Семинар. Психологиялық-педагогикалық зерттеудің әдіснамалық ұстанымдары және олардың сипаттамасы.

4.1.Педагогикадағ ы ә діснамалық ұ станымдар.

Біздің пайымдауымызша, ә діснамалық ұ станымдар белгілі ә діснамалық тұ ғ ырлар қ ұ рамына кіреді, ә діснамалық тұ ғ ыр - ә діснамалық ұ станымғ а қ арағ анда кең тү сінік. Педагогика оқ улық тары авторларының соң ғ ы нұ сқ аларынан осы тұ жырымғ а дә лелдерді кө руге болады.

Шындығ ында біз сол фактіні теріске де шығ армаймыз, кейбір ғ алымдардың бағ ытын қ олдана отырып ә діснамалық ұ станым мен ә діснамалық тұ ғ ыр мазмұ нына қ атысты, «ә діснамалық тұ ғ ыр» жә не «ә діснамалық ұ станым» - толық тай жеке философиялық тү сініктер, бірін – бірімен байланысты жә не бірін – бірі толық тырады деген пікірдеміз.

Ә діснамалық ұ станым ғ ылым фолософиясында жә не білім беруде, ғ ылым ә діснамасында жә не білім беруде, ғ ылымның жаң а парадигмасын терең жә не ә рдайым ұ ғ ыну негізінде, білім жә не ғ ылымның даму тендециясында тұ жырымдалады.

Педагогика гуманитарлық ғ ылым ретінде қ азіргі кезде шынында парадигмалық дағ дарысты ө з басыан ө ткізіп жатыр, бар тұ ғ ырларды терең детуде жә не жаң аларын жасауда, ә леуметтік жә не гуманитарлық танымның ұ станымдарын, жаң а ә діснамалық ұ станым мен тұ ғ ырларды іздеуде.

Осылардың негізінде ғ ылыми теорияларғ а сә йкес міндеттері: фактілерді тү сіндіру, алынғ ан мағ лұ матты синтездеу жә не негізгі нә тижені алдын – ала айту ііске асады. Кейбір зерттеушілер, айталық В.Е. Шукшунов, В.Ф. Взятышев, Л.И. Романова білім парадигмаларын салыстыру нә тижелерін немесе параметрлерін алғ а тартады: адамдардың басты міндеті; ә рекетттің ғ ылыми негіздері; типтік міндеттер; бағ алау ө лшемдері, рухани фактірдің ық палы; инновациялық білім сияқ ты белгілерді сипаттайды; гуманитарлық парадигма мен ғ ылыми – жаратылыстану ұ станымдарынан тү рлі терең жә не қ осымша білімдер ұ сынады.

Тұ ғ ыр – педагогикалық мә селелер мен олардың ә дістері бірлігінің зерттелуі. Ғ ылымда ә діснамалық тұ ғ ыр негізінде тә сілдердің, идеялардың, тү сініктер кешені жатады, шынайы немесе табиғ ат объектілерінің қ ұ рылуында немесе таным ү рдісінде қ олданады. «Тұ ғ ыр тү сінігі методикалық оның мағ ынасынан алынғ ан зерттеушінің ә рекет тә сілінің ғ ылыми негізделгенін анық тауғ а болады. Ғ ылымдар, микро объектіні зерттеуде философия ү шін тұ ғ ырдың болуына себепкер болғ ан: қ ұ рылымдық -қ ызметтік тұ ғ ыр ә леуметтанудан алынғ ан, қ ұ рлымдық линвестикадан, жү йелілік жаратылыстанудан алынғ ан деп пайымдайды

Философия мен педагогикада ә діснамалық концепциялардың, ә діснамалық ұ станымдардың тү рлері кездеседі. Бә рінен де ол «діснамалық концепция» тү сінігін анық тауғ а байланысты. Ғ ылымдар, ө з кезегінде Д.П. Горькийдің жә не басқ алардың ғ ылым ә діснамасы – ғ ылым кә сібінің бө лігі, ғ ылыми білім қ ұ рылымын зерттейтін, ғ ылыми танымның ә дісі мен тә сілін, негіздейтін жолы мен білімнің дамуы деп санайды. Педагогикалық ә дебиеттерде «ә діснамалық ұ станымдар» тү сінігі аз кездесіді. Ә діснамалық білімнің қ ұ рамында ең басты орында ә діснамалық талаптар, ұ станым тү рінде танылатын, педагогика практикалық жә не теоретикалық бағ дарлама ретінде беріледі.

