Дәріс. Эксперимент, оның түрлері, даярлау және өткізу әдістемесі. Кешенді психологиялық және педагогикалық эксперимент.

Педагогикалық тә жірибенің теориялық негізі. Педагогикалық тә жірибенің ұ йымдастырылуы жайында баяндамас бұ рын педагогикалық тә жірибенің теориялық негізін анық тауғ а тоқ талу қ ажет. Жаң адан бастағ ан ізденушіге (студенттер, аспиранттар,) тә жірибенің функциясы, ролі мен мә нін оның ғ ылыми зерттеу жү йесвіндегі орнын, ә діс ретіндегі педагогикалық тә жірибенің ерекшелігінің білулері керек. Олар педагогикалық тә жірибеге қ андай талаптар қ ойылатынын, олардың басты тасырмаларын жә не де оның классификациясы қ алай қ ұ рылатынын білулері тиіс.

Педагогикалық тә жірибенің ізденістеріндегі ролі мен функциясы

Педагогикалық ізденістеріндегі тә жірибенің ролі мен ғ алымдармен ә ртү рлі бағ аланады. Біреулері педагогикалық тә жірибені тек қ ана педагогикалық процесттерді танып білу тә сілі деп қ арастырмайды., сонымен қ атар оқ ыту мен тә рбиенің практикасындағ ы жолдың инструменті, педагогикалық процесстегі мазмұ нды, ә дісті жетілдіру инструменті деп қ арастырады. Басқ алардың пікірінше, педагогикалық тә жірибенің ролі даму тенденциясы орнатудағ ы педагогикалық оқ иғ аның байланысын табу. Педагогикалық ізденістегі эксперименттердің ролі мынандай сұ рақ тардың туындауына алып келеді. Педагогикалық шарттарды ө згертетін эксперимент пен тә жірибелі ү лкен қ азына деп жалпылай отырып, педагогикалық зерттеуде біздің ойымызша экспериментпен.

Эксперимент-инструмент танымы эксперемент-инструмент педагогикалық процесстегі жаң аны тану араларында шектеу жоқ. Ө йткені, екеуінің де қ ортынды моменттері бар, олар: мақ саттың болуы, қ ағ ида, жаң а фактілердің жиынтығ ы, теоретикалық анализ, практикағ а байланысты қ орытынды.

Эксперимент арқ ылы басқ а зерттеу ә діске қ арағ анда ә ртү рлі процесс компонттерінің байланыс мінездерін жә не де педагогикалық ық палдың шарттары мен кө птеген факторлардың тиімділігн салыстыру немесе процесс жү йесінің ө згеруін жә не жә не де берілген шарттарғ а ең жақ сы ү йлесім табу; белгіленген тапсырмалар комплекісін белгілі ә діспен айқ ындау жә не де жаң а шарттардағ ы процестің ерекшелігін айқ ындау. Мақ сатқ а байланысты эксперемент танымдық функциясымен қ атар практикалық функцияны да атқ ара алады.

Педагогикалық тә жірибенің объектісі. Педагогикалық тә жірибенің объектісі болып бү кіл педагогикалық процесс арнайы ық палмен жә не де арнайы білім беру процесі мен тә рбиелеу жә не оқ ушылардың дамыуына мақ сатты бағ ытталғ ан ә рекет болып табылады. Педагогикалық тә жірибенің объектісі болып табылады.

- Педагогикалық процестегі білімдердің, қ абілеттердің жә не дағ дылық, іс-ә рекет тә сілі (оқ у-танымдық, коммуникативті, операциялық -ә рекетті т.б.) пайда болуы.

- Белгілі шарттар процестегі білімдердің, қ абілеттердің жә не дағ дылық, іс-ә рекет тә сілі (оқ у –танымдық, коммуникативті, операциялық -ә рекетті т.б.) пайда болуы.

