Жалпы логикалық әдістер және таным тәсілдері.

1. Талдау (грек тілінен аударғ анда – бө лу, талдау) – объектінің қ ұ рамдас бө ліктерін ө з бетінше зерттеу мақ сатында бө лу, талдау. Шынайы іс-тә жірибеде жә не ойлау іс-ә рекетінде қ олданылады.

Талдаудың тү рлері: механикалық бө лу; динамикалық қ ұ рамды анық тау; тұ тастың элементтерінің ө зара ә рекет формаларын анық тау; қ ұ былыстардың себептерін табу; білім жә не оның қ ұ рылымы дең гейлерін анық тау жә не т.б.

Талдауда заттың сапасын қ адағ алау керек. Білімнің кез келген саласында объектіні бө лудің белгілі бер шекарасы бар, одан кейін біз қ асиеттер мен заң дылық тар ә леміне енеміз (атом, молекула жә не т.б.). Талдаудың бір тү рі ретінде заттарды кластарғ а бө луді атауғ а болады.

2. Жинақ тау (грек тілінен аударғ анда – біріктіру – шынайы немесе ойша заттың бө ліктерін жә не жақ тарын біртұ тасқ а біріктіру). Синтез – бұ л тұ тастың бө ліктерін ырық сыз, эклектикалық біріктіру емес, ол мә нді анық тауғ а қ арай диалектикалық тұ тастық болып саналады. Қ азіргі заманғ ы ғ ылым ү шін тек қ ана ішкі емес, сонымен бірге пә наралық синтез жә не ғ ылым синтезі тә н.

Синтездің нә тижесі ретінде компоненттердің қ асиеттерін сырттай біріктіру, олардың ішкі ө зара байланысы мен ө зара тә уелділігінің нә тижесі болып табылатын жаң а қ ұ рылым болып саналады. Анализ жә не синтез диалектикалық тұ рғ ыда бір-бірімен ө зара байланысты, бірақ іс-ә рекеттің кейбір тү рлері аналитикалық (мысалы, аналитикалық химия) немесе синтетикалық (мысалы, синергетика) болып табылады.

3. Абстракциялау (латын тілінен аударғ анда – бір жақ ты кө рініс):

а) біртұ тастың бір жағ ы, сә ті, бө лігі, шындық тың бір бө лігі, дамымағ ан, біржақ ты, фрагментарлы (абстрактілі);

ә) қ асиеттің белгілі сә тінде танушы субъектінің бір уақ ытта қ ызығ ушылығ ын анық тайтын, бірқ атар қ асиеттер мен зерттелетін қ ұ былыстан ойша қ озғ алу процесі (абстракциялау);

б) ойлаудың абстракциялау ә рекетінің нә тижесі (абстракция тар мағ ынасында).

Бұ л «абстрактілі заттар», жеке алынғ ан ұ ғ ымдар мен категориялар ретінде («аппақ», «даму», «ойлау» жә не т.б.) олардың жү йесі алынады (олардың ішінде ерекше дамығ андары - математика, логика жә не философия саналады).

Абстракциялаудың негізгі сұ рағ ы – қ арастырылатын қ асиеттердің қ айсысы мә нді, қ айсысы қ осалқ ы болуында. Объективті шындық та ойлаудың абстракциялаушы жұ мысы ретінде, ә рбір нақ ты жағ дайда зерттелетін заттың табиғ атынан, сонымен бірге танымның міндеттерінен ойлаудың біржақ ты болуы алынады. Ө зінің тарихи даму барысында ғ ылым абстрактілінің бір дең гейінен екінші бір жоғ ары дең гейіне ө рлейді. Абстракцияның бірнеше тү рлері бар:

А) Тең естіру абстракциясы, оның нә тижесінде зерттелетін заттардың жалпы қ асиеттері мен қ атынастары анық талады. Бұ нда аталғ ан қ асиеттер мен қ атынастарда заттардың тепе-тең дігін қ алыптастыру негізінде, оларғ а сә йкес кластар қ ұ рылады.

Б) Изоляцияланғ ан абстракция – «таза біржақ ты болу» актілері, бұ нда ө збетінше дара заттар ретінде қ арастырыла бастайтын қ асиеттер мен қ атынастар анық талады («абстрактілі заттар» - «жақ сылық», «ақ тық» жә не т.б.).