Ғ ылым – бұ л негізі гносеологиялық, логикалық, теориялық жә не практикалық ә рекеттің ә діснамалық жә не қ ұ ндылық талаптары.

Ғ ылым – педагогикалық теориядағ ы, концепциядағ ы шығ атын жол, оқ у жә не тә рбие жұ мысының ә дісі мен ұ йымдастыру формасының мазмұ нын анық тайды. Педагогикалық ұ станымдар – нормативтік сипаттағ ы негіз, немесе ә рекеттің жалпы сипаттамасы, берілген білім аймағ ында таралатын қ ұ былыс. Ә дістемелік ұ станымдардың мазмұ ны мен қ ұ рылымы педагогтар мен психологтардың ең бектерінде жасалады. Олар: Б.Г. Ананьев, В.И. Андреев, В.И Беляев, Ю.К. Бабанский, В.И. Загвязинский, В.Т. Лихачев, М.Н. Скаткин, В.А. Сластенин, А.С. Смирнов, Н.Д. Хмель жә не т.б.

В.И. Загвязинскийдің пікірінше, ұ станым ашық жә не терең ғ ылыми негізделуі тиіс (объективтік заң дылық тарды зерттеу негізінде ә леуметтік маң ызды мақ саттарғ а жеткізу тә сілін сипаттау) жә не жалпы сипат алуы керек (оқ ытудың барлық жағ дайы мен нұ сқ асын зерттеуде қ олданылуы керек). В.И. Загвязинский педагогикалық зерттеудегі негізгі ұ станымдар деп партиялық, ғ ылыми, тарихи жә не логикалық тұ жырымдамалық бірлік, оқ у–тә жірибелік жұ мысының практикалық жә не зерттеушілік ұ станымдарын атайды.

Автор тұ жырымдамалық бірлік ұ станымы қ ұ рылымын педагогикалық ү дерістің оқ у жү йелілік жә не тұ тастық тұ ғ ырлары мә нін ашады деп санайды.

Ю.К Бабанский таптық -партиялық тұ ғ ырды, тарихи жә не логикалық бірлік қ станымын, диалектикалық жү йелі–қ ұ рылымдық тұ ғ ырды, ә рекеттік тұ ғ ырды, педагогикалық қ ұ былыстардың заң дылық тары мен заң дарын ашу концепцияларына тоқ талады.

Педагогикалық оқ у қ ұ ралдарының авторлық ұ жымы В.А. Слатенин, С.А. Смирнов, И.Б. Котова, Е.Н. Шиянов педагогикалық зерттеулердегі нақ ты ә діснамалық ұ станымдарды жасап, жү йелілік, тұ лғ алық, ә рекеттілік, диалогтік, культурологиялық, этнопедагогикалық, антропологиялық тұ ғ ырлардың мазмұ нын ашып берді.

Біліми–педагогикалық болжамдардың ә діснамалық ұ станымдары туралы ізденістер баршылық.

Б.С. Гершунский «ә діснамалық ұ станым» тү сінігін, яғ ни ә рекет нормасын басқ аратын, теория мен практикадағ ы кө зделген жету бағ ытын, білім берудегі стратегиялық шешімдерді бағ алаудың кө п ө лшемділігі мен вариативтілігін, білім беру аймағ анда стратегиялық шешімдердің ұ жымдық негізделуін ұ сынады.

Сонғ ы жылдары педагогикалық ә дебиеттерде тарихи-педагогикалық зерттеулердің тұ жырымдамалық ұ станымдары ашық айтылып жү р. Г.Б. Корнетов, И.А. Колесникова педагогикалық цивилизация мен оның парадигмасы тұ рғ ысынан қ азіргі немесе ө ткен педагогикалық феномендерді зерделеуді ұ сынады.

