Стаудың мәні және негіздері

Ұ стау – дә стү рлі тү рде қ ылмыс жасағ аны ү шін кү дік келтірілген тұ лғ ағ а қ атысты қ ысқ а уақ ытта қ амауда ұ стауды білдіретін қ ылмыстық процестің мә жбү рлеу шарасы ретінде.

Заң ә дебиеттерінде ұ стаудың мә ніне қ атысты ө зге де кө з қ арастар кездеседі, яғ ни бұ л бас бостандығ ынан айыру тү ріндегі қ ысқ а мерзімді процессуалдық мә жбү рлеу шарасы ретінде де, дә лелдемелерді жинауғ а бағ ытталғ ан тергеу ә рекеті ретінде де қ арастырылады.

Ұ стаудың процессуалдық белгісі оның материалдық қ ұ рамына қ атысты қ ызметтік рө лін білдіреді. Бұ л шара қ ылмыс жасау фактісі бойынша тек ө ндіріспен байланысты ғ ана пайдалану ү шін ғ ана арналғ ан.

Ұ стаудың провентивтік сипаттамасы оның қ ылмыс фактісімен байланысты істі ө з ө ндірісіне алғ ан тұ лғ аның қ алыпты іс жү ргізуін қ амтамасыз ету ү шін шара болып табылатынын білдіреді. Осы белгі бойынша аталғ ан шара қ ылмыстық, ә кімшілік жә не тә ртә птә к жазалау шарасынан ажыратылады. Бұ л белгі кү діктіні ұ стау мақ сатының негізінде болады.

Қ ылмыстық процессуалдық мә жбү рлеу шаралары – бұ л қ ылмыстық процестік заң ында кө зделген сот ә ділдігінің міндеттері мен тергеу шектейтін іс бойынша қ ылмыстық процесті жү ргізуші органның, ә рекетері мен шешімдері.

Мә жбү рлеу шараларының шарттары – ә діл сот мақ саттарының жетістігіне жету қ ажеттілігі, қ ылмыстық сот ө ндірісі мен ү кімді орындауғ а қ атысты тә ртіптерді анық таумен қ амтамасыз етілуі. Іс жү ргізушілік мә жбү рлеу шаралары тек кедергі болғ ан жағ дайда жә не іс қ озғ алысына қ атысты кедергілердің пайда болу мү мкіндігі шынайы туындағ ан жағ дайда қ олданылады.

Іс жү ргізулік мә жбү рлеу шараларының негізіне:

1)қ озғ алғ ан қ ылмыстық істің болуы;

2)оғ ан қ атысты субьектілердің болуы (прокурор, анық таушы, тергеуші, жә не ө з ө ндірісінде істі қ абылдағ ан жә не қ арсылық білдірмеген сот);

3)оғ ан қ атысты обьект (қ ылмыстық іс жү ргізу заң ның ә рекеттері тағ ылатын тұ лғ алар) жатады.

Қ озғ алғ ан қ ылмыстық іс заң ды тү рде іс жү ргізушілік мә жбү рлу ү шін қ ызмет етеді, себебі, онда қ оғ амғ а қ ауіпті ә рекеттердің жү зеге асуы туралы қ орытындылар болуы мү мкін. Мә жбү рлеу шаралары іс тоқ татылғ аннан кейін қ олданылуғ а тиісті емес.

Заң ғ а сә йкес істі тоқ тату барысында бұ лттартпау шаралары, мү лкін тә ркілеу, корреспонденция, қ ызметінен уақ ытша шеттету шаралары жойылады.

Қ ылмыстық іс жү ргізу заң ы мынадай іс жү ргізушілік мә жбү рлеу шараларын қ арастырады:

-кү діктіні ұ стау;

-бұ лттартпау шаралары;

-басқ а да іс жү ргізушілік мә жбү рлеу шаралары.

Ұ стаудың мә ні прокурор мен соттың алдын ала рұ қ сатынсыз адамды уақ ытша кү зетке алу. Осығ ан байланысты ұ стау екі тү рге бө лінеді: айыпталушыны ұ стау жә не кү діктіні ұ стау.

Айыпталушыны ұ стау – бұ л іс жү ргізушілік мә жбү рлеу шараларының тосын тү рі. Оның мазмұ ң ы кү зетке алу сияқ ты бұ лтартпау шараларын таң дап, қ орытынды шығ ару туралы қ ылмыстық ізге тү су органдарының ө тінішін қ арау ү шін тез арада айыпталушыны сотқ а жеткізу мақ сатында қ ысқ а мерзімге кү зетте ұ стауғ а негізделеді. Бірақ айыпталушыны ұ стау кү діктіні ұ стауғ а қ атысты кө зделген тә ртіп бойынша жү зеге асырылады. Айыпталушыны ұ стаудың ө зіндік ерекше негіздемесі, мақ саттары, уә ждері жә не шарттары бар. Оның негіздемесі прокурордың, тергеушінің кү зетке ұ стау сияқ ты бұ лттартпау шараларын таң дау туралы ө тінішін соттың судьясы қ арау қ ажеттілігіне тікелей байланысты. Ал мақ саты айыпталушыны аталғ ан ө тінішті қ арау мақ сатында сотқ а тез арада жеткізу болып табылады. Уә жі ретінде айыпталушының тергеушіге тіпті сот отырысына келуден жалтару қ аупінен сақ тану белгілерін атауғ а болады. Ұ стау шарттары айыпталушы ретінде мә жбү рлеу туралы қ аулының негізді қ абылдануына қ ызмет етеді.