В) Математикадағ ы ө зекті шексіздік абстракциясы – бұ нда шексіздік кө пшіліктер соң ғ ы ретінде қ арастырылады. Бұ нда зерттеуші шексіздік кө пшіліктің ә рбір элементін сипаттау жә не тіркеудің мү мкін болмауын біржақ ты қ арастырады, осындай міндетті шешілген деп қ абылдайды.

Г) Потенциалды жү зеге асыру абстракциясы – бұ л математикалық іс-ә рекет процесінде операциялардың соң ғ ы саны жү зеге асырылады.

Абстракциялар дең гейлері бойынша бө лінеді (рет бойынша). Шынайы заттар бойынша абстракциялар бірінші ретті абстракция деп аталады. Бірінші дең гейдегі абстракциялар екінші реттегі абстракция деп аталады. Абстракцияның ең жоғ ары дең гейімен философиялық категориялар сипатталады.

4. Салыстыру – объектілердің ұ қ састығ ы немее айырмашылығ ы туралы пайымдаулар негізіндегі танымдық операция. Салыстыру кө мегімен заттардың сандық жә не сапалық сипаттамалары анық талады. Салыстыру – бұ л олардың арақ атынасын анық тау мақ сатында бір затты екіншісімен салыстыру. Салыстыру арқ ылы анық талатын қ атынастардың қ арапайым жә не маң ызды типі – бұ л ұ қ састық жә не айырмашылық қ атынастары. Салыстырудың класс қ ұ райтын «біртекті» заттардың жиынтығ ы арқ ылы маң ызы болады. Класс бойынща заттарды салыстыруды қ арастыру ү шін, мә нді белгілер бойынша жү зеге асырылады.

5. Жалпылау - заттардың жалпы қ асиеттері мен белгілерін қ алыптастыру процесі. Абстракциямен тығ ыз байланысты. Жалпылаудың гносеологиялық негізі ретінде ортақ жә не бірлік категориясы алынады.

Жалпы – бірлікті бірнеше қ ұ былыстарғ а немесе аталғ ан кластың барлық заттарына жататын, ұ қ сас, қ айталанатын белгілерді айқ ындайтын философиялық категория. Жалпының екі тү рін бө ліп қ арастыру қ ажет:

А) абстрактілі-жалпы, бірқ атар бірлікті заттардың жең іл ұ қ састығ ын білдіретін сыртқ ы ұ қ састық. Жалпының аталғ ан тү рі салыстыру жолымен анық талады, танымда шектелген, бірақ маң ызды рө л атқ арады.

Б) нақ ты-жалпы, ө зара іс-ә рекеттегі бірқ атар бірлікті қ ұ былыстардың болуы мен дамуының заң ы. Жалпының аталғ ан тү рі топтағ ы ұ қ сас, ішкі, қ айталанатын, терең қ ұ былыстардың негізін, оның дамығ ан формасындағ ы мә нін айқ андайды, яғ ни заң ды айқ ындайды. Жалпының екі тү ріне сә йкес, ғ ылыми жалпылаудың екі тү рін бө ліп қ арастырады: кез келген белгілерді анық тау жә не мә нді белгілерді анық тау.

Басқ а негізі бойынша, жалпылауды анық тауғ а болады:

А) жеке деректер мен оқ иғ алардан олардың ойлаудағ ы кө рінісіне (индуктивті жалпылау);

Б) бір ойдан екіншісіне, жалпы ойғ а ө ту (логикалық жалпылау). Жалпылау шексіз болуы мү мкін емес. Оның шекарасы ретінде текті ұ ғ ымдары жоқ жә не жалпылауғ а келмейтін, философиялық категорияларды атауғ а болады.

6. Индукция – бақ ылау мен эксперимент нә тижелерін жалпылаумен жә не жекеден жалпығ а қ арай жү ретін ой қ озғ алысымен байланысты, зерттеудің логикалық тә сілі. Индукцияда аталғ ан тә жірибелер жалпығ а қ арай жү реді. Тә жірибе шексіз жә не толық болмағ андық тан, индуктивті тұ жырымдардың мә селелі (мү мкін боларлық) сипаты болады. Индуктивті жалпылаулар ә детте, тә жірибелі шындық ты немесе эмпирикалық заң дарды қ арастырады.