- Белгілі шарттар мен бағ ыттардағ ы мұ ғ алімнің қ ызметі (оқ ушы қ ызметін қ ұ растырудағ ы жаң а тә сілдерді белгілі пә н бойынша білімдерді, дағ ды мен білікті басқ ару, ә ртү рлі дидактикалық амалдар арқ ылы оқ ушыларда ө з бетімен жұ мыс істей алуғ а дағ дыландыру)

- Оқ ушылардың барлық тү рлеріндегі ә рекеті (қ ызмет тү рлері, мінез, бағ ытталуы, дегейлері т.б.). Жеке оқ ушының жү ріс-тұ рыс нормасы, жұ мысқ а қ арым-қ атынасы, айналадағ ы заттарғ а қ атынасы, адамдарғ а, тә рбиеге, ү йретуге деген ық палы, білім алу жә не дағ дылану жолдары. Оқ ушылар коллективті (жү йе, бағ ытталу, топтық жұ мыс, жеке адамдар арасындағ ы іс-жө ніндегі қ арым-қ атынасы);

Педагогикалық тә жірибенің функциясы болып, тұ жырымдаманы педагогикалық жү иелердің ық пал етуі мен қ орытынды ә р элементтің байланысымен тексерілді. Сондық тан, ізденуші –педагогқ а ең алдымен тұ жырымдаманың теориясымен ғ ылыми танымның формасы ретінде білуі керек.

Болжам бұ л дә лелденбеген тезис, сұ рақ қ а мү мкін болатын жауап бере алатын, ізденуші ө з алдына қ ойғ ан жә не зерттеліп жатқ ан оқ иғ алармен фактілер арасындағ ы болжанғ ан байланыстан тұ рады. Тұ жырымдамада екі момент қ осылады: кейбір ереженің шығ уы, содан кейін логикалық жә не практикалық дә лел пайда болды. Тұ жырымдамада іздену жолындағ ы белгілі бағ ыттап, жұ мысқ а керек дә л материалдпрды жинақ тауды ұ йымдастырады. (Кыверялт А.А.) Ғ ылыми болжамдарғ а қ ойылатын талаптар мыналар:

1 эмперикалық тексеру

2. теоретикалық негіздеме

3. логикалық негіздеме

4. болжау

Педагогикалық болжамдар суреттелетін жә не тү сіндірілетін деп бө лінеді. Суреттейтін болжамдарда тә жірибе қ ортындысымен сапаларының педагогикалық дидактикалық жә не ә дістемелік, қ ұ рал тә сілдерді бір-бірімен байланыстырады. Тү сіндіррмелі болжамдарғ а ішкі механизм шарттарымен себеп салдары мен зерттеу қ ортындылары ашылады. Ғ ылыми болжамдарда заттардың мазмұ ны, қ ұ рылымы, функциялары жә не айтылу формалары кө рсетіледі. Заттардың мазмұ нында оқ у тә рбие процесінің байланысы жә не ғ ылыми ойлардың жетістіктерінің тә жірибеге енгізу ппрцесінің байланысы жә не ғ ылыми ойлардың жетістіктерінің тә жірибеге енгізу процесінің ерекшеліктерін кө рсетіледі.

Пед агогикалық тә жірибенің зерттеу ә дістерінің жү йесіндегі орны. Педагогикалық қ ұ былыстың зерттелуі кө птеген ө зара байланыстарда ә ртү рлі зерттеу ә дістемелер жү йесінде дұ рыс жолын табу қ ажет, ә дістің жіктелуін, тү рлерін, типтерін, топтары туралы нақ ты тү сінігі болуы қ ажет, Ғ ылыми ә діс ол кү нделікті қ ұ былыстарды тану тә сілдері, олардың бір-бірімен дамуы. /3, 60б/ Ортақ дә режесі бойынша педагогикада ә дістердің ү ш категориясы белгіленеді:

1.дидактикалық ә дістеме (жалпы ә дістеме, барлық ғ ылымда оның кезең імен ғ ылыми жұ мыстың сатыларында қ олданады).

2.ғ ылыми танымның жалпы ә дісі.

