап, сотқ а шағ ымдануына ә бден болады. Ал, қ ұ қ ық қ орғ ау органы кү дікті деген адамды прокурордың санкциясынсыз жетпіс екі сағ атан аспайтын мерзімге қ амауғ а алып, сө здеріне қ ажетті мә ліметті анық тағ аннан соң босатуы керек. Алайда, соң ғ ы уақ ытта алдын ала тергеу кезінде кү дікті адамды заң сыз ұ стау мен қ амауғ а алу жиілей тү скен.

Кү нделікті шығ ып жатқ ан ақ парат қ ұ ралдары мен басылымдарын осындай заң сыздық тар жө нінде кө ң іл қ ынжылтатын мақ алаларды жиі оқ имыз. Бұ ғ ан қ оса Қ азақ стан Республикасының Ішкі Істер Министрлігі мен Қ азақ стан Республикасының Бас прокуратурасының қ ұ қ ық тық статистика жә не ақ парат орталығ ындағ ы мә ліметтерге зер салсақ, азаматтардың п шешкенді дұ прокуратура органдарына берілген арыз – шағ ымдарына негізсіз қ ылмыстық жауаптылық тарту жә не заң сыз ұ стау, бұ лтартпау шарасын қ олдану кезінде заң нын ө рескел бұ зылуы туралы айтылғ ан деректер кө п кездеседі. Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары мұ ндай келең сіз іс – ә рекеттердің кебісін тиісті заң нормасына сай, арызданушылардың талабын қ анағ аттандыра отырып шешкені дұ рыс – ақ.

Бұ л тақ ырыптағ ы терең зерттеуді қ ажет ететін проблеманың бірі – қ ылмыстық процестегі кү дікті адамның қ ылмыстық іс – ә рекетке қ атыстылығ ын заң дылық тұ рғ ыдан дұ рыс анық тау дер едім. Бұ л мә селенің мә нісіне терең ірек ой жү гіртсек, жеке азаматты қ ылмыс жасауғ а кү дікті ретінде жауапқ а тартуда адамның болашақ тағ дырын шешетін, сонымен қ атар қ оғ амдағ ы қ ылмыстық процесуалдық қ атынастардың дамуында, ә рбір жасалынғ ан қ ылмыстың обьективтік, субьективтік жағ ындағ ы факторлардың алар орны ерекше болмақ.

Қ ылмыстық іске тергеу жү ргізуә жірибесін зерттеген кезде кү дікті тұ лғ аны қ ылмысқ а тартуда оның қ ұ қ ық тық жағ ынан алар орны дұ рыс анық талмаса, кү діктінің субьективтік қ ұ қ ық тарының кепілдігі толық сақ талмау салаларына ә кеп соғ ады. Мұ ндай қ иындық тудыратын тұ жырымдардың теориялық тұ рғ ыдан толық ашылмауы қ азір кө птеген проблемаларды туғ ызып отыр.

Кү діктінің адамғ а алдын ала тергеу жү ргізгенде оның қ ұ қ ық тық орнын анық тауды мынандай он тү рлі теориялық жә не тә жірибиелік талдауғ а сү йенген қ ажет деп ойлаймын.

Менің ойымша, кү дікті адамның процесуалдық орны қ ұ қ ық тық мә ртебені сақ тайтын белгілердің бір бө лігі ретінде кү дікті адамғ а қ атысты қ ылмыстық ізге тү су басталғ ан кездегі процесте кө рініс табуы керек. Жалпы алғ анда кү дікті адамның процеске қ атысуы жә не қ ылмыстық процесуалдық қ ұ қ ық тық қ атынасқ а тү суі, сот ө ндірісінде дұ рыс шешілетін нақ ты қ ұ қ ық тардан қ ұ қ ық тардан тұ руы қ ажет.

Бұ л қ ұ қ ық тағ ы қ орғ ану қ ұ ралдарының негізгі белгілеріне: кү дікті адамның тү сінігі, жалпы қ ұ қ ық тары мен негізгі қ ұ қ ық тары, заң дылық мү дделері жә не міндеттері, қ ұ қ ық тық кепілдіктері жатады.

Кү дікті адамды тергеу барысында заң мен қ атаң белгіленген шектен асып кетпеуі естен шығ армау керек. Кү дікті адамды ұ стағ ан кезде немесе бұ лтартпау шарасына тартқ анда немқ ұ райлық қ а жол берілмеуі тиіс. Сондай – ақ, тә жірибеде қ ылмыстық іске қ атысты кү діктілер немесе мә ртебесі анық талмағ андар кү дікті деп танылуы ү шін заң кепілдік берген ә рекеттерді жү зеге асыруғ а мү мкіндік алулары қ ажет.