7. Дедукция – таным процесінде жалпыдан жекеге қ арай жү ретін ой қ орытындысы; логикалық тұ жырым процесінде логиканың белгілі ережелерінен олардың қ орытындысына қ арай ө ту. Ғ ылыми танымның бір тә сілі ретінде, индукциямен тығ ыз байланысты, олар диалектикалық ө зара байланысты ой қ озғ алысының тә сілдері. Аналогия шынайы білім бермейді: егер аналогия бойынша ой қ орытындылары шынайы болса, қ орытынды да шынайы болады деген сө з емес. Аналогия бойынша тұ жырымдардың мү мкін боларлығ ын арттыру ү шін, тө мендегілерге ұ мтылу қ ажет:

А) салыстырылатын объектілердің сыртқ ы емес, ішкі қ асиеттеріне;

Б) бұ л объектілер маң ызды жә не мә нді белгілері бойынша ұ қ сас болады;

В) сә йкес келетін белгілердің шең берінің кең болуы;

Г) ұ қ састық ғ ана емес, айырмашылық тар да ескеріледі.

8. Модельдеу. Аналогия бойынша ой қ орытындылары кең ірек тү сіндіріледі, бұ л бір объекті туралы ақ паратты ауыстыру модельдеудің гносеологиялық негізін қ ұ райды – объектілерді модель бойынша зерттеу ә дістері.

Модель (латын тілінен аударғ анда – шама, ү лгі, норма) – логикада жә не ғ ылым ә діснамасында – шынайылық тың белгілі фрагментінің аналогы, адамзат мә дениетінің ой пікірі, жә не т.б. – модельдің тү пнұ сқ асы. Ол тү пнұ сқ а туралы ақ паратты сақ тау жә не кең ейту ү шін қ ызмет етеді. Модель мен тү пнұ сқ а арасында ұ қ састық болуы керек: дене сипаттамасы, функциялар; зерттелетін объектінің жә не оның математикалық сипаттамасының қ алпы; қ ұ рылымы жә не т.б. Осы ұ қ састық модельді тү пнұ сқ ағ а ауыстыруды зерттеу нә тижесінде ақ паратты ауыстыруғ а мү мкндік береді.

Модельдеудің формалары ә ртү рлі жә не қ олданылғ ан модельдер мен модельдеу ауқ ымын қ олдануғ а байланысты болады. Материалды модельдер жаратылыстану заң дарына бағ ынатын табиғ и объектілер болып табылады. Нақ ты объектіні физикалық модельдеу кезінде, оны зерттеу бірқ атар модельді зерттеумен ауыстырылады. Идеалды модельдеуде модельдер сызба, график, чертеж, формула, кө бейту жү йесі, табиғ и жә не жасанды тілдің ұ сыныстары жә не т.б. ретінде болады. Қ азіргі кезде математикалық (компьютерлік) модельдеу кең тарағ ан.

Педагогикалық қ ызмет пен педагогикалық процесс саласындағ ы ғ ылыми зерттеудің мә ні мынадай жалпы проблемелер болып табылады:

1.Педагогикалық қ ызмет пен педагогикалық процесті ұ йымдастырудың қ оғ амдық қ ұ былыс ретінде тә рбие заң дарының талаптарына сә йкестік дә режесі. Оқ ыту мен тә рбие мазмұ нының, нысандары мен ә дістерінің ө ндіргіш кү штерді дамыту талаптарына, қ оғ амдық қ атынастар практикасының сұ раныстарына сә йкестігін дер кезінде белгілеудің айрық ша маң ызы бар.

2. Педагогикалық қ ызмет мен педагогикалық процесс дегеніміз- ө те кү рделі қ оғ амдық қ ұ былыс, ол тек тә рбие заң дарына негізделіп қ ана қ оймайды. Олар заң дылық тарғ а жә не физиология, психология, философия сияқ ты аралас ғ ылымдардың деректеріне сү йенеді. Мұ ның ө зі педагогикалық процестер мен ахуалғ а кешенді ә дістемелерді арнайы оқ ып ү йренуді талап ететін ө зіндік сипат береді. Мысалы, педагогтың жеке тә сілді жү зеге асыруы, ұ жымдық жә не топтық қ атынастарды ұ йымдастыру, балалар білімдерінің, олардың мү дделері мен ұ мтылыстарының жан-кү йін диагностикалау, педагогтың ө зара іс-қ имылдың нақ ты психологиялық -педагогикалық жағ дайларын есепке алып отыруы- осының бә рі шектес ғ ылымдарғ а сү йенуді қ ажет етеді.