3.жеке ғ ылыми ә дістеме

Ғ ылыми зерттеулердің ә дістерін шартты категория деп қ арастыру қ ажет, ол зерттеу процедураларының ортақ моделі мен ғ ылыми ойдың пішінін осымен қ оса зерттеу іс- ә рекетінің жасау ә діс-тә сілдерін де біріктіреді.

Б.Г.Ананьев ұ сынғ ан ә дістемелер классификациясы жаң адан бастағ ан зерттеушіге қ ызық ты болып табылады. (қ азіргі кездегі адамтану проблема-М; 1997 ж) Ол зерттеу ә дістерін тө рт ү лкен топтарғ а бө лген:

1. ұ йымдастыру

2. эмперикалық

3. берілгенді талдау

4. тү сінік беру

Ортақ бағ ытты зерттеулердің барлық кезең дегі бағ ытын анық тайтын ұ йымдастыру ә дістемелерінде салыстырмалы, логитюдті жә не комплексті ә дістер жатады. Салыстырмалы ә діс педагогикалық ық пал етудің тиімділігін зерттеуге ә дістемесін оқ ыту жолының білім ұ ғ ыну дең гейін салыстыру жолын т.с.с. тә сілдері қ олданылады. Салыстырмалы ә діс кө лденең тексеру ретінде білім сапасын, шеберлігін, жеке тұ лғ а қ асиеттерін белгілі бір оқ ыту кезең інде, кө рсету мақ сатында қ олданылады.

Ғ ылыми деректерді табудағ ы жә не оны табу жолын анық тайтын эмперикалық ә дістерге жататын: бақ ылау, ө зін-ө зі бағ алау, диагностикалық, праксиометриялық, библиографтық ә дістер жә не тә жірибе.

Диагностикалық ә дістер оқ улық тың тә рбиелілігі мен оқ у дең гейін анық тауда, психиканың даму дә режесін анық тауда жеке тұ лғ аның қ асиеттері мен жағ дайын, пікірін зерттеу, олардың қ атынастарын (интервью, анкета, сұ рақ, тест) ү лгерім арқ ылы зерттейді.

Праксиометриялық ә діс ә р тү рлі мінез-қ ұ лық актілерін зерттеуде, оқ у қ ызметіндегі қ ұ рылымын бейнелеуде, оқ у қ ызметінің сараптамасында (бақ ылау жұ мысы, реферат, шығ арма) қ олданылады. Тә жірибе зерттеу қ ұ былысы арасындағ ы байланыс пен тә уелділігін ашу мақ сатымен қ олданылады. Берілгенді сараптау ә дістемесі эмперикалық нә тижелердің анализдердің сапалы ә дістемесін санын сараптау жатады. Сандық ә дістемесі педагогикалық қ ұ былыстың ә р тү рлі жағ ының сипаттауын сан ретінде кө рсетуін жә не олар арасындағ ы байланысты білдіруге мү мкіншілік береді, ал сапалық ә дістер зерттелген бірлестіктің бағ алаудың критерийлердің негізінде олардың талдаудағ ы қ атынасы мен типтік емес жағ дайын классификациялау, диференттеу жә не бейнелеу жатады.

Интерпритация ә дістеріне жалпылау тә сілмен белгіленген деректердің тү сіндірілуі мен бір-бірінің қ атынасын тапсырыс ететін екі негізгі жү ргізуші ә діске жатады: генетикалық жә не қ ұ рымдылық. Генетикалық ә дісті іске асыруда ө ң делген материал зерттелетін қ ұ былыстың генетикалық байланыс тұ рғ ысынан тү сіндіріледі. Ал қ ұ рылым ә дістемені іске асыруда алынғ ан деректер ө зінің тұ тастығ ымен жә не бө лімдердің бір-бірімен қ арым-қ атынастың сипаттамасы мен терминдермен тү сіндіріледі.

Педагогикалық тә жірибе бақ ылау, ә ң гімелесу, анкета сұ рақ тары, интервью т.б. педагогикалық тә жірибенің алғ ашқ ы кезең дегі ә дістемесін біріктіре отырып, комплексті қ олдануды шамалайды.