Ендігі бір айта кететін ой, кү дікті адамның процесуалдық орнын анық тағ анда заң дылық ты реттеудегі тепе – тең діктің дамуы мен қ ұ қ ық тық міндеттердін жү йесіне назар аудару керек. Ө йткені кү дікті адамғ а қ атысты процесуалдық міндеттер жү ктейтін Қ азақ стан Республикасының Қ ылмыстық процестік кодексінің 64 – бабындағ ы қ ұ қ ық тар мен міндеттерді бір нормағ а келтіріп, нақ ты реттеу аса қ ажет нә рсе. Бұ л тұ рғ ыда ө з басым кү дікті адамның процесуалдық мынадай қ ұ қ ық тарын:

-кү дікті адамның жалпы қ ұ қ ық тары, оның арнайы процесуалдық мә ртебесіне кү дікті деп танылғ анда қ олданылатын қ ұ қ ық тар;

-арнайы қ ұ қ ық тары – тұ лғ аны процеске кү дікті ретінде тарту ерекшелігі немесе ө зге де ерекшеліктері бойынш;

-кү дікті адамның нақ ты бір тергеу ә рекеттерінде ие болатын қ ұ қ ық тары, - деп дә режелеуі дұ рыс болар еді.

Кү дікті адамның міндеттерін дә режелеу жә не қ олдану негіздері бойынша Қ азақ стан Республикасының Қ ылмыстық процестік кодексінің 64 – бабына 9 – бө лікті қ осу керек.

Қ азақ стан Республикасының Қ ылмыстық процестік кодексінің тергеуші тергеу жү ргізгенде кү дікті адамның жеке ө мірі, жыныстық айырмашылығ ы мен ерекшелігі туралы ақ паратты негізсіз таратпауды міндеттіне алу нормасымен толық тыру.

Кү дікті адамның жауабының белгісі болып, дә лелдеу заты екенін растайтын мә н – жайларды ғ ана кіреді. Бұ л ретте кү дікті адамның жауабының заттық белгісінің негізіне процесуалдық мә жбү рлеудің бір ғ ана тү рін таң дау ә рекеттері болмауы керек. Ол дә лелдеу заты болатын бірнеше ә рекеттерден тұ руы тиіс. Мұ ндай ә рекеттердің қ атарына, кү дікті адамның қ ылмыстық оқ иғ а байланысты ә рекеттері, оғ ан қ оса алдын – ала тергеу кезіндегі ә рекеттер де жатады. Сондық тан Қ азақ стан Республикасының қ ылмыстық процестік кодексінің 17 тарауында мынадай редакцияда: «Кү дікті ө зіне қ арсы қ ұ рылғ ан (сформулированного) кү дікке қ арсы жә не ө зіне белгілі басқ а да мә н – жайлар туралы айғ ақ беруге қ ұ қ ылы», - деп жазылғ аны жө н болар еді.

Барлық тұ лғ аларғ а, соның ішінде кү дікті адамның қ ылмыстық процестегі заң дылық мү дделері мен қ ұ қ ық тық кепілдің ішінде процесуалдық нысан ерекше орын алады. Ондағ ы бұ лтартпау шарасын қ олдану туралы қ аулы – соның кө рінісі. Ол қ аулының процессуалдық нысаны дұ рыс сақ талды ма, жоқ па, соны нақ ты білуге негіз болады.

Кү діктіні ұ стау жү зеге асырылғ ан сә ттен бастап прокурорғ а хабарлануы керек деген тү сінікке, ө з басым келісе қ оймаймын. Мұ ндай шапшаң дық прокурордың қ адағ алаудағ ы тез жү зеге асыруына мү мкіндік береді деген болжам асығ ыстық қ а, ал асығ ыстық қ ателікке ұ рындыруы ық тимал.