Кү діктіні ұ стау Қ ылмыстық Процестік Кодекстің 17 – тарауында қ арастырылғ ан. «Сезіктіні ұ стау» ұ ғ ымының мә нді белгілері оның қ ылмысқ а қ атыстылығ ын анық тау жә не оғ ан қ амауғ а алу тү ріндегі бұ лтартпау шарасын қ олдану туралы мә селені шешу мақ сатында қ олданылатын іс жү ргізулік мә жбү рлеу шарасы ретінде тануғ а негіз болады.

Қ ылмыстық іс жү ргізулік ұ стауды жай ұ стаудан, ә кімшілік ұ стаудан жә не кү зетке алу сияқ ты бұ лтартпау шараларынан ажыратып қ арау керек.

Ұ стау деп қ ылмыс жасады деп кү дік келтірген адамды ө з бетінше ә рекет ету қ ұ қ ығ ынан айыру ү шін дене кү шімен мә жбү рлеу шаралары тү сініледі. Заң бойынша қ ылмыскерді жә бірленушінің ө зі, сондай – ақ басқ а азамат немесе полицияның патруль – кү зетші қ ызметкерлері ұ стай алады.

Бұ ғ ан қ оса, Қ азақ стан Республикасының Қ ПК 453 – бабының 1 – 1 тармағ ында (ү кімді орындау сатысында) қ оғ амнан оқ шаулаумен байланысты емес жазағ а сотталып, бақ ылаудан жасырынғ ан жә не жазасын ө теуден жалтарғ ан адамдарғ а қ атысты іздестіру жариялау мен бұ лтартпау шаралары қ арастырылғ ан. Тұ рғ ылық ты жерінен жасырынғ ан жә не тұ ратын жері белгісіз сотталғ ан адамғ а іздестіру жарияланады жә не ұ сталуы да мү мкін.

Іс жү ргізулік ұ стау кү зетке алу сияқ ты бұ лтартпау шарасымен ұ қ сас келеді. Екі жағ дайда да кү зетке алынғ ан іс жү ргізулік ұ стау жү зеге асырылады. (Қ Р Қ ПК 150 – баптың, 5 – тармағ ы). Бірақ бұ л екеуі екі тү рлі ұ ғ ымдар.

Ұ стау тосын қ олданылатын, қ ысқ а мерзімді кү зетке алу белгілерімен ерекшелінеді, оның ерекше негіздемесі, мақ саты, шара қ олдану ә рекеттері болады. Ұ стау ә рқ ашан тосын іс жү ргізулік ә рекеті деп танылады, сондық тан соттың санкциясынсыз қ ылмыстық ізге тү судің бастапқ ы сатыларында ғ ана жү зеге асады. Бір ғ ана кү зетке алу сияқ ты бұ лтартпау шарасын таң дау туралы ө тініш бойынша айыпталушыны қ айтадан ұ стауғ а жол берілмейді.

Іс жү ргізулік ұ стау шарасын тергеуші, прокурор, анық тау органы мен анық таушы, қ ылмыстық ізге тү су органдары ғ ана жү зеге асыра алады.

Кү діктіні ұ стау негіздері Қ ПК 128 – бабында қ арастырылғ ан. Қ ылмыстық ізге тү су ісін жү зеге асыратын орган мына негіздердің бірі болғ ан жағ дайда кү діктіні ұ стай алады:

1)қ ылмыс жасау кезінде немесе тікелей оны жасағ аннан кейін ұ сталғ аг адам. Қ ылмыс жасау кезінде немесе оны жасағ ан адамды жә бірленушіні, кө рген адам, полиция қ ызметкерлері ұ стай алады.

2)Кө рген адамдар, оның ішінде жә бірленушілер қ ылмыс жасау кезінде сол адамды тікелей кө рсете алады немесе сол адамның оғ ан қ ол сқ ғ ушылығ ына қ арсы бұ лтартпау мақ сатында ұ стай алады. Осы негізде ұ стау кезінде бір ғ ана кө рген адамды тану жеткілікті.

3)Ол адамда немесе оның киімінде, ө зінде немесе оның тұ ратын ү йінде қ ылмыстың анық ізі табылады.

Бұ ндай іздер дене жарақ атының болуымен, заттай дә лелдемелердің болуымен (мысалы, қ ару жә не қ ылмыс заттары, қ ан ізі) анық талады. Осығ ан орай анық іздер тек ү йін ғ ана емес жұ мыс орнын, гаражын, саябағ ын, басқ а жерлерді тінту кезінде табылуы мү мкін.

4)адамды қ ылмыс жасағ ан деп кү дікті етуге негіз болатын басқ а да мә ліметтер болғ ан кезінде. Бұ л мә ліметтердің кінә лі екнін дә лелдеуде кү ші аз жә не қ ылмыстың аса айқ ын емес іздері болып саналады (кү діктінің қ ылмыскер пішініне ұ қ сас болуы, мойындап келуі, кө рмеген адамды тану).

Осы негіздер бойынша ұ стау мү мкіндігі тө мендегі шарттардың бірі болғ ан жағ дайда жү зеге асырылады:

а)егер бұ л адам жасырынуғ а талпынса (ұ стау кезінде қ арсылық білдіру, қ ашуғ а бейімделу, жолғ а кетуге дайындалу);

б)егер ол адамның тұ рақ ты тұ рғ ылық ты жері болмаса. Қ ПК 128 – бабының мазмұ ны бойынша Қ азақ стан Республикасы аумағ ында тұ рақ ты тұ рғ ылық ты жері болмауы тиіс;

в)кү діктінің жеке тұ лғ асы туралы мә ліметтер белгілі болмағ ан жағ дайда. Адамды ұ стау туралы хаттаманы толтыру барысында ұ сталғ ан адамды куә ландыратын қ ұ жаттардың болмауы кү мә н тудырады.