Бұ ғ ан ұ қ сас тү сінікті В.И. Беляев ұ сынады. Ол, тархи материялизмнің детерминанты мен заң дарын практикағ а сү йене отырып, кезкелген педагогикалық фактілерді, қ ұ былыстар мен ү рдістерді талдауды ұ сынады.

Талдау кө здері кө рсеткендей, ә діснамалық ұ станымдар ә діснамалық тұ ғ ырлар тү сінігі арқ ылы қ арастырылады. Ә діснамалық ұ станымдар мен тұ ғ ырларды бө ліп қ арайтын вариянттары бар. Сонымен А.М. Столярнико салыстырмалы педагогиканың мынадай ә діснамалық ұ станымдарын ұ сынады: объективтілік, кешенділік, жү йелілік, нақ ты – тарихилық тұ ғ ыр мен педагогикалық тә жірибенің қ арама – қ айшылығ ы.

Ә леуметтік педагогиканың негізгі ұ станымдары жә не олардың талаптарын іске асыру. Ә леуметтік педагогика ұ станымдарының мә селелері оның теориялық -ә діснамалық негіздерінің ә зірлемесімен байланысты. Бұ л ә леуметтік- педагогикалық ү дерістің тиімділігіне ә сер ететін негізгі базалық ережелерді анық тауғ а мү мкіндік береді.

Аталмыш тақ ырып мына проблемаларды қ арастырады:

-«ә леуметтік педагогика ұ станымдары» ұ ғ ымы жә не оның мә ні;

- ә леуметтік педагогиканың негізгі ұ станымдарына жалпы сипаттама жә не олардың талаптары.

Ә леуметтік педагогика ұ станымдары ұ ғ ымы жә не оның мә ні. Ұ станымда р ә леуметтік оқ ыту жә не тә рбиенің негізгі заң дылық тарын кө рсетеді, солардан туындайды жә не сондық тан, ө зінің ө мір сү руі мен ә рекеттерінің обьективтік табиғ атын қ ұ райды. Олардың ә рқ айсысы ә леуметтік педагогтың теориялық негіздемелері мен практикалық қ ызметінің міндетті ережелері мен талаптарын ұ сынады. Ұ станым нормативтік-реттеуші қ ызметін атқ арады.

Ұ станым кө бінесе ережемен тең еседі. Алайда, ө зінің кө лемі жағ ынан ереже ұ станымнан тар шең берлі. Ол ұ станыммен салыстырғ анда, жеке ұ ғ ымғ а жатады жә не жеке ережені, нақ тылы жағ даятта қ олданылатын ә дісті кө рсете отырып, содан туындайды. Педагогикада алатын орнына қ арай, ереже рецептуралық ұ сынымдар сипатында болады Ұ станымның қ ұ рамында кө птеген ережелер орын алады, бірақ, олардың жиынтығ ы қ ұ былыстардың жиынтығ ы ретінде олардың мә нін бере алмайтындық тан, ә лі де ұ станымды қ ұ рай алмайды.

Ереже – бұ л маман қ ызметінің міндетті сипатын білдіретін белгілі бір норма.Ол ұ станымғ а қ арағ анда, неғ ұ рлым жеке сә ттерде атқ арылу міндеттілігін кө рсетеді жә не оның (ұ станымның) талаптарынан туындайды. Талаптар орындалуғ а міндетті ереже, шарт болып табылады.

Ұ сыным – біреу немесе бір нә рсе туралы есепке алу, практикалық орындау ү шін қ ажетті кең ес, тілек, жағ ымды пікір.

Ө зінің мә ні бойынша, ә леуметтік педагогика ұ станымдары ә леуметтік- педагогикалық қ ызметтің ұ йымдастырылу мазмұ нына жә не іс жү ргізу жағ ына негізгі талаптарды білдіреді. Олар теория мен практиканың ө зара байланысын анық тайды, болжалды нә тижеге жету проблемасын шығ армашылық пен шешуге кө мектеседі.