Менің ойымша, кү діктіні ұ стау жү зеге асырылғ ан соң анық тау органына 12 сағ ат ішінде хабарлануы керек. Ал бұ л уақ ытқ а дейінгі ұ стаудағ ы мезгіл заң мен анық талмағ ан кең істік ретінде есептеледі. Прокурор хабарламаны қ абылдағ аннан кейін ғ ана 48 – сағ аттың ішінде ұ стаудың заң дылығ ын тексереді. Қ алай десекте ұ стау уақ ыты нақ ты анық талуы тиіс. Егер ұ стау туралы қ аулының кө шірмесі ө з кезегінде прокурорғ а тапсырылса, ол прокурордың қ адағ алауды нақ ты жү зеге асыруына мү мкіндік береді. Сонымкен бірге прокурор қ ысқ а мерзімде қ аулының кө шірмесін алып ү лгірсе, кү діктіні ұ стау туралы кө п ақ парат жинауғ а мү мкіндік туады. Сондай – ақ бұ л тергеу ә рекеттерінің процессуалдық дұ рыстығ ын тексеруге де мү мкіндік береді.

Менің ойымша, анық тау органы кү дікті адамды ұ станғ анда жә не кү дік келтіретін жағ дайларды тексеру кезінде, бұ лтартпау шарасы ретінде қ амауғ а алуғ а кешкен кезде прокурордың тікелей жауап алуын тә жірибеге енгізу ешқ андай артық шылық етпейді. Бұ ғ ан қ оса қ ылмыстық сот ө ндірісінде кә мелетке толмағ андардан жә не денсаулығ ы нашар психикалық кемшіліктері бар адамдардан жауап алуды міндеттеу де шарт. Мұ ндай жауап алудың нә тижесінде прокурор кү діктіні ұ стаудың негізін, ұ стау қ андай жағ дайда жү зеге асырылғ анын, ұ стаудың неден туындағ анын ой қ орытындысынан ө ткізіп, кү дікті адамның жауапкершілігін анық тайды.

«Қ ылмыстың жасалуына кү діктілер мен айыпталушыларды кү зетте ұ стаудың тә ртібі мен шарттары туралы» заң ның – бабында азаматты кү зетте ұ стаудың негізі – хаттама делінген. Бұ л тергеушілердің қ ұ қ ығ ын бұ зады. Хаттама бойынша кү діктіні ү ш кү н ұ стауғ а ғ ана мү мкіндік бар. Ал хаттама анық тау органы мен тергеу кезінде тергеушіге кү діктіні ү ш кү н ұ стауғ а негіз болып болып табылмайды. Сондық тан заң дылық тұ рғ ыдан мұ ндай қ иыспайтын мә н – жайларды бір ізге тү сіру де ө зекті мә селе дер едім. Кү діктіні қ ылмыстық процестік заң ында кө рсетілген негіздерде ұ стау жү ргізілгендігін қ ұ қ ық тық тә ртіпте міндетті тү рде рә сімделеді. Бұ л рә сімделу тергеуші немесе анық таушының шығ арғ ан дә лелді қ аулысы мен хаттама толтыру арқ ылы жү ргізіледі. Бұ л хаттаманың толтыру тө мендегі негіздерде жазылады.

Хаттаманы тергеуші жазады, кү діктіні қ ылмыс жасады деп шешсе. Тергеушінің жазбаша тапсырмасы бойынша немесе полиция бастығ ы оралымды кезекші жасайды.

Хаттамада негіздер жә не себептер, кү ні, жылы жә не айы, ұ сталғ ан жері, кү діктінің тү сініктемесі, хаттама жазылғ ан уақ ытты кө рсетіледі. Практикада оның мазмұ нына басқ а да сияқ ты қ ұ жаттарғ а реквизиттар кіреді – хаттама жазылғ ан жер, лауазымы, атағ ы жә не аты жө ні хаттама жазғ ан тұ лғ аның, аты – жө ні, жері, жылы жә не туғ ан кү ні, жұ мыс орны, лауазымы, тұ ратын жері кү діктінің. Одан басқ а, хаттамада басқ а, хаттамада басқ а да ә рекеттер, мысалғ а, кү діктіні ұ стауү шін қ олданылғ ан ә р тү рлі ә рекеттер кө рсетіледі: қ ұ ғ ын тү сіндіру, қ орғ аушы алғ ысы келетіндігін.

Хаттамада толтырылғ ан адамның жә не кү діктінің қ олы қ ойылады. Соң ғ ысы хаттамамен танысып, оғ ан оның қ ұ қ ық тары жә не не ү шін ұ сталғ аны тү сіндіріледі, бұ л жө нінде де хаттамада кө рсетіледі.

Кү діктіні ұ стау кезең дері мен тә сілдері ә ртү рлі нысандарда жү ргізілетіндігін тө мендегі жағ дайлар бойынша талдауымызғ а болады.