Ұ стауғ а қ атысты негіздер – қ ылмыс жасағ ан деп кү діктелген адам обьективті тергеуге жә не талқ ылау ісіне кедергі келтіретіндей қ ауіп тудырса, тергеу ісінен жасырынса, қ ылмыстық ә рекетті жалғ астыратын болса немесе іс бойынша ақ иқ атты ашуғ а кедергі келтірсе (куә, жә бірленуші атына қ ауіп тө ндірсе).

Ұ стау шарасын қ олдану кү зетке алу сияқ ты бұ лтартпау шараларын таң дау ретінде сипатқ а ие болуы керек (кү діктінің мінез – қ ұ лқ ын тү зетуге қ атысты басқ а да қ ұ ралдар сияқ ты).

Қ амауғ а алу бұ лтартпау шарасы ретінде соттың санкциясы бойынша ғ ана тек заң мен екі жылдан артық мерзімге бас бостандығ ынан айыру тү ріндегі жаза кө зделген ә дейі қ ылмыс жасалғ андығ ы жә не заң мен ү ш жылдан артық мерзімге бас бостандығ ынан айыру тү ріндегі жаза кө зделген абайсызда қ ылмыс жасалғ андығ ы ү шін айыпталушығ а (сезіктіге) қ атысты қ олданылады. Басқ а қ ылмыстар бойынша, яғ ни қ амауғ а алу ретіндегі бұ лтартпау шараларын қ олдану мү мкін болмағ ан жағ дайда ұ стаудың да қ ажеттілігі болмай қ алады. Осығ ан орай кү діктіні ұ стау заң дылығ ы қ ылмыстық істі қ озғ ау кезінде дұ рыс квалификацияның болуына байланысты.

Ұ стаудың арнайы негіздемесі – дербес категориялары лауазымды адамдардың қ ызметтік иммунитетіне қ атысты қ осымша талаптарды сақ тау. Мысалы, Қ азақ стан Республикасының Парламентінің депутаттары, Қ азақ стан Республикасының Конституциялық Сотының Тө рағ асы жә не оның мү шелері, Қ азақ стан Республикасының судьялары, Қ азақ стан Республикасының Бас Прокуроры жә не дипломатиялық қ ызметі бар тұ лғ а қ ылмыс жасағ ан жә не дипломатиялық қ ызметі бар тұ лғ алар қ ылмыс жасағ анжерінде ұ стау жағ дайынан басқ а Қ азақ стан Республикасы Президентінің немесе Қ азақ стан Республикасының Парламентінің келісімінсіз қ амауғ а алынуғ а тиісті емес.

Іс жү ргізушілік ұ стау (соның ішінде қ ысқ а мерзімге қ амауғ а алу) іс қ озғ алғ аннан кейін ғ ана жү зеге асырылады.

Кү діктіні жеткізген сә ттен бастап ү ш сағ ат ішінде кешіктірмей ұ стау туралы хаттама толтырылуы тиіс (Қ Р Қ ПК 129 – бап). Ұ стау туралы хаттама Қ Р Қ ПК 199 – бабына сә йкес толтырылады. Онда толтырылғ ан кү ні мен уақ ыты кө рсетіледі, кү діктіні ұ стаудың негізі мен уә ждері, оны жеке ө тіну нә тижелері мен оның тү сініктемесі енгізіледі. Бұ ғ ан қ оса, хаттамада ұ сталғ ан адамның кү йі (мас болуы, жарақ аттарының болуы жә не тағ ы басқ а ә рекеттерінің болуы), оның киім киісі туралы мә ліметтер толық тү рде анық талып кө рсетілуі тиіс.Хаттама кү дікті адамғ а хабарланады, оның қ ұ қ ық тары тү сіндіріледі жә не тү сіндірілгені туралы хаттамағ а жазба белгіленеді. Хаттамағ а кү дікті мен оны толтырғ ан адам қ ол қ ояды. Хаттаманың кө шірмесі қ олхат арқ ылы кү діктіге тапсырылады (Қ ПК 230 – бап, 4 – тармақ).

Адамды ұ стау барысында анық тау, тергеу органдары немесе анық таушы, тергеуші ұ стау туралы хаттама толтырылғ ан сә ттен бастап он екі сағ ат ішінде прокурорғ а хабарлауы міндетті.

Қ Р Қ ПК – нің 134 – бабына сә йкес осы мерзім ішінде ұ стау туралы хабарланады:

-жанұ яның кә мелетке жасы толғ ан мү шелеріне, олар болмағ ан жағ дайда кү діктінің жақ ын туыстарына хабарланады немесе кү діктінің не айыпталушының ө зіне хабарлауғ а мү мкіндік беріледі;

-ә скери бө лімнің командованиесіне хабарланады, егер кү дікті ә скери қ ызметтегі адам болса;

-ұ стау орны туралы ақ паратты білу ү шін қ орғ аушысына хабарланады.

Алдын ала тергеу мү ддесіне сай кү діктінің туыстарына ө зі хабарлау қ ұ қ ығ ы шектелуі мү мкін (мысалы, қ ылмысқ а бірге қ атысқ андар қ ылмыстың ізін жою немесе ө зі ұ сталмауғ а талпыну қ аупінің алдын алу ү шін).

