ГеосаясаттыҢ ерекшеліктері мен проблемалары

Қ азіргі саяси проблемаларды зерттеудің салыстырмалы тү рдегі ө з алдына жеке бағ ыттарының бірі – геосаясат. Геосаясатты талдаудың ө зіндік ерекшелігі саясаттың кең істік - географиялық факторларын қ арастырумен, макросаяси ү рдістерді зерттеумен, тұ рақ ты жә не ұ зақ мерзімді сипаттағ ы қ ұ былыстарды ашатын ұ ғ ымдар мен категорияларды кең інен қ олданумен байланысты. Мұ ндай ғ ылыми амал ә сіресе геосаяси проблемаларын қ арастыру кезінде аса маң ызды. Соң ғ ы уақ ыттары геосаясаттың, геосаяси білімнің маң ыздылығ ы айтарлық тай артты. Қ азіргі кезде Қ азақ станның геосаясаты туралы, геосаяси факторлары, геосаяси жағ дайы жө нінде жә не т.б. туралы жиі естіледі. Алайда, осы тақ ырыпта сө йлейтін адамдардың бә рі бірдей геосаясат дегеннің не екенін жә не оның мә нінің неде екенін, пә ніне не жататынын жете айыра алмайды. Соғ ан қ арамастан геосаясат дү ние жү зі тарихын пайымдаудың ерекше амалы ретінде қ азіргі Қ азақ станның шынайы саясаты тұ рғ ысынан ө те ү лкен пайдасы бар. Геосаясат ХІХ-ХХ ғ асырлар тоғ ысында дү ниеге келді. Оны негіздеушілердің қ атарына Фридрих Ратцел, Рудольф Челлен жә не Хэлфорд Джордж Маккиндер жатады. Ілім ретінде геосаясат біртұ тас кү йдегі ә лем қ арама - қ арсы тұ рғ ан негізгі кү штер орталық тары арасында талас алмағ а айналғ ан кезде келіп шық ты. Бұ л ә лемде дау – дамай дең гейінің артуына ә кеп соқ ты. Ө з кезегінде бұ л жағ дай дү ниені бө лу дә уіріндегі халық аралық қ атынастардың нақ ты тарихи типін тү сіндіруді қ алыптастырып, ғ ылыми ізденіске итермеледі. Содан бері жү з жыл ө тті. Алайда ғ ылымда геосаясаттың мә нін, пә нін анық тауда жеткілікті тү рде анық тық бар деп айтуғ а болмайды. Геосаясат ұ ғ ымы тарихи кө п мағ ыналы болып қ алыптасты, бұ л оның ә ртү рлі мағ ынамен байланысты маң ызының араласып кетуіне ә келді. ХХІ ғ асырғ а аяқ басқ аннан бастап, геосаясатты саяси ғ ылымдардың қ ұ рамдас бө лімі ретінде одан да ә рі ө зекжарды болатынын сеніммен атап айтуғ а болады. Бұ ғ ан ә лемдік саясат пен халық аралық қ атынастардың кө птеген жаң а жағ дайлары мен факторлары себепші болып отыр, солардың арасында геосаясат алдың ғ ы қ атарда тұ р. Осымен байланысты геосаясаттың аса маң ызды ғ ылыми пә ндердің бірі екенін атап кө рсетуіміз қ ажет, ө йткені онсыз қ азіргі ә лемнің шынайылығ ын толық тай жә не қ айшылық сыз анық тү сіну мү мкін емес. Геосаясатты дұ рыс тү сіну ү шін, ең алдымен, оның пә нін айқ ындап, анық тама беру қ ажет.