Бірінші жағ дайда алдын ала басып алу негіздеріне байланысты қ ұ жаттар дайындалып (кү діктіні ұ стау қ аулы шығ арады), ішкі істер қ ызметкерлерінің басшылығ ымен алдын ала топ ұ йымдастырылады. Бұ л топ дайындық барысында: кү діктінің жеке басын айқ ындайтын мә ліметтермен танысып; басып алу болады деген жерді бақ ылап, басып алу жоспары жасалады.

Нақ ты жағ дайғ а байланысты жедел іздестіру шараларын жү ргізу арқ ылы, мә селен сұ рау салу, тексеру жү ргізілу нә тижелері бойынша кү діктіні ұ стап басып алу тұ рғ ан жерде, жұ мысында, кө шеде жү ргізіледі. Кү діктіге қ аулыны кө рсетіп, ұ сталғ аны жайында тү сіндіріліп, қ амауғ а алынады. Егер кү дікті қ оғ амдық ортағ а қ ауіпті екендігі айқ ындалса, онда оның не ү шін ұ сталғ андығ ын хабарламауғ а болады. Бұ л жағ дайда кү діктіні ұ стау қ аулысы кө рсетілмейді. Тұ лғ аны полиция бө лімшесіне тү рлі жағ дайларды қ олдану арқ ылы, ә ртү рлі қ ұ қ ық бұ зушылық тың негізін немесе қ оғ амдық тә ртіпті бұ зудың, қ ұ жаттарының дұ рыс емес екендігін жә не тағ ы да басқ а жағ дайларды айтып алыпкету керек.

Басып алудың ерекшілігі екінші жағ дайда, басып алу жағ дайы аяқ астынан, қ оғ амғ а қ ауіпті ә рекеттерінің нә тижелерінен кө рінсе, бұ л жағ дайда алдын ала ішкі істер қ ызметкерлерінің жоспар қ ұ рып дайындалуғ а, қ ажетті топтар қ ұ руғ а жә не қ ұ ралдарды бейімдеуге мү мкіндік жоқ уақ ыттарда кү діктіге, оның жағ дайына, қ ару – жарақ тары бар ма, жоқ па екенін абайлап қ арап, қ орғ ану шараларына дайын болу керек.

Мұ ндай жағ дайда жан – жақ ты болу қ ажет, кү дікті қ арсы шығ уы немесе бірге қ атысқ андар болуы, қ арулы қ арсылық тар да болуы мү мкін. Бірлескен тұ лғ аларды ұ стау, алдын ала оралымды кезекшімен хабарласуы керек, жақ ын жерде орналасқ ан полиция қ ызметкерлерімен жә не егер болса, азаматтардың кө мегін сұ рауғ а болады. Осы ә рекеттерді қ олғ а алмаса, онда кү діктілер қ ашып кетуі, қ арсылық кө рсетуі немесе аса қ ауіпті ә рекеттер жасауы мү мкін.

Мысалғ а, қ ылмыстық іздестіру бө лімінің жедел басқ ару қ ызметкері тү ннің ортасында бір ү йдің ішінде нашақ орлар ұ йымын қ олғ а тү сіреді, бір топ таныс тұ лғ алар, арасында бұ рын сотталғ андар, еш жерде жұ мыс істемейтіндер. Олардың сау емес екендігін кө ріп тұ рып, кө мек кө рсетуге ешкімді шақ ырмай, тергеу жасамақ шы болды сол жерде. Қ ару – жарақ тары болғ ан нашақ орлар капитанғ а қ арсы шық ты, айуандық жолмен ұ рып – соғ ып, ө лікті ө зеннің жағ алауына апарып, топырақ қ а кө міп тастады.

Басып алу туралы жә не азаматты полицияғ а жеткізуге шешім қ абылданса, алдымен кө рсететін ә рекеттеріне кө з жү ргізіп, ұ стау туралы жоспар жасап алу арқ ылы ың ғ айлы уақ ытты белгілеп алуы керек. Ұ стау, мү мкіндік болғ анша кө пшілік ортада емес жерде жә не қ алалық аялдамадан қ ашық жерде жү ргізілуі қ ажет. Полиция қ ызметкерлері асық пай баяу, кү діктіге байқ атпай, жақ ындап тоқ тау керек екендігі туралы бұ йрық беріп, ө зінің ұ сталғ аны жайлы хабарлауы тиіс.