Кейбір жағ дайларда ұ сталғ аны туралы хабарлама прокурордың санкциясымен де жү зеге аспауы мү мкін. Хабарламаны кейінге қ алдыру тергеудің айрық ша жағ дайларымен, тергеу қ ұ пияларымен негізделеді (мысалы, ұ йымдасқ ан топ жасағ ан қ ылмыс, қ астандық қ а қ атысушының біреуін ғ ана ұ стау басқ а қ атысушылардың тергеу ісіне қ арсы кедергі келтіруі мү мкін).

Кә мелетке жасы толмағ андарды ұ стау туралы қ андай бір жағ жайжа болмасын тез арада оның заң ды ө кіліне хабарланады (Қ Р Қ ПК 56 – тарау). Тергеуші не анық таушы кү діктінің асырауындағ ы адамды қ амқ орлығ ына алу туралы жә не оның мү лкін сақ тау туралы шаралардық олдануғ а міндетті.

Кү дікті ұ сталғ ан сә ттен бастап 24 сағ аттан кешіктірмей кү діктіге қ орғ аушысының қ атысуымен жауап беру мү мкіндігі жү ргізілуі тиіс (Қ Р Қ ПК 64 – бап).

Кү дікті адам тергеу изоляторына қ амауғ а алынады, тергеу изоляторынан алыс жерде болғ ан жағ дайда прокурор, анық таушы, тергеуші қ аулысы бойынша бұ л адам уақ ытша ұ стау (қ амау) изоляторында, гауптвахтада қ амауғ а алынады.

Кү діктіні ұ стау оны босатумен немесе қ амауғ а алу ретіндегі бұ лтартпау шараларын қ олданумен аяқ талады.

Заң кү діктінің босатудың мынадай негіздерін қ арастырады:

Қ Р Қ ПК 133 – бабы

1)Қ ылмыстық қ ұ қ ық бұ зушылық жасады деген кү дік бойынша ұ стап алынғ ан адам, егер:

а)қ ылмыстық қ ұ қ ық бұ зушылық жасады деген кү дік расталмаса;

ә)ұ стап алынғ ан адамғ а кү зетпен ұ стау тү ріндегі бұ лтартпау шарасын не қ амақ қ а алу не Қ азақ стан Республикасының шегінен тысқ ары жерге шығ арып жіберу тү ріндегі жазаны қ олдануғ а негіздер болмаса;

б)ұ стап алу осы Кодекстің 131 – бабының талаптарын елеулі тү рде бұ за отырып жү ргізілген болса;

в)ұ стап алу ү шін заң ды негіздер болмаса, сотқ а дейінгі тергеп – тексеруді жү зеге асырып жатқ ан адамның немесе прокурордың қ аулысы бойынша босатылуғ а жатады.

2)Егер нақ ты ұ стап алынғ ан кезден бастап жетпіс екі сағ аттың ішінде ұ стап алынғ ан адамды ұ стау орнының бастығ ына кү діктіні кү зетпен ұ стауды санкциялау туралы сот қ аулысы келіп тү спесе, ұ стап алынғ ан адамды ұ стау орнының бастығ ы оны ө зінің қ аулысымен дереу босатады жә не ол туралы іс жү ргізуінде іс жатқ ан адамғ а жә не прокурорғ а хабарлайды.

3)Осы баптың екінші бө лігінің талаптары орындалмағ ан кезде ұ стап алынғ ан адамды ұ стау орны ә кімшілігінің басшысы заң да белгіленген жауаптылық та болады.

4)Ұ стап алынғ ан адам босатылғ ан кезде оғ ан оны кімнің ұ стап алғ аны, ұ стап алудың, жеткізудің негіздері, орны мен уақ ыты, босатудың негіздері мен уақ ыты кө рсетілген анық тама беріледі.

5)Осы баптың бірінші бө лігнің 3) жә не 4) тармақ тарында кө зделген жағ дайларда, заң сыз ұ стап алу барысында не одан кейін ұ стап алынғ ан адамның қ атысуымен жү ргізілген тергеу ә рекеттері нә тижесінде алынғ ан деректер дә лелдемелер ретінде жол берілмейтін деректер деп танылады.

Жалпы ережелер бойынша ұ стау мерзімі ұ сталғ ан сә тінен бастап жетпіс екі сағ аттан артық болмауы тиіс. Егер ұ сталғ ан сә ті кө рсетілген мерзім ішінде анық таушы, тергеуші қ амауғ а алу туралы қ аулы қ абылдамаса кү дікті босатылады.

Ұ сталғ ан адамды босату кезінде мыналар тапсырылады:

-тергеуші не анық таушының кү діктіге қ атысты қ амауғ а алу тү ріндегі бұ лтартпау шарасын қ олдануды таң дау туралы ө тінішінің қ анағ аттандырылмайтындығ ы туралы прокурор немесе сот қ аулысының кө шірмесі;

-ұ стау туралы анық тама. Анық тамада кім ұ стағ аны, ұ стау негіздері, ұ сталғ ан жері, уақ ыты, босату негіздері мен уақ ыты кө рсетіледі (Қ Р Қ ПК 133 – бап).

Ү йде қ амауда ұ стау (Қ Р Қ ПК 146 – бап) қ ылмыстық процестегі жаң а бұ лтартпау шараларының бірі. Ү йде қ амауда ұ стау шарасының мә ні – айыпталушы, кү діктіні пә терінен, ү йінен немесе басқ а да тұ рғ ылық ты жерде кетпеуге, кейбір адамдармен ауызша, жазбаша жә не байланыс қ ұ ралдары бойынша қ атынас жасамауғ а тыйым салу.