Тә жірибелеуші ө зінің зерттеуінің жалпы стратегиясын қ ұ рып, қ олданғ ан ә дістеме жү йесін анық тап, соның ішіндегі тиімдісін қ олдану қ ажет, ғ ылыми педагогикалық зерттеудің мақ сатын шешудің ә рбір ә дістің орнын, қ атынасын нақ тылап, тә жірибенің жоспарлау тә ртібін жә не ә рбір анық талғ ан кезең мен зерттеу сатысындағ ы ә дістемені басқ а ә дістеме мен қ атар ұ тымды байланыстырып қ олдану керек.

Педагогикалық тә жірибенің ә діс ретіндегі ерекшелігі. Педагогикалық тә жірибе басқ а ғ ылыми ә дістердің ерекшеленетін біраз ерекше қ асиеттерге ие.

1. Тә жірибенің қ алай болмасын заң ды байланысын табуғ а бағ ытталуы.

2. Зерттелінген педагогикалық қ ұ былыстың тә уелді болғ ан шарттардың бақ ылауы. Педагогикалық ғ ылыми тә жірибенің арнайы қ ойылғ ан тә жірибе ретінде болғ андық тан оның ерекшелігн қ ұ райтын бақ ыланатын шарттарды жасау болып табылады. Онда зерттелетін объект педагогикалық ық пал етудің мө лшерінің ә сері мен ұ тымды мү мкіншілік ала отырып ө зін-ө зі кө рсетеді, тә жірибе мақ сатына сә йкес.

3. Зерттелетін педагогикалық қ ұ былыстың заң ды қ атысын ала отырып, арнайы тә жірибе жағ дайының жолын қ ұ ра отырып ойлағ ан сапаны жасау ү шін зерттеушіні белсенді қ атысуы.

4. Педагогикалық қ ұ былыстың басқ арылуы. Зерттеуге жататын процеске қ атыса отырып, зерттеуші оны басқ ара алады. Қ ызық тырғ ан қ ұ былысты ө з еркімен ауыстыру, кейбір қ ұ былысты ө мірге ә келу, педагогикалық процессті педагогикалық практика ретінде модельдеу.

5. Ә ртү рлі жағ дайда тә жірибені қ айталау, бірнеше рет ө ндіру, кейбір қ ұ былыстарды сыртқ ы ә серден қ орғ ай отырып, заң дылық пен жалпы тұ жырымдамалар шығ аруғ а негіз беру.

6. Тә жірибелердің дә лелдігі. Педагогикалық тә жірибе дә лелдік қ асиеттерге ие. Қ айталау мү мкіншіліктер арқ ылы табылғ ан деректерге объективті нақ тылық береді. Ол заң дылық педагогикалық жалпы тенденцияларды қ ұ руғ а негіз болады.

7. Берілген нә тижелердің тексерілуі. Педагогикалық тә жірибенің ә діс ретіндегі ерекшелігі педагогикалық практикада ұ зақ тексерістен ө тіп, кө пшілік процесінде теориялық қ ортындылардың дә лдігін растау жә не оны практикалық пайдалылығ ын кө рсету.

8. Техникалық, математикалық тү р т.б. (бақ ылаушы, есептеуіш) зерттеу тә сілдерінің қ олдану мү мкіндігі.

Тә жірибе процедураларының белгіленген қ ұ рылым, қ ұ рылым элменттерінің байланысты оларғ а жататын болжаудың анық талуы, нә тижелердің ө лшемі, алынғ ан деректерді талдауы мен синтезі.

Педагогикалық тә жірибеге қ ойылатын талаптар:

Педагогикалық эксперименттердің ерекшелігіне байланысты оғ ан нақ ты талаптар қ ойылады. Олардың кейбірін атасақ:

1. нақ ты мақ саты мен талабы болу керек.

2. алдын ала жасағ ан жоспар бойынша ө ту керек.

3. табиғ и шарттар бойынша шынайы жағ дайда ө ту қ ажет.