3. Педагогикалық қ ызмет пен педагогикалық процестің тиімділігі қ ашанда педагогтар мен тә рбиеленушілердің арасындағ ы қ арым-қ атынасты тұ рақ тандыру, оны қ алыпты жағ дайғ а келтіру жө нінде ұ сынымдар беруге тиіс.

4. Педагогика тә рбие процесі мен ондағ ы педагогикалық ахуалдың тиімді ө туінің субъективтік-объективтік жағ дайларын зерттейді. Ол бала ө мірін ұ йымдастырудың барлық нысандарын тиімді пайдаланудың, ә р тү рлі қ ызмет тү рлерін ұ йымдастырудың педагогикалық ә дістерін белсенді қ олданудың бастапқ ы ұ сынымдарын береді.

5. Педагогикалық ғ ылым диагностикамен де айналысады. Ол педагогикалық тұ рғ ыдан ә сер етудің, барлық процестің нә тижелерін зерделейді. Оның міндеті мұ ғ алімдердің ө зінің педагогикалық іс-ә рекетін тү зеу мақ сатында оларғ а кері ақ паратты алу, ө ң деу жә не беруге кө мектесу болып табылады.

6. Тә рбиенің нақ ты қ оғ амдық жағ дайлары мен міндеттерін ескере отырып, педагогика ғ ылыми балалар мен оқ у-тә рбие жұ мысын ұ йымдастырудың жаң а жү йелерін жасайды, кең кө лемді педагогикалық эксперименттерді ұ йымдастырады.

7. Педагогика ғ ылымының оның қ олданбалы саласындағ ы мә ні озат педагогикалық тә жірибені, оны тарату жә не тиімді енгізу жағ дайларын зерттеу болып табылады.

Озат педагогикалық тә жірибе дегеніміз, қ оғ амдық педагогикалық қ ызметтің бастауы ретінде, нақ ты жағ дайларды, балалар ұ жымының жә не жеке тұ лғ аның ерекшеліктерін ескерумен бірге, мұ ғ алімнің жұ мыс практикасында педагогика заң дары мен принциптерін белсенді тү рде мең геруі жә не іске асыруы деген сө з (21).

Озат тә жірибені зерделеу жә не қ орыту педагогика ғ ылымын дамытудың негізгі қ айнар кө здерінің бірі болып табылады, ө йткені, бұ л ә діс ө зекті ғ ылыми проблемаларды табуғ а мү мкіндік береді, педагогикалық процестің заң дылық тарын оқ ып ү йренуге негіз жасайды..

Озат педагогикалық тә жірибенің екі тү рі бар:

2) педагогтың ғ ылыми ұ сынымдарды біліктілікпен, ұ тымды кешенді пайдалануы болып табылатын педагогикалық шеберлігі;

2) педагогикалық жаң ашылдық, яғ ни жаң а білім беру қ ызметін кө рсетулері, оқ ытудың жаң а мазмұ ны, нысандары мен ә дістері, тә сілдері мен қ ұ ралдары, т.с.с. ө зінің шығ армашылық табыстарымен байытылғ ан тә жірибе.

Озат тә жірибенің ө лшемдері:

7) жаң ашылдық;

8) жоғ ары нә тижелік;

9) ғ ылымның қ азіргі жетістіктеріне сә йкестік;

10) тұ рақ тылық;

11) тә жірибені басқ а да педагогтар мен оқ у орындарының пайдалану мү мкіндігі;

12) тә жірибенің оң тайлығ ы.

Зерттеу ә дістері эмпирикалық жә не теориялық болып бө лінеді:

В.И. Загвязинский зерттеудің эмпирикалық ә дістерін екі топқ а бө леді:

а) жұ мыс, жеке ә дістер (ә дебиетті, қ ұ жаттарды жә не іс-ә рекет нә тижелерін зерделеу; бақ ылау; сұ рау салу (ауызша жә не жазбаша); сараптамалық бағ алау ә дісі; тестілеу);

б) кешенді, жалпы ә дістер (зерттеу; мониторинг; педагогикалық тә жірибені зерделеу жә не қ орыту; эксперимент).

Е.М.Муравьев пен А.Е. Богоявленская педагогикалық зерттеу ә дістерінің мынадай схемаларын ұ сынады.