Ү йде қ амауда ұ стау дене мә жбү рлеу тү ріндегі бұ лтартпау шарасы болып табылады немесе бұ л шара кү діктіні, айыпталушыны қ оғ амнан оқ шаулатады. Бұ л шара кү діктіге қ олданылады немесе айыпталушы, кү діктінің келісімінсіз сот санкциясымен таң далып алынады. Ү йде қ амауда ұ стау айыпталушының ә рекеттеу бостандығ ы мен қ арым – қ атынас жасау бостандығ ын шектеуді негіз етеді.

Қ ылмыстық процестік заң ы ү йде қ амауғ а алынғ ан адамды басқ а кү діктілермен, айыпталушылармен, жә бірленушімен олардың ө кілдерімен, куә мен, сарапшымен, куә гермен, туыстарымен, достарымен қ арым – қ атынас жасауғ а тыйым салынады.іс бойынша обьективті ө ндірісті қ амтамасыз ету мақ сатында айыпталушығ а журналистерге ақ парат беруге, бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары арқ ылы ө тініш білдіруге тыйым салынуы мү мкін. Осы кезде ү йде қ амауда алу, ереже бойынша айыпталушыны бірге тұ ратын адамдарымен қ атынасуына тыйым салу кө зделмеген.

Ү йде қ амауғ а алу шарасын таң дау барысында тергеуші прокурордың санкциясына сә йкес қ аулы шығ арады.

Арнайы шарт негізінде заң мынаны қ арастырады:

-ү йде қ амауғ а алу шарасы айыпталушы немесе кү дікті кә рі жаста болуы;

-ауыр науқ асты болуы;

-жү кті болуы;

-отбасылық жағ дайлары;

-басқ а да жағ дайлар болуы сияқ ты қ амауғ а алу қ орытындысы ү шін негіздемелер мен шарттар болғ ан кезде ғ ана қ олданылады.

Ү йде қ амауғ а алу шарасын тағ айындау туралы қ аулыда белгіленген шектеулердің сақ талуын қ адағ алау міндеті жү ктелген орган мен лауазымды тұ лғ а кө рсетіледі. Қ амауғ а алынғ ан адамның тұ рғ ылық ты жері кү зетіледі, ал оның мінез қ ұ лқ ын қ адағ алау қ ажетті жағ дайларда ғ ана белгіленеді.

Ү йде қ амауғ а алу мерзімі, оны ұ зарту тә ртібі жә не шағ ымдану тә ртібі қ амауғ а алу шарасына ұ қ сас жә не ол туралы Қ Р Қ ПК – нің 96 – бабында кө рсетілген.

Ү йде қ амауғ а алынғ ан кү діктінің, айыпталушығ а салынғ ан шектеулер мен тыйымдар бұ зылғ ан жағ дайда бұ лтартпау шарасы қ амауғ а алу қ орытындысымен ө згертілуі мү мкін.

Сот-аспектілері тактикасы жалпы ережелер оның мазмұ ны алынғ ан ө з ерекшеліктері бар. Ә лбетте, процессуалдық мә жбү рлеу шарасы ретінде қ амауда ұ стау анық тамасы, оның тактикалық ерекшеліктері дамыту жә не қ арау ү шін жеткілікті болып табылады. Қ ылмыстық істі қ амтамасыз ету ү шін – бір жағ ынан ұ стау басқ а адамның заң сыз іс – шаралар алдын алу ү шін жү ргізіледі. Сонымен қ атар, кез – келген іс – тергеу мақ саты дә лелдемелерді жинау болып табылады. Кү діктіні ұ стау тергеу жатқ ызуғ а мү мкін емес. Ә лбетте, заң процессуалдық мә жбү рлеу шараларын процессуалдық іс қ осу ү шін себеп болды, қ андай ұ қ сас қ орытындылар келеді. Қ амауда ұ стау орны бойынша орналастыру кейіннен ішкі істер органына жеткізілген кү рделі тө тенше (жедел ә рекетті жә не мә жбү рлеу шарасын ү йлестіретін) қ ылмыс жасағ ан кү дікті адамның бостандығ ы қ ысқ а мерзімді шектеуге бағ ытталғ ан іс – шаралар, оның қ арсылық тың жолын кесу жә не ұ стау. Ұ стау анық тау оны жү зеге асыру барысында жү ргізіп отырғ ан міндеттерді кө рініс:

-анық тау, алдын ала тергеу жә не сот талқ ылауы органдарының қ ашып кету ә рекетін жолын кесу;

-адамның қ ылмыстық іс ә рекетін жолын кесу.

Қ амауғ а алу – кейбір жағ дайларда, қ ылмыс жасады деген кү дікпен бір адамды ұ стау бұ лтартпау шарасын қ олдану алдында болу мү мкін. Ресейде жедел жағ дайды қ арқ ындылығ ы, сондай – ақ Ресейдің қ ылмыстық заң намасы бас бостандығ ынан айыруғ а жазаланады, ол ү шін қ ылмыс жасады деген кү дікпен бір адам, полиция учаскесіне алып кезінде, ә детте, ө з еркімен қ арсылық беруден бас тартса, бұ л факт жә не қ ашуғ а тырысады. Сондық тан ұ стау тактикалық жә не қ ұ қ ық талаптарына сә йкес қ атаң жү зеге асыру ү шін қ ажетті болып табылады.

Қ азақ стан Республикасының Қ ылмыстық Кодексінде 33 – бабында ұ стаудың мынандай тү рі кө зделген. Яғ ни бұ л процесуалдық нормағ а жатпайтын ұ стау ә рекеті болып табылады.