1. Геосаясаттың пә ні жә не анық тамасы

Геосаясат – бұ л саяси ғ ылымдар теориясының іргелі ұ ғ ымдарының бірі, ол мемлекеттердің немесе мемлекеттер блоктарының аумақ тық – кең істікте орналасу ерекшелікті жағ дайының негізінде локальдық, аймақ тық, қ ұ рылық тық жә не жаһ андық халық аралық ү рдістерге нақ ты тарихи ық пал етудің формасы мен орнын сипаттайды. Геосаясаттың тарихи қ алыптасуы оның пә ні мен анық тамасын зерттеулерге байланысты. Геосаясатқ а арналғ ан жарияланымдардың молдығ ына қ арамастан, «геосаясат» ұ ғ ымына берілген анық анық тама бар деп айта алмаймыз. 1916 жылы Р. Челлен «Мемлекет ө мір формасы ретінде» атты ең бегінде ғ ылыми айналымғ а енгізген «геосаясат» терминінің этимологиясы туралы сө з етейік. Термин екі сө зден тұ рады. «Геосаясат» терминіндегі префикс гео- (гректің де - Жер сө зінен шық қ ан) ең басты болып табылады, ол кең істікте тұ рғ ан жерін білдіреді. «Геосаясат» ұ ғ ымының екінші бө лігі – саясат сө зі (гректің politiкe – мемлекетті басқ ару ө нері мағ ынасын береді). Геосаясат мемлекеттің (мемлекет топтарының) саясатында сө зсіз зерттеудің негізіне жататын географиялық, кең істіктік – аумақ тық аспектіні қ арастырып қ ана қ оймайды. Ол планетадағ ы ө мірді (планетааралық жә не аймақ тық кө лемде), даму ү рдістерін зерттейді, ө йткені оларғ а мемлекеттер, аймақ тар жә не жалпы бү кіл ә лем тартылғ ан, олардың ө мір сү ру механизмдері, жалпы ә лем қ ауымдастығ ы эволюциясының жә не ә сіресе оның сегменттерінің (соның ішінде мемлекеттер) қ озғ аушы кү штері, негізгі қ ұ рылымдары мен субьектілері, стратегиялық бағ ытта, заң дылық тары, қ ағ идаттары, тенденциялары қ амтылғ ан. Геосаясат ө тпелі ә лемдік қ ауымдастық тың жаң а парадигмалары мен моделдерін жасайды. Сонымен бірге, ол геосаясат саласында - халық аралық жү йенің ә ртү рлі дең гейлерінде (жаһ андық, аймақ тық жә не локальдық) акторлар (ә рекет етуші адамдар) жү зеге асыратын саяси ө мірдің халық аралық аренасында ә рекет ететін стратегияны дайындау, қ абылдау жә не оны іске асыру кө зқ арасы тұ рғ ысынан алғ анда мемлекеттердің жә не ә лемдік қ ауымдастық тың проблемаларын қ арастырады. Осылайша, геосаясат - бұ л мемлекеттің орналасқ ан жерінен шығ а отырып жү ргізетін саясаты, мемлекетті басқ ару ө нері. Географияның, саясаттанудың, тарихтың, ә леуметтанудың, демографияның, геоэкономиканың, этнологияның жә не адамзат білімінің басқ ада салаларының элементерін синтездеу- геосаясаттың ерекшелігі болып табылады. Бұ л кездейсоқ нә рсе емес, ө йткені геосаясат мемлекеттердің тарихи- географиялық динамикасын кешенді зерттеуді ө зіне мақ сат етіп қ ойғ ан. Сондық тан ол басқ а да ғ ылымдармен жә не ғ ылыми пә ндермен тығ ыз байланысқ ан. Геосаясат басқ а ғ ылымдардан ә ртү рлі ә дістер мен амалдарды алады жә не оларды белсенді пайдаланады. Осылайша, геосаясат – шекаралық пә н, ә ртү рлі ғ ылыми білімдерді ө зіндік бір тү сіндіру жолы. Сонымен қ атар, геосаясат – ө з алдына жеке ғ ылыми пә н. Оның ө зінің жеке зерттеу обьектісі жә не пә ні, категориялық – ұ ғ ымдық аппараты, атқ аратын функциялары, сонымен бірге зерттеу ә дістері бар. Ғ ылыми пә н ретіндегі геосаясаттың объектісіне планетааралық кең істік (қ ұ рғ ақ жер, тең іздер жә не мұ хиттар, біздің ү стіміздегі ауа мен ғ арыш кең істігі), сонымен бірге ә лемдік қ ауымдастық та жү ріп жатқ ан геосаяси ү рдістер мен қ ұ былыстар жатады. Осымен байланысты геосаясаттың объектісі мен пә ні туралы талас- пікірлердің жү ргенін жә не де бү гінде жү ріп отырғ анын айтуымыз қ ажет. Кө бінесе «геосаясат» ұ ғ ымы мейлінше кең кө лемде тү сіндіріледі. Бұ л осы салыстырмалы тү рдегі жаң а ғ ылыми пә ннің ө зіне тә н белгілерін жояды, оның шекарасын шайып кетеді. Геосаясаттың пә ні экономикалық, ә скери – стратегиялық, табиғ и – ресурстық, экологиялық жә не басқ ада сипаттағ ы, мынандай пә ндермен: халық аралық қ атынастар, сыртқ ы саясат жә не т.