4. жақ сы ұ йымдастырылғ ан болуы керек (орны, ө ткізілетін уақ ыты, мө лшері, тә жірибеге қ атысатындар, тә жірибе материалын бейнелеу, эксперимент ө ткізу ә дісін жә не жол қ адағ алау ә дісін бейнелеу)

5. нақ ты анық талғ ан жә не тә жірибелік факторлардың кө лемдік санын қ осу.

6. жең іл салыстыратын берілген мә ліметтердің болуы.

7. қ айталап ө ң деу.

8. мү мкін болатын қ абілеттердің алдын алу.

9. объективті нақ ты мә ліметтермен қ амтамасыз ету.

10. бақ ылау жағ дайында педпгогикалық қ ұ былыстың заң ды байланысын шығ ару.

Ө зін-ө зі зерттеуі бойынша педагогикалық тә жірибенің жоспарын қ ұ ру мен дайындау. Жоспарды дайындағ ан кезде педагогикалық экспериментке қ ойылатын талаптардың барлығ ы қ олданады ма? Педагогикалық тә жірибенің негізгі талаптары оның мақ саты мен зерттеу болжамымен анық талады. Тә жірибенің келесі талаптарын жекеше бө луге болады:

1. белгілі педагогикалық жү йемен оқ ыту, тә рбиелеу жә не дамуындағ ы жеткен нә тижелер арасында тә уелділік орнату

2. белгілі жағ дайлармен қ ол жеткізген педагогикалық нә тижелер арасындағ ы тә уелділікті кө рсету.

3. педигогикалық шарттар жү йесімен уақ ыт шығ ыны мен педагог пен оқ ушылардың нақ ты нә тижеге қ ол жеткізудегі кү ш жұ мсауы арасындағ ы тә уелділікті анық тау.

4. педагогикалық ә сер етудің екі немесе бірнеше варианттарының тиімділігін саолыстыру жә не олардың ішінен қ айсыбір критерий тұ рғ ысынан тиімді вариант табу.

5. сай келетін шарттар критерийлер бойынша тиімді нақ ты жү йені дә лелдеу.

6. себепші жә не басқ а да қ арым-қ атынасты табу.

Тә жірибе мақ саттарын қ ояр кезде зерттеу мақ сатынан басқ а болжау болып қ осылады.

Ө зіндік жұ мысқ а тапсырма:

Ө зіндік зерттеу бойынша педагогикалық тә жірибенің мақ сатын анық тау.

Педагогикалық тә жірибенің тү рлері мен типтері.

Кесте 1

Мақ сатты тағ айындау бойынша ө ткізілген педагогикалық тү рлерін қ арастырайық. Диагностикалық эксперимент ө зінің зерттеуші тағ айындауы бойынша белгіленген пайымдау бойынша жә не бар білімін тексеру ү шін қ олданылады. Нақ ты деректерді анық тауғ а нә тиже мен педагогикалық ық пал арасындағ ы байланысты анық тау ү шін. Айқ ындаушы тә жірибе зерттеуді жалғ астыру ү шін оқ ушыларының білімі иен қ абілетінің дең гейінің бастапқ ы дә режесін белгілейді. Ол оқ ыту тә жірибесінің алдында оқ ыту мен тә рбие практикасында берілген сұ рақ тың жағ дайына талдау жасайды. Салыстырмалы тә жірибе бақ ыланатын жә не эксперементалды топтардың оқ у жә не тә рбие нә тижелерінің салыстыру мақ сатында ө ткізіледі. Қ алыптастырылатын тә жірибе педагогикалық процестің барысын ө ң деу мақ сатында ө ткізіледі. Тә жірибенің бұ л тү рін қ оярда зерттеуші оқ ытудың ә дістерінің пішінін, мазмұ нын белсенді ө згертеді. Алғ а қ ойғ ан болжамғ а сә йкес жә не тә рбие мақ сатында сә йкес ө ткізеді.

Бақ ылаушы тә жірибе жаң а факторлардың енгізуімен бақ ылау мен анық таудың тиімді тә сілін қ олдануын ө теді. Оқ ыту тә жірибе зерттеу нә тижелерін оқ ыту мен тә рбие практикасына ендіруде қ олданылады.