Теориялық әдістерге сипаттама.

Теориялық зерттеудің ғ ылыми ә дістері. 1. Формализация – белгілік-символдық тү рде мазмұ нды білімнің кө рінісі. Формализация табиғ и жә не жасанды тілдерді бө луге негізделеді. Табиғ и тілдегі ойлаудың кө рінісін формализацияның бірінші қ адамы деп атауғ а болады. Табиғ и тілдер қ арым-қ атынас қ ұ ралы ретінде кө п мә нділікпен, кө п жақ тылық пен, дә лсіздікпен, бейнелікпен жә не т.б. сипатталады. Бұ л ү немі жаң а мә ндер мен мағ ыналарғ а ие болатын, ашық, ү здіксіз ө згеретін жү йе болып саналады. Формализацияны ә рі қ арай терең дету білімді дә л жә не қ атаң кө рсетуге арналғ ан, жасанды тілдерді қ ұ румен байланысты болады. Математиканың символдық тілдерінің мақ саты – жазбаларды қ ысқ арту ғ ана емес, оны стенография арқ ылы жасауғ а болады. Жасанды тілдің формулалар тілі танымның қ ұ ралы бола алады. Ол теориялық танымды эмпирикалық танымдағ ы микроскоп сияқ ты рө л атқ арады. Арнайы символиканы қ олдану қ арапайым тілдегі сө здердің кө п мағ ыналылығ ын жоюғ а мү мкіндік береді. Формальданғ ан ой-тұ жырымдарында ә рбір символ қ атаң бір мағ ына береді.

Коммуникация жә не пікір, ақ парат алмасудың ә мбебап қ ұ ралы ретінде тіл кө птеген функцияларды атқ арады. Математика мен логиканың маң ызды міндеті - бар ақ паратты дә л беру жә не қ айта қ ұ ру, табиғ и тілдің бірқ атар кемшіліктерін жою болып табылады. Бұ л ү шін жасанды формальданғ ан тілдер қ ұ рылады. Бұ ндай тілдер ең алдымен, ғ ылыми танымда, ал соң ғ ы жылдары компютер кө мегімен ә ртү рлі процестерді бағ дарламалау жә не алгоритмдеуде кең қ олданыс тапты.

Жасанды тілдердің жетістігі ретінде, ең алдымен, оның дә лдігін, бірмағ ыналылығ ын, ең бастысы – санау арқ ылы қ арапайым ой-тұ жырымының мазмұ нын кө рсету мү мкіндігін атауғ а болады. Ғ ылыми танымдағ ы формализацияның мә ні келесіден тұ рады:

- ол ұ ғ ымдарды талдауғ а, нақ тылауғ а, анық тауғ а, тү сіндіруге мү мкіндік береді. Қ арапайым ауызекі тілдегі ой-пікірлер анық болып кө рінгенмен, ғ ылыми таным ү шін ө здерінің белгісіздігімен, дә лсіздігімен сә йкес келе бермейді.

- ол дә лелдерді талдауда ерекше рө льге ие болады. Формулалардың бірізділігі тү ріндегі дә лелдерді кө рсету оғ ан қ атаң дә лдікті береді.

- есептеу қ ұ рылғ ыларындағ ы алгоритмизация жә не бағ дарламалау процестері ү шін негіз бола алады.

Формализацияда объектілер туралы ой-тұ жырымдар белгілер арқ ылы операциялау кең істігіне ө теді. Белгілердің орнын заттардың қ асиеттері мен қ атынастары туралы ой-пікірлер алады. Осындай жолмен ә ртү рлі қ ұ былыстар мен процестердің қ ұ рылымын анық тауғ а мү мкіндік беретін, кейбір пә ндік саланың белгілік моделін жалпылау қ ұ рылады. Формализация процесіндегі басты нә рсе – жасанды тілдердің формуласында операция жасауғ а болады, одан жаң а формулалар мен қ атынастарды алуғ а болады. Осылайша, ой-пікірлер бар операциялар белгілер мен символдары бар ә рекеттермен ауыстырылады.