Ұ станым белгілі бір заң дылық тың, оның атқ арылу шарттарын немесе практикалық қ ызметті кү нделікті бақ ылаудың нә тижесін жә не одан туындайтын жә не белгілі бір ережелер, талаптар, ұ сынымдар тү рінде рә сімделген қ орытындылар болып табылады.

Ұ станымдар былайша бө лінеді:

- ғ ылым ретінде ә леуметтік педагогика ұ станымдары. Олар: жалпы ә дістемелік сипатта жә не жалпы ғ ылыми пә н ретінде ә леуметтік педагогикағ а тә н болады. Мұ ндай қ ағ идалар: ғ ылымның заң ғ а тең есетін бастапқ ы қ алпы; негізінде заң дардың тобы жататын неғ ұ рлым жалпы ереже; занның жекеше іске асырылуы. Мұ ндай ұ станымдарғ а ғ ылымилық, обьективтілік, тарихилық, практикағ а байланыстылық жатады;

- практика ретіндегі ә леуметтік педагогика ұ станымдары (тікелей айтқ анда, ә леуметтік-педагогикалық қ ызметті ұ йымдастыруды негіздейтін ұ станымдар). Олар орындалуы ә леуметтік-педагогикалық қ ызметтің жоғ ары ұ йымдастырылуын жә не тиімділігін қ амтамасыз етуге ық пал ететін бастапқ ы базалық ережелерді, талаптарды білдіреді. Бә рінен бұ рын соларды ә леуметтік педагогика ұ станымдарымен тең естіреді;

- ә леуметтік саланың мамандарын даярлау бойынша білім беру ұ станымдары. Бұ л жоғ ары (орта кә сіптік) мектеп ұ станымдары, олардың талаптарын орындау мамандарды даярлаудың сапасын қ амтамасыз етеді: Мұ ндай ұ станымдарғ а, сондай-ақ, жалпы сипат тә н, жоғ ары (орта кә сіптік) мектептің заң дылық тарын кө рсетеді жә не олардың талаптарын жоғ ары (орта) кә сіби мамандарды даярлауда ескеру қ ажет.

Ұ станымдардың ерекшелігі сонда, егер ә леуметтік педагог олардың талаптарын ескеретін болса, онда олардың жоғ ары нә тижеге қ ол жеткізу мү мкіндігі мейлінше ө те зор. Іс жү зінде маман жеке ө з тә жірибесі немесе басқ алардың тә жірибесі арқ ылы кө птеген (ал, кейде тек бірнеше, тұ рпаттық) ә леуметтік-педагогикалық қ ызмет ұ станымдарын кө рсететін ұ сынымдарды пайдаланады жә не бұ л оғ ан жұ мыс барысында кө п кө мегін тигізеді. Бұ л жағ дайда игерілген ұ станымдар маманның практикалық қ ызметін анық тайтын нормалар, ережелер нысанында іске асады. Ә леуметтік педагогика ұ станымдарын арнайы ү йрену маманғ а кә сіпті мең геру ү дерісінде оғ ан практикалық жұ мысында табиғ и қ ажетті болып саналатын ұ сынымдарды игеруге мү мкіндік береді.

Практика ретінде ә леуметтік педагогика ұ станымдары оның ү дерісі мен нә тижесіне, тиісті қ ызметке, елеулі ық пал ететін факторларғ а сү йенетін топтарғ а бө лінеді. Олардың ә рқ айсысы ө з заң дылық тарына сү йенеді жә не олардан тиісті ұ станымдар туындайды. Ә леуметтік педагогикада факторлардың рө лі жоғ арыда қ аралды. Бұ л ретте, олардың ә рқ айсысы ә леуметтік педагогикалық қ ызметті іске асырудың тиімділігін негіздеуші ұ станымдардың жиынтығ ын анық тайтындығ ын атап кө рсетеміз. Ә леуметтік педагогикада осы ұ станымдарды біліп, олардың талаптарын басшылық қ а алу қ ажет.