Қ ылмыс жасағ ан адамғ а оны мемлекеттік органдарғ а жеткізу жә не оның жаң а қ ол сұ ғ ушылық жасау мү мкіндігін тыю ү шін ұ стау кезінде зиян келтіру, егер мұ ндай адамды ө зге амалдармен ұ стау мү мкін болмаса жә не бұ л орайда осы ү шін қ ажетті шаралар шегінен шығ уғ а жол берілмесе, қ ылмыс болып табылмайды.

Қ ол сұ ғ ушылық жасағ ан адамды ұ стау адамғ а келтірілген зиян жағ дай мә жбү р етпейтін анық шектен тыс зиян қ ажетсіз келтірілген кезде, олардың ұ сталатын адам жасағ ан қ ылмыстың сипаты мен қ оғ амдық қ ауіптілік дә режесіне жә не ұ стаудың мә н – жайына кө рінеу сай келмеуі ұ стау шараларын асыра сілтеу деп танылады. Бұ лайша асыра сілтеу қ асақ ана зиян келтірілген жағ дайда ғ ана қ ылмыстық жауаптылық қ а ә кеп соғ ады.

Қ ол сұ ғ ушылық жасағ ан адамды ұ стауғ а бұ ғ ан арнаулы уә кілеттілігі бар адамдармен бірге жә бірлегушілер мен басқ а азаматтардың да қ ұ қ ығ ы бар.

Қ ылмыс істеген адамды ұ стау – қ ылмыстылық пен кү ресудің негізгі элементтерінің бірі. Сондық тан да қ ылмыс жасағ ан адамғ а оны мемлекеттік органдарғ а жеткізу жә не оның жаң а қ ол сұ ғ ушылық жасау мү мкіндігін тыю ү шін ұ стау кезінде зиян келтіру, егер мұ ндай адамды ө зге амалдармен ұ стау мү мкін болмаса жә не бұ л орайда осы ү шін қ ажетті шаралар шегінен шығ уғ а жол берілмесе, қ ылмыс болып табылмайды.

Қ ол сұ ғ ушылық жасағ ан адамды ұ стауғ а бұ ғ ан арнаулы уә кілеттігі бар адамдармен бірге жә бірленушілер мен басқ а азаматтардың да қ ұ қ ығ ы бар (33 – бап). Бұ л - ә ркімнің қ ызметтік жә не азаматтық парызы. Қ ылмыскерді ұ стау туралы қ ылмыстық қ ұ қ ық нормасы бұ рынғ ы Қ азақ КСР Қ ылмыстық кодексінде кө рсетілмеген еді. Азаматтардың қ ылмыскерді ұ стауғ а байланысты ә рекеттері қ ажетті қ орғ ану ретінде бағ аланады. Осындай арнаулы заң нормасы Украина, Ө збекстан Қ ылмыстық кодексінде бұ рын бар болатын. Қ азақ стан Республикасының жаң а Қ ылмыстық кодексінде тұ ң ғ ыш рет қ ылмыс істеген адамды ұ стағ анда оғ ан зиян келтіру қ ылмыс болып табылмайды деп кө рсетілген.

Ө йткені қ ылмыскерді ұ стағ анда оның жеке ө зіне, мү ліктік мү ддесіне зиян келтірілуі мү мкін. Кейбір жағ дайларда ондай зиян мө лшері аса елеулі болуы да мү мкін. Сондық тан да қ ылмыстық заң мұ ндай реттерде зиян келтірудің шекаралық белгілерін кө рсетіп беруі тиіс.

Қ ылмыс істеген адамды ұ стағ анда зиян келтірудің дұ рыстығ ын анық таудығ ы мә н – жайлар негізінен екі топқ а бө лінеді. Біріншісі, қ ылмыс істеу фактісіне байланысты мә н – жайлар, екіншісі, қ ылмыс істегеннен кейін оны ұ стауғ а байланысты келтірілген зиян.

Қ ылмыскерді ұ стаудың негізгі болып оның біткен немесе аяқ талмағ ан қ ылмысты істеуі немесе қ ылмыс істегеннен кейін одан жасырыну, қ ұ тылу ә рекеттерін жасауы болып табылады.

Бұ л жерде ескеретін жайт, қ ылмыскер деп қ асақ ана немесе абайсыздық пен қ ылмысты істеген адамғ а белгілі бір дә режеде оны ұ стағ анда зиян келтіру туралы сө з болып отыр. Қ ылмыс істеп жатқ ан адамның ө зін немесе қ ылмыс істегенен кейін нақ сол қ ылмыскерді ұ стау – осы институтты жү зеге асырудың шарты болып табылады.

Қ ылмыстық процестік кодексінің талаптарына сә йкес қ ылмыс істеді деп кү діктіден адамды ұ стауғ а мынадай негіздердің бірі болғ анда ғ ана жол беріледі:

а)бұ л адамның қ ылмыс істеп жатқ ан ү стінен шық са немесе қ ылмысты жаң а ғ ана істеп болғ ан ү стінен шық са;

б)кө зімен кө рген адамды, соның ішінде жә бірленуші де қ ылмысты істеген осы адам деп тура кө рсетсе;

в)кү дікті адамның ө зінде немесе киімінде ө з қ асында немесе ү йінде қ ылмыстың айқ ын кө здері табылса.

Қ ылмыскерді ұ стаудың сө зсіз негіздері болып оның тұ тқ ыннан, қ амаудан, жаза ө теп жатқ ан мекемеден қ ашуы болып табылады.