Бұ л мағ ынадағ ы формализация ө зінше ой-пікірдің логикалық формасын нақ тылау арқ ылы, оның мазмұ нын нақ тылаудың логикалық ә дісін айқ ындайды. Формализация, осылайша, - мазмұ ны бойынша ә ртү рлі процесс формаларын жалпылау, осы формаларды оның мазмұ нынан абстракциялау болып табылады. Ол мазмұ нды оның формаларын анық тау арқ ылы нақ тылайды жә не ә ртү рлі дә режеде жү зеге асырылады.

2. Аксиомалық ә діс - ғ ылыми теорияларды дедуктивті қ ұ рудың бір тә сілі, онда:

А) ғ ылымның негізгі терминдер жү йесі қ ұ рылады (мысалы, Эвклид геометриясындағ ы – бұ л нү кте, тік бұ рыш, жазық тық жә не т.б. ұ ғ ымдары);

Б) осы терминдерден бастапқ ы болып саналатын жә не дә лелдеуді қ ажет етпейтін, кө птеген аксиомалар (постулаттар)-ережелер қ ұ рылады. Белгілі ереже бойынша, аталғ ан теорияның басқ а ой-тұ жырымдары пайда болады (мысалы, Эвклид геометриясындағ ы «екі нү кте арқ ылы бір ғ ана сызық жү ргізуге болады», «тұ тас бө ліктен ү лкен»);

С) бастапқ ы ережелер қ ұ руғ а жә не бір ережеден екіншісіне ө туге, сонымен бірге теорияғ а жаң а терминдер енгізуге мү мкіндік беретін ережелер тұ жырымдарының жү йесі қ ұ рылады;

Д) шектелген аксиомалардан кө птеген дә лелденген ережелерді – теоремаларды алуғ а мү мкіндік беретін, ереже бойынша постулаттарды қ айта қ ұ ру жү зеге асырылады.

Осылайша, аксиомалардан теореманы тұ жырымдау ү шін, тұ жырымның арнайы ережелері қ ұ рылады. Теорияның барлық ұ ғ ымдары (ә детте, дедуктивті) бастапқ ыдан басқ а, енгізілген ұ ғ ымдарды білдіретін, анық тамалар арқ ылы енгізіледі. Аксиомалық ә дістегі дә лел – бұ л формулалардың бірқ атар бірізділігі, олардың ә рқ айсысы аксиома болып саналады немесе тұ жырымның белгілі бір ережесі бойынша алдың ғ ы формулалардан алынады.

3. Жү йелі тә сіл – объектілерді жү йе ретінде қ арастыру негізінде, жалпығ ылыми ә діснамалық принциптердің жиынтығ ы. Жү йе (система, грек тілінен аударғ анда – біртұ тас деген мағ ынаны білдіреді) – белгілі тұ тастық, бірлікті қ ұ райтын, бір-бірімен, ортамен ө зара қ атынаста жә не байланыста болатын, элементтердің жиынтығ ын кө рсететін жалпығ ылыми ұ ғ ым.

Жү йелердің типтері кө пқ ырлы: материалды жә не рухани, органикалық емес жә не тірі, механикалық жә не органикалық, биологиялық жә не ә леуметтік, статикалық жә не динамикалық, ашық жә не тұ йық жә не т.б. Кез келген жү йе қ ұ рылымы мен ұ йымдасуы бар кө птеген ә ртү рлі элементтерден тұ рады. Қ ұ рылым – а) тұ тастығ ы мен ө зіне ұ қ састығ ын қ амтамасыз ететін, объектілердің тұ рақ ты байланыстарының жиынтығ ы; б) кү рделі біртұ тастың элементтер байланысы арақ атынасындағ ы тұ рақ ты тә сілі (заң ы). Жү йелі тә сілдің спецификасы, зерттеуді объектінің тұ тастығ ын ашуғ а жә не оның механизмдерін қ амтамасыз етуге, кү рделі объектінің байланысының кө птеген типтерін анық тауғ а, оларды бірың ғ ай теориялық картинағ а жинақ тауғ а бағ ыттайды.