Ұ стауды жү зеге асырғ ан адам ұ сталғ ан адамда қ ару бар деп ұ йғ аруғ а негіз болғ ан не ол ө зінің қ ылмыс жасағ андығ ын айғ ақ тайтын дә лелдемелерден қ ұ тылуғ а тырысқ ан жағ дайларда немесе ө зге де қ ажетті жағ дайларда кө зделген ережелерді сақ тай отырып, ұ сталғ ан адамғ а дереу жә не тінту жү ргізуге қ ұ қ ылы.

Қ Р Қ ПК – нің 128 – баптың мә тінінен ұ стау туралы негізді шешім қ абылдау ү шін заң мен белгіленген жағ дайлардың болуы жеткіліксіз, оғ ан қ оса мотив қ ажет екендігі кө рініс табады. Кү діктіні ұ стау кезінде мотивтің болуын талап ете отырып, заң бұ л жағ дайда да оның ұ ғ ымын тү сіндірмейді.

Ал, осының арасында ұ стау мотивінің нақ ты ғ ылыми негізделген анық тамасының болуы ғ ылыми ең бектерде де, сондай – ақ заң да кө рініс таппауымен қ атар анық тау жә не алдын ала тергеу органдарының қ ызметкерлері оны ә р тү рлі тү сінеді жә не міндетті деп есептемеуі оның мазмұ нын дұ рыс тү сінбеуге алып соқ тырады. Сондай – ақ бізбен сұ ралғ ан тә жірибе қ ызметкерлерінің 47 пайызы ғ ана ұ стауды жү ргізу ү шін мотив болу керек деген факт те қ ауіптендіреді. Хаттамада ұ стау мотивтерін кө рсету туралы заң талаптары кө п жағ дайда орындалмайды. Осы мә селе бойынша зерттеу деректері:

1)Зерттелген хаттамалар 100 пайыз;

2)мотивтері кө рсетілген жалтаруғ а бө гет келтіру 2, 9 пайыз;

3)шындық ты анық тауғ а бө гет жасау 16, 6 пайыз;

4)жаң а қ ылмыс жасауғ а бө гет келтіру 12, 9 пайыз.

Ұ стаудың мотиві деген ұ ғ ымынан нені тү сінесіз деген сұ рақ қ а 100 сұ ралғ ан тұ лғ алар ә р тү рлі жауап береді, 50 пайызы кү дікті тұ лғ а тергеуге бө гет жасайды, жалтарады не қ ылмыстық ә рекетін жалғ астырады дегенді кө рсетті, 30 қ ылмыс жасау фактісі мен кү діктінің ә рекеттерінде қ ылмыс қ ұ рамдарының белгілерінің болуын кө рсетті, 80 пайыз – ұ стау негіздерін кө рсетсе, 12 пайыз тергеушінің берген сұ рағ ына жауап беруге қ иналатындығ ын айтып кө рсетті.

Ұ стау кү діктіні:

а)анық тау мен тергеуден жалтару;

б)қ ылмыстық іс бойынша шындық ты анық тауғ а кедергі келтіру;

в)қ ылмыстық ә рекетін жалғ астыру мү мкіндігінен айыруғ а бағ ытталғ ан. Бұ л ұ стаудың тікелей, жақ ын мақ саты.

Біздің кө зқ арасымыз бойынша, осы қ олданудың бастаулары ретіндегі ұ стау мотивтері ұ стаудың тікелей, мақ саттарымен тығ ыз байланысты ұ стау қ ылмыс жасады деп кү діктелген тұ лғ а оны ескерту ұ стаудың тікелей мақ саттары болып табылатын ә рекеттерді жасайды деп қ ауіппен тү сіндіріледі, яғ ни анық тау мен тергеуден жалтарады, немесе қ ылмыстың іс бойынша шындық ты анық тауғ а кедергі келтіреді немесе ө зінің қ ылмыстық іс ә рекетін жалғ астырады. Басқ а сө здермен айтқ анда бұ лтартпау шарасын таң дау негіздері ұ стау негіздерінің екінші қ атарын қ ұ райды деуге болады.

Ұ стау мотив обьективті негізде пайда болатын субьективтік тү рткі болып табылады. Ол қ ылмыстың іс материалдары негізінде, кү дікті жағ дайда аталғ ан ә рекеттерді жасайды деген қ ауіп туғ ызатын ақ парат негізінде қ ұ рылады.