б. проблемаларына араласып, сің іп кетеді. Кө птеген зерттеушілер геосаясаттың пә нін жеке ғ ылыми пә н ретінде анық тамай – ақ, геосаясатты ө зара ық пал ететін жә не мемлекеттің стратегиялық ә леуетіне ү лкен ық пал жасайтын географиялық, тарихи, саяси жә не басқ а да факторларды кешенді зерттейтін ғ ылым ретінде қ арастырады. Ә рине, геосаясат ғ ылыми пә н ретінде пә наралық қ оғ амтану шең берінде қ алыптасты. Ол физикалық жә не саяси география, саяси экономика жә не ә скери география, статистика, саяси ғ ылым, этнопсихология жә не басқ а да гуманитарлық, техникалық жә не жаратылыстану ғ ылымдары негізінде пайда болып, олардың синтезделуінің арқ асында геосаясат сапалы жаң а қ оғ амдық білім ретінде кө рінді. Сондық тан бұ л ғ ылыми пә ннің ө зіне тә н ерекше объектісі, пә ні, категориялық аппарат жү йесі бар. Геосаяси зерттеулерде қ олданылатын негізгі ұ ғ ымдар мен категорияларғ а геостратегия, геостратегиялық сызық тар, геостратегиялық аймақ тар, геосаяси аймақ тар, ә лемдік геосаяси кең істік жә не т.б. жатқ ызуғ а болады. Геосаясаттың зерттеу методологиясының ө зіндік ерекшекшелігі, оның мә ні халық аралық қ атынастардың тә уелділігін, сонымен қ атар қ айсыбір елдердің жә не халық тардың ө мір сү руі мен дамуын географиялық кең істіктің жағ дайына орай қ арастырумен байланысқ ан. Геосаясаттың саяси ғ ылыммен ең тығ ыз да тікелей байланысы бар, ө йткені ол Жерге жә не саяси ү рдістерге қ атынас жө ніндегі ғ ылым болып саналады. Шын мә нінде геосаясат кең істіктегі саяси организмдер жә не оның қ ұ рылымы туралы ғ ылым. Бұ л тұ рғ ыдан алғ анда ол ең алдымен мемлекетті (саясатты) «ү лкен кең істік» кө зқ арасымен қ арастыратын саяси географиямен тумалас. Геосаясат саяси қ ұ былыстарды олардың кең істіктегі ө зара қ атынасын, олардың Жерге жә не этномә дени факторларғ а ық палын зерттейді. Осы тұ рғ ыдан алғ анда ол, саясатқ а барынша кө ң іл қ ояды, ө зінің назарын саяси қ ұ былыстарғ а географиялық тү сініктеме беруге жә не географиялық аспектілеріне талдау жасауғ а тырысады. Геосаясат саяси мақ саттарда физикалық орта факторларды ашып, зерттеу мү мкіндіктерін белсенді пайдалануғ а жә не оғ ан мемлекеттің ә скери – стратегиялық, экономикалық жә не экологиялық қ ауіпсіздігі мү ддесінің ық пал ететіне баса кө ң іл аударатынын айтуымыз қ ажет. Геосаясат пә ніне мемлекеттің аумағ ымен, оның шекарасымен, ресурстарды, адам ресурстарын қ осқ анда, ұ тымды пайдалану жә не бө лумен байланысқ ан проблемалар да кіреді. Сайып келгенде, жоғ арыда айтылғ андардан келіп, геосаясатқ а келесі анық таманы беруге болады. Геосаясат – бұ л саяси ү рдістердің мемлекеттер орналасқ ан аумақ тық – кең істікке, олардың климатына, табиғ и ресурстарына жә не т.б. тә уелділігін мойындаудан басталатын саяси тұ жырымдамасы, білімдер жү йесі. Геосаясат кең істікті саясат (мемлекет) тұ рғ ысынан қ арастырады. Геосаясаттың тарихи қ алыптасуы, ең алдымен, географиялық детерменизм тұ жырымдамаларымен байланысты. Қ оғ ам ө мірінің табиғ и факторларының арасында, объективті ө мір сү ретін, детерменизм тұ жырымдамасы ө зендік коммуникацияны, тең ізге шығ у мү мкіндігінің бар – жоғ ын, елдің тең із жағ алауына немесе аралда орналасу жағ дайына, кө ршілермен қ атынасты дамыту ү шін табиғ и кедергілердің (таулар, батпақ тар, шө лдер немесе кө лдер) бар – жоғ ына, мұ ндай қ атынас мемлекеттердің ә ртү рлі кө зқ арасы бойынша ұ зындығ ы, мемлекеттерге кө рші елдерге қ атысты оның кең істіктегі жағ дайы жә не олардың ә рқ айсысымен шекараның ұ зындығ ы, халық саны, оның ел аумағ ындағ ы жә не шекаралас мемлекеттердегі этнодемографиялық кө рсеткіштері, ел этностарының ел ішіндегі кө ршілеріне жә не шет елдік кө ршілеріне қ атысты тарихи қ алыптасқ ан мақ саттары жә не т.