Жү йелі тә сілге қ ойылатын негізгі талаптар қ атарына мыналар жатады:

А) ә рбір элементтің жү йедегі орны мен функциясы бойынша, тә уелділігін анық тау, тұ тастың қ асиеттері оның элементтерінің қ асиеттер санына сә йкес келмеуін ескеру;

Б) жү йенің жеке элементтері мен оның қ ұ рылымының қ асиеттерінің ерекшеліктерімен негізделгенін талдау;

В) жү йе мен ортаның ө зара іс-ә рекетін, ө зара тә уелділігі механизмдерін зерттеу;

Г) аталғ ан жү йеге тә н, иерархиялық сипатын зерттеу;

С) жү йені кө паспектілі қ амту мақ сатымен сипаттамалардың кө птігін қ амтамасыз ету;

Д) жү йенің динамизмін оның дамуы тұ тастық ретінде қ арастыру.

Жү йелі тә сілдегі маң ызды ұ ғ ымдардың бірі ретінде «ө зіндік ұ йымдасу» ұ ғ ым алынады. Аталғ ан ұ ғ ым кү рделі, ашық, динамикалық, ө зіндік дамушы жү йені қ ұ ру, қ айта қ ұ ру жә не жетілдіру процесін сипаттайды, элементтер арасында қ атаң емес, мү мкін боларлық сипаттағ ы байланыс болады.

Қ азіргі заманғ ы ғ ылымда ө зіндік ұ йымдасушы жү йелер синергетиканың зерттеуінің арнайы пә ні болып табылады. Жү йелі тә сілдің қ ұ рылымғ а, байланысқ а жә не қ атынастарғ а бағ дарлануы оның тарихилық принциптеріне сә йкес келмеуді дегенді білдірмейді. Керісінше – ол онымен тығ ыз байланысты.

4. Идеализация – кө п жағ дайда абстракциялаудың ө згеше тү рі ретінде қ арастырылады. Идеализация – бұ л шынайы ө мірде болмағ ан жә не жү зеге асырылмайтын, бірақ шынайы ө мірде олардың бейнелері бар объектілер туралы ұ ғ ымдарды ойша конструкциялау. Идеализация процесінде заттардың шынайы қ асиеттерінен ауытқ у, қ ұ рылатын ұ ғ ымдардң мазмұ нына бір уақ ытта енгізілетін белгілерді қ ұ ру жү зеге асады. Нә тижесінде идеалданғ ан объект пайда болады, онымен шынайы объектілерді бейнелеуде теориялық ойлауды операциялауғ а болады. Идеализация нә тижесінде танылатын объектінің сипаттамасы мен жақ тары шынайы эмпирикалық материалдан оқ шауланғ ан, теориялық модель қ ұ рылады.

Идеализацияның нә тижесі бойынша ұ ғ ымдардың ү лгісі ретінде, «нү кте» - шынайы ө мірде ө лшеуі жоқ нү кте ретінде берілетін объектіні табу мү мкін емес; «тү зу сызық», «абсолютті қ ара дене», «идеалды газ» сияқ ты ұ ғ ымдар алынады. Идеалданғ ан объект шынайы заттар мен процестердің кө рінісі ретінде болады. Идеализация кө мегі арқ ылы теориялық конструкт объектілерін қ ұ ра отырып, ә рі қ арай оларды ой-тұ жырымдарды операциялауда қ олдануғ а болады жә не шынайы процестердің абстрактілі сызбасын қ ұ руғ а болады.

Осылайша, идеалданғ ан объектілер таза фикция болып саналмайды, олар кү рделі жә не оның негізделген кө рінісінің нә тижесі болып саналады. Идеалданғ ан объект танымда белгілері бойынша шынайы заттарды кө рсетеді. Ол шынайы заттың қ ысқ артылғ ан жә не сызбалы бейнесі болып табылады. Теориялық ой-тұ жырымдары шынайы объектілерге тікелей жатпайды, олар идеалданғ ан объектілерге жатады, танымдық іс-ә рекет арқ ылы мә нді байланыстар мен заң дылық тарды қ алыптастыруғ а мү мкіндік береді.