Сондай – ақ қ ылмыстық процесуалдық заң да оның заң дылығ ының бір шарт ретінде тергеу ә рекетінің мотивіне сілтеме тек ұ стауғ а қ атысты ғ ана айтылатыны ө зіне кө ң іл аудартады. Мысалы, ұ стауғ а «туыстас» шешілуі алдын ала қ амауғ а алуғ а қ атысты заң мұ ндай талаптар қ оймағ ан. Ол осы шаралары қ олданудың негізін анық тауғ а ә р тү рлі тұ стан келуімен тү сіндірілуі мү мкін. Бұ лтартпау шарасы ретіндегі алдын ала қ амаудың негізі оны қ олданудың белгілі бір жағ дайлармен, яғ ни егер кү діктіні тергеу мен соттау жалтарады, іс бойынша шындық ты анық тауғ а кедергі келтіреді немесе қ ылмыстық ә рекетін жалғ астырады деген жағ дайлармен шектеледі. Бұ л жағ дайларда мотив керек емес. Қ ысқ а мерзімді бас бостандығ ынан айыру ү шін мотивті қ ажет етпеу неліктен екені тү сіндірілуі қ иын. Ұ стаудың бұ лтартпау шарасымен тығ ыз байланысты, олардың шешетін міндеттері бір екені белгілі ғ ой. Ұ стау прокурордың санкциясынсыз тұ лғ ағ а оғ ан қ атысты ә лі айып тағ ылмағ анда кейінге қ алдырылмайтын жағ дайларда қ олданылатын ө зіне бұ лтартпау шарасы.

Менің ойымша осығ ан байланысты ә рекет етіп тұ рғ ан заң ғ а кейбір тү зетулер енгізу керек. Ә сірессе, жоғ арыда айтқ анымыздай, ұ стау мотиві мә селені тә жірибедегі қ ызметкерлер ү шін сондай – ақ ұ стау кезінде қ ол сұ қ паушылық кепілдіктерін кү шейту ү шін ө те маң ызды.

Тұ лғ аны қ ысқ а мерзімді болсын бас бостандығ ынан айыру ү шін осы шараның қ ажеттілігіне сендіретін қ осымша жағ дайлар керек. Кү дікті тұ лғ аны қ ысқ а мерзімді бас бостандығ ынан айыру итермелеуші бастаулар ретінде ұ стаудың мотивтері кө рініс табады.

Заң ұ стау мотивтерін осы бұ лартпау шарасының негізділігінің қ осымша кепілі ретінде қ арастырады. Ұ стау мотивтері ұ стау хаттамасыгда міндетті тү рде кө рсетілуі тиіс (Қ Р Қ ПК – нің 136 – бабы).

Ұ стаудың мү мкін болатын мотивтерінің қ атарына тұ лғ ағ а қ атысты қ амауғ а алу тү ріндегі бұ лтартпау шарасының қ олданудың негізін кейінірек қ олдана алатын жағ дайлар жатады (Қ Р Қ ПК – нің 140 – бабы). Жекелеп айтсақ, ұ стау мотивтерін кү дікті бостандық та жү рген кезде:

а)анық таудан, тергеуден немесе соттан жалтарады;

б)қ ылмыстық іс бойынша шындық ты анық тауғ а кедергі келтіреді;

в)қ ылмыстық ә рекетін жалғ астырады деген тү рлі мә ліметтер жатады.

Кү діктіге ұ стауды қ олдануда тү рлі шешімді қ абылдау кезінде келтірілген кү діктігің ауырлығ ын, кү дікті тұ лғ аның тұ лғ асын, оның жасын, тұ рғ ылық ты тұ ратын жерінің болуы т.б. жағ дайлар (мысалы, соттылығ ының болуы) ескере отырып, мотивті анализдеу керек (Қ Р Қ ПК – нің 141 –бабы).

Кү діктінің ол неден кү діктелетінің білу қ ұ қ ығ ы ә р ұ сталғ анғ а ұ стау негіздері дереу хабарланатындығ ымен, сондай – ақ ол жасады деп кү діктелген қ ылмыстың заң квалификациясы тү сіндірілуімен кепілденеді.

Е.Г. Жә кішевтің, Т.К. Биятовтың пікірлері бойынша, ұ стау мотивтері – ұ стау қ ажеттілігі негіздейтін деректер. С.Т. Тыныбеков Қ Р Қ ПК – сі мен ұ стау туралы ережеде (3- бап) келесідей деп белгіленген деп есептейді. Тергеуші хаттамада ұ стау мотивтерін кө рсетуге міндетті.