Қ ылмыскерді ұ стау деп негізінен ол адамның қ ылмыс істеп жатқ ан кезінде ұ сталуын айтамыз. Бірақ адам қ ылмыс жасағ ан кезде ұ сталмаса оны ұ стау қ ылмыс істегеннен кейін де қ ылмыстық жауапқ а тартудың мерзімі ішінде жү зеге асырылады.

Қ ылмыс істеген адамды ұ стағ ан кезде зиян ү шінші жақ қ а емес, тек соның ө зіне ғ ана келтіріледі. Келтірілген зиян барынша шамалы, аз жә не негізді болуы керек. Мұ ндай зиян келтіру тек амалсыздан, басқ а шараның жоқ тығ ынан болуы қ ажет. Егер қ ылмыс істеген адамның ө зі туралы белгілі болса, айналасындағ ыларғ а қ ауіп тө ндірілмесе, оғ ан зиян келтіруге ешбір негіз жоқ. Қ ыдмыскерді ұ стау барысында оғ ан келтірілген зиян мө лшері істелген қ ылмыстың қ ауіптілігіне, қ ылмыскердің тұ лғ асына, оның мінез – қ ұ лқ ына немесе оны ұ стау жағ дайына да байланысты болады. Ауыр, ө те ауыр қ ылмыс жасағ ан қ ылмыскерді ұ стау кезінде оғ ан елеулі зиян келтірілуі мү мкін. Мысалы, ә йел зорлап, қ арақ шылық жасағ ан адамдарды ұ стағ анда олардың қ арсылығ ына қ арай келтірілген зиян мө лшері де соғ ан сә йкес болуы ық тимал.

Ұ стау кезінде қ ылмыскерге келтірілген зиян мө лшері қ ылмыскердің тұ лғ асына да байланысты. Мысалы, аса қ ауіпті қ ылмыскерді ұ стау кезінде оғ ан келтірілген зиян мө лшері алғ аш рет қ ылмыс жасағ ан адамғ а келтірілген зиянғ а қ арағ анда едә уір кө п болатыны ө зінен – ө зі тү сінікті. Зиян мө лшері ұ сталатын қ ылмыскердің жынысына, жасына да байланысты. Қ азақ стан Республикасы Қ ылмыстық атқ ару кодексінің тиісті бабына сә йкес тұ тқ ын орнынан қ ашқ ан ә йелдерге, жасө спірімдерге қ ару қ олдануғ а болмайды. Осығ ан байланысты жасө спірімдерді, ә йелдерді, ө те кә рі адамдарды, мү гедектерді қ ылмыс істеген кезде немесе одан кейін ұ стағ анда оғ ан қ олданылатын кү штеу шараларын шектеу қ ажет. Аса ерекше жағ дайларда ғ ана мұ ндай адамдарды ұ стау оларғ а зиян келтіруімен ұ штасу керек.

Зиян келтіру кейбір жағ дайларда ұ сталатын қ ылмыскердің қ арулануына, қ ылмыс істеген уақ ытқ а, орынғ а, жағ дайына да байланысты. Қ ылмыскерді ұ стаудың мақ саты оны ә діл соттылық қ а беру болып табылады. Сондық тан да қ андай жағ дайда болмасын қ ылмыстың мә ніне, қ ылмыскердің кім екеніне тіпті оның бұ рынғ ы ату жазасына, сотталғ анына қ арамастан оны тірідей ұ стау, ә діл соттылық ты жү зеге асыратын органғ а табыс ету қ ажет. Қ ылмыскерді ұ стау барысында оның ө мірін жою қ ажетті қ орғ ану шегінде ғ ана жү зеге асырылады.

Қ ол сұ ғ ушылық жасағ ан адамды ұ стау адамғ а келтірілген зиян жағ дай мә жбү р етпейтін анық шектен тыс зиян қ ажетсіз келтірілген кезде, олардың ұ сталатын адам жасағ ан қ ылмыстың сипаты мен қ оғ амдық қ ауіптілік дә режесіне жә не ұ стаудың мә н – жайына кө рінеу сай келмеуі ұ стау шараларын асыра сілтеу деп танылады. Бұ лайша асыра сілтеу қ асақ ана зиян келтірілген жағ дайда ғ ана қ ылмыстық жауаптылық қ а ә кеп соғ ады делінген (33 – бап, 2 – бө лігі). Мұ ндай асыра сілтеу ү шін қ асақ ана (абайсызда емес) зиян келтірген реттерде ғ ана жауапқ а тартылады. Мұ ндай шектен шығ удың, яғ ни асыра сілтеудің заң да кө рсетілген тү рлері мынадай:

а)істелген қ ылмыстың қ аупінің сипаты мен дә режесіне сай емес жағ дайда қ ылмыс істеген адамды ұ стағ анда зиян келтіру. Мысалы, біреуге қ асақ ана жең іл жарақ ат салғ ан адамды ұ стағ анда, оны ұ стау барысында оғ ан ауыр дене жарақ атын келтіру немесе сарай ү стінде ә рі қ арай барар жері жоқ, жасырынып тұ рғ ан жерде тұ рып мылтық пен атып жаралау жә не т.б.