Идеалданғ ан объектілер – шынайы ө мірде жү зеге асырылмайтын оқ иғ аны жү зеге асыруғ а бағ ытталғ ан ә ртү рлі ойлау эксперименттерінің нә тижесі. Дамығ ан ғ ылыми теорияларда ә детте, жеке идеалданғ ан объектілер мен олардың қ асиеттері қ арастырылмайды, идеалданғ ан объектілер мен олардың қ ұ рылымының біртұ тас жү йесі қ арастырылады.

Қ азіргі заманғ ы ғ ылымда ойлау эксперименті – идеалданғ ан объектілерге жү ргізілетін ойлау процедураларының жү йесі – кең тарала бастады. Ойлау эксперименті – бұ л шынайы эксперименталды ситуациялардың теориялық моделі. Бұ нда ғ алым шынайы заттар мен олардың ө мір сү ру жағ дайларын емес, олардың концептуалды бейнелерін операциялайды.

Педагогикадағ ы математкалық ә дістер сауалнама ә дісі жә не эксперимент арқ ылы алынғ ан мә ліметтерді ө ң деуге қ олданылады, сонымен бірге зерттелетін қ ұ былыстар арасындағ ы сандық тә уелділіктерді қ алыптастыруғ а қ олданылады. Бұ дан басқ а тіркеу, ранжирлеу, шкалалау ә дістері қ олданылады.

Статистикалық ә діс кө пшілік материалды ө ң деуде қ олданылады, яғ ни кө рсеткіштердің орташа шамасын анық тауда қ олданылады: орта арифметикалық шама, медиана – қ атардың ортасының кө рсеткіші, басқ а ә дістердің қ ұ рамды бө лігі. Осы ә дістер арқ ылы ө ң делген нә тижелер графиктер, диаграммалар, кестелер тү ріндегі сандық тә уелділікті кө рсетуге мү мкіндік береді.

Абстрактіліден нақ тылығ а ө рлеу – бұ л шектелген білімнен, нақ тылыдан абстрактіліден толық, нақ ты теориялық білімге ө рлеуге мү мкіндік беретін таным ә дісі. Осындай ө рлеу нә тижесінде алынғ ан білім, зерттелетін шындық тың қ ұ былыстармен бірлігінде мә нін сипаттайтын, ғ ылыми ұ ғ ымдар, заң дар мен теориялар формасында болады. Абстрактіліден нақ тылығ а ө рлеу – теориялық танымның аса жоғ ары дең гейі. Қ азіргі заманғ ы ғ ылымның салалары ондай дең гейге жеткен жоқ. Оның жетістіктері ғ ылыми танымның маң ызды мақ саты болып табылады. Абстрактіліден нақ тылығ а ө рлеу ә дісі – бұ л ө зінше дедуктивті ә діс, ал нақ тылыдан абстрактіліге ө рлеу – индуктивті ә діс болып саналады.

Ғ ылыми-зерттеу іс-ә рекетінде нақ тылыдан абстрактіліге ө рлеу жә не абстрактіліден нақ тылығ а ө рлеу ә дістеріне ерекше мә н беріледі. «Нақ ты» категориясы объективті шындық ты ө зіне тә н белгілері, қ асиеттері, ө зара байланыстары мен заң дылық тарын тарихшының тануын білдіреді. Нақ ты-теориялық білім объектіні мә ні мен қ ұ былыстың бірлігі арқ лы сипаттайды.

Абстрактіліге ө рлеу немесе абстракциялау – бұ л нақ тының бірқ атар қ асиеттерінен ойша ауытқ у, зерттелетін объектіде жеке, ерекше қ ызығ ушылық тудыратын белгілерді анық тау. Ғ ылыми танымдағ ы «абстрактілі» - бұ л танылатын шынайылық туралы толық емес білім. Бірақ объективті-нақ тылыдан ауытқ уда абстракция қ арастырылатын қ ұ былыстар мен процестердің мә нді қ асиеттерін кө рсетуі қ ажет.

Тарихи жә не логикалық ә дістердің ә рекеті, абстрактіліден нақ тылығ а жә не керісінше ө рлеу, қ оғ амдық қ ұ былыстарды теориялық тану процесінде ғ ана мү мкін, бұ л олардың теориялық зерттеу процесінде жетекші рө лін негіздейді. Жалпығ ылыми ә дістер тарихи объектілердің кең істіктегі қ озғ алысын қ арастыруғ а мү мкіндік береді. Бұ нда синхронды, бір уақ тта жү ретін процестерді талдау басым болады. Объектілердің қ ұ рылымы мен функциялары статикада, тарихи дамуғ а қ атыссыз қ арастырылады. Кө п жағ дайда жалпығ ылыми ә дістер осы объектілердің жү йелі-қ ұ рылымдық талдауында қ олданылады.

Тарихи ә дістер керісінше, уақ ыт бойынша объектілерде жү ретін ө згерістерді зерттеуде қ олданылады. Сирек жағ дайда жалпығ ылыми жә не тарихи ә дістер біріктіріледі, онда қ оғ амдық жү йелер кешенді тү рде зерттеледі, яғ ни жү йенің қ ұ рылымы мен функциялары олардың тарихи дамуы арқ ылы тү сіндіріледі, ал тарих тарихи объектілерді немесе топтарды, олардың қ ұ рылымы мен функциялары зерттейді.

Танымдық іс-ә рекеттегі жалпығ ылыми маң ызды ә дістердің бірі ретінде тарихи жә не логикалық ә дістер алынады, олар бір-бірімен диалектикалық бірлікте болады. Тарихи – бұ л объектінің қ алыптасу жә не даму процесі. Бірақ тарихи ә діс объектінің дамуындағ ы уақ ытша бірізділікті қ арапайым қ айта жаң ғ ырту емес, ол объектінің генезисінің объективті диалектикасын жә не оның дамуының нә тижесін қ арастырады. Логикалық -теориялық – мә нді, заң ды байланыстар мен қ атынастарда дамығ ан жә не дамушы объектіні қ айта жаң ғ ырту. Соғ ан сә йкес, логикалық ә діс белгілі процестің нә тижесі ретінде, тарихи дамушы объектіні қ айта жаң ғ ырту тә сілі болып саналады, оның барысында оның ә рі қ арай, тұ рақ ты жү йелі білім беру ретінде жү зеге асуы ү шін, қ ажетті жағ дайлар қ алыптасады.

Тарихтағ ы уақ ытша бірізділік логикалық ә діс арқ ылы ашылуы мү мкін. Бірақ ол теориялық талдау ү шін бағ дар болып табылмайды. Бұ л сә йкессіздік жү йе генезисінің факторлары ретінде болатын, қ ұ былыстармен негізделмейді, даму кезең інде оны қ айта жаң ғ ырту ү шін қ ажетті жағ дайлар жасайды. Олардың кө пшілігі тарихи процесс барысында жойылады. Тарихи қ ұ былыстардың уақ ытша бірізділігі барлық уақ ытта белгілі бір тарихи қ айта қ ұ рылымдарды қ алыптастыру процесімен анық талмайды.

Қ оғ амдық процестердің дамуы тарихи жә не логикалық ә дістердің бірлігін қ олдану арқ ылы танылады. Жаратылыстану ғ ылымының объектілері дамуда зерттелмеуі мү мкін. Сондық тан, оларды тануда тек логикалық ә дісті қ олдануғ а болады.

Тарихи ә дістің маң ыздылығ ын тану ә леуметтік қ ұ былыстарды зерттеуде байқ алады, бұ л бірқ атар зерттеушілерді тарихи жазбадағ ы логикалық ә дістің аз мә нді болуы туралы кө зқ арастарын білдіруге ә келеді. Бірақ, табиғ атты немесе тарихи шындық тың басқ а объектілерін терең тану белгілі уақ ыт арасында олардың қ ұ рылымы мен функцияларын алдын ала талдау негізінде ғ ана жү зеге асырылады. Сондық тан, тарихты зерттеу, кү рделі процестер мен қ ұ былыстарғ а қ атысты, тарихи тә сіл арқ ылы жеткіліксіз болып саналады. Аталғ ан жағ дайдағ ы ғ ылыми зерттеудің қ ажетті шарты ретінде логикалық ә дісті қ олдануды атауғ а болады.