б)ұ стау жағ дайына сө зсіз сә йкес келмеуі салдарынан кісіге қ ажетсіз, жағ дайларғ а байланыссыз сө зсіз шамадан тыс зиян келтіру. Мысалы: қ ылмыскерге болмашы зиян келтіріп ұ стауғ а болатын болса, оғ ан шамадан тыс ауыр, қ ажетсіз залал келтіріп, жарақ ат салып ұ стау, ату, мү гедек жасау т.б. мә селелер. Осындай қ ажетті шамалардың шегінен шығ уы тек қ асақ аналық пен ғ ана жү зеге асырылады. Заң бойынша қ ылмыс істеген адамды ұ стағ анда оғ ан зиян келтірудің қ ажетті шараларының шегінен шығ у кінә лінің жауаптылығ ын жең ілдететін мә н – жайлардың қ атарына жатады.

Қ ылмыскерді ұ стаудың қ ажетті қ орғ ану мен аса қ ажеттіліктен ө згешеліктері мынандай:

а)қ ажетті қ орғ ану тікелей тө ніп тұ рғ ан нақ ты қ иянатты тойтаруда жү зеге асырады. Қ ылмыскерді ұ стау қ ылмыс істеп жатқ ан кезде, тікелей қ ылмыс істегеннен кейін жү зеге асырылады;

б)қ ажетті қ орғ анудың мақ саты – қ ылмысты тойтару, қ ылмыскерді ұ стауда оны ө кімет органдарына табыс ету;

в)аса қ ажеттілікте келтірілген залалдың мө лшері тойтарылғ ан залал мө лшерінен міндетті тү рде аз болуы қ ажет. Қ ылмыскерді ұ стағ анда (қ ажетті қ орғ анудағ ы сияқ ты) қ ылмыскерге келтірілген зиян мө лшері кө п болуы да мү мкін, бірақ ол сө зсіз шамадан тыс болмауы керек.

Қ арт адамдар мен мү гедектер ү йіне орналастыру ү шін немесе оларғ а қ орғ аншылық ты белгілеу ү шін не заң ғ а сә йкес жауапқ а тарту ү шін ұ стау, бірақ 30 тә улікте кө п емес мерзімге ұ стау жү ргізіледі. Егер қ алада немесе ауданда мұ ндай қ абылдаушы – бө луші болмаса, мұ ндай тұ лғ алар прокурордың санкциясымен УҰ И – да 10 тә уліктен аспайтын мерзімге ұ сталуғ а жатады.

Ұ стаудың мә ні оның дә лелдеу процесіне тигізетін ә серін де анық талады. Ұ стаумен бірқ атар кейінге қ алдырылмайтын тергеу ә рекеттеріне байланысты. Олардың кө мегімен дә лелдемелер жиналады. Мысалы, жеке тінту, киімді қ арау, куә ландыру жә не т.б.

Ұ стаудың мә ні, сондай – ақ ол кү діктіні қ ылмыстық ә рекетін жалғ астыру мү мкіндігінен айыра отырып, жаң а қ ылмыстың жасалуынан алдын алады. Мұ ндай процесуалдық мә жбү рлеу шарасының қ олданылуы куә лардың, жә бірленушілердің қ ылмыстық процестің ө зге де қ атысушыларының қ орғ алуын қ амтамасыз ету аспектілерінде де ө те маң ызды.

Ұ сталғ ан тұ лғ аларды қ амаудан босату келесі жағ дайларда жү ргізіледі:

1)қ ылмыс жасады деген кү дік расталмаса;

2)ұ сталғ ан адамғ а қ амауғ а алу тү ріндей бұ лтартпау шарасын қ олдануғ а негізі болмаса;

3)ұ стау қ ылмыс жасады деп кү діктелген тұ лғ аларды ұ стау тә ртібін бұ за отырып жү ргізілсе, анық таушының, тергеушінің, прокурордың қ аулысы бойынша босатылуғ а жатады.

Ұ стау кезінен бастап 72 сағ ат ішінде кү діктіге қ атысты қ амуғ а алу тү ріндегі бұ лтартпау шарасы таң далуғ а тиіс немесе ол босатуғ а жатады.

Егер ұ сталғ ан кезден бастап 72 сағ ат ішінде ұ стаушыны ұ стау органының бастығ ына арызданушының, тергеушінің ұ сталғ ан адамғ а бұ лтартпау шарасы ретінде қ амауғ а алуды қ олдану туралы прокурор санкцияландырылғ ан қ аулысы келіп тү спесе, ұ стау органының бастығ ы ұ сталғ ан тұ лғ аны ө зінің қ аулысымен бірден босатылады жә не ол туралы іс жү ргізіліп жатқ ан адамғ а жә не прокурорғ а хабарлайды.

Ұ сталғ ан адамды ұ стау орны ә кімшілігінің бастығ ы осы талаптарды орындамағ ан жағ дайда заң мен белгіленгендей жауапты болады.

Ұ сталғ ан адамды босату кезінде соң ғ ысына оны кім ұ стағ андығ ы, ұ стаудың негізі, орны жә не уақ ыты, босатудың негізі мен уақ ыты кө рсетілген анық тама беріледі.

Хаттама толтырылғ аннан кейін ұ сталғ ан кү дікті мә ртебесіне ие болады жә не оғ ан осы кезден бастап Қ Р Қ ПК 64 – бабында кө зделген қ ұ қ ық тары мен міндеттері тү сіндіріледі.

Ұ сталғ андардың (кү діктілердің) процессуалдық жағ дайын сипаттау кезінде олар Азаматтық жә не саяси қ ұ қ ық тар жө ніндегі халық аралық пактінің 9 – шы бабының 4 – ші тармағ ына сә йкес жә не Қ Р Конституциясының бабына сә йкес олар ұ стаудың заң дылығ ы мен негізсіздігін тек прокурорғ а ғ ана емес, сондай – ақ сотқ а да шағ ымдана алатындығ ын айта кеткен жө н.