б. бө ліп кө рсетті. Осымен қ атар, ХІХ ғ асырдағ ы ірі халық аралық қ ақ тығ ыстардың жә не Бірінші дү ниежү зілік соғ ыс тә жірбиесі аса кө п адамдарды, техниканы, азық – тү лікті, қ ару – жарақ ты жә не т.б. кү рделі географиялық, саяси жә не ә скери жағ дайды (жау, одақ тас жә не бейтарап мемлекеттер шекарасының ү йлесімділігі, бейбіт уақ ыттағ ы коммуникацияның қ алпы мен ө ткізу, сің у қ абілеті) жә не жаудың ә скери белсенділігін (тексерулер, десанттар, артиллерияның алысқ а атылуы жә не оның тиімділігі, су ү сті жә не су асты флотының, авиацияның ық палы жә не т.б.) ү йлестіретін маневрдің теориялық моделін жасау қ ажеттігіне ә кеп соқ тырды. Осымен байланысты белгілі географиялық кең істіктегі саяси ұ йымдарды тү сінуге, пайымдауғ а талпыныс жасау ежелгі дү ниеден (Геродот, Фукидид, Страбон, Полибий) басталғ анын айтуымыз қ ажет. Жаң а заманда, ұ лы географиялық ашулардан кейін, кө птеген кө рнекті ойшылдар халық тардың ә леуметтік- саяси ө міріне географиялық жә не демографиялық факторлардың ық палына байыпты кө ң іл аудара бастады. Екі дү ние жү зілік соғ ыс аралығ ы кезең індегі геосаясат Германияда барынша кү шті таратылды, сө йтіп ол фашизмнің ресми доктринасы дең гейіне дейін кө терілді. 20- шы жылдары Мюнхенде генерал К. Хаусхофер басшылығ ымен геосаясат институты қ ұ рылды, журнал шығ арылды. Фашистік геосаясаткерлер мү дделеріне сә йкес аумақ тар, халық тар жә не табиғ и байлық тар туралы мә ліметтер жинады, ө здерінің ә лемге ү стемдік орнату мақ сатын ақ тады, Германия ү шін «ө мірлік кең істікті» кең ейту қ ажеттігін дә лелдеді. Англияда географ Х. Маккиндер геосаясатты насихаттады, оның пікірінше ә лемдік саясаттың негізін Еуразия қ ұ рлығ ына («ә лемдік аралда») ү стемдік ету ү шін кү рес қ ұ райды. Адмирал А. Мэхэн американың алғ ашқ ы геосаясаткерлерінің бірі болды. Ол американың жаһ андық ү стемдік орнатуын заң дылық деп есептеді, оның кө зқ арасы бойынша оны АҚ Ш – тың «аралдық» жағ дайы айқ ындағ ан, ө йткені оғ ан бү кіл жер шарындағ ы тең із жолдарына ү стемдік ету қ ажеттілігі мә жбү р еткен. Американың геосаяси теориялары дә стү рлі географиялық критерилерге елдің ғ ылыми – техникалық даму дең гейі, ұ лттық психологиясы жә не т.б. ө лшем- бірліктерді қ осты. Екінші дү ниежү зілік соғ ыстан кейін ФРГ, басқ а да Батыс Еуропа елдерінде, ә сіресе АҚ Ш – та геосаясат тұ жырымдамаларын қ арқ ынды дайындау жү ргізілді. Геосаясатта басты орынды басқ а қ ұ рлық тардағ ы халық тардан «Батыс Еуропа ө ркениетінің» климатының артық шылығ ын, сонымен қ атар Батыстың «тең іздік» жә не «мұ хиттық» державалары мен Шығ ыстың «қ ұ рылық тық» державалары арасында, «алдың ғ ы қ атарлы» индустриалды Солтү стік пен «артта қ алғ ан» аграрлы Оң тү стік арасында, яғ ни дамығ ан жә не дамушы елдер арасында географиялық себепші болғ ан антагонизмді негіздеу алды. КСРО- да ұ зақ уақ ыт бойы геосаясат импералистік мемлекеттердің аумақ тық экспансиясын ақ тауғ а бағ ытталғ ан буржуазиялық саяси тұ жырымдама ретінде саналды. Ә рине, геосаяси доктриналар ә ртү рлі бағ ытта, соның ішінде экспансионистік бағ ытта да болуы мү мкін. Алайда, геосаясат мемлекеттің сыртқ ы жә не ішкі саясатына жағ ымды қ ызмет ете алады жә не қ ызмет етуге тиісті. ХХ ғ асырдың 80 жылдарында ғ ылыми ойдың осы бағ ытын қ айта бағ алау жү рді. Геосаясат қ азіргі Қ азақ станның сыртқ ы саясат басымдық тарын анық тауда, ішкі саясаттың міндеттерін қ алыптастыруда бірден- бір қ ұ растырушығ а айналғ ан. Осылайша, геосаясат Қ азақ стан мемлекетінің практикалық саясатының бірден – бір маң ызды факторына айналды. Геосаясат нақ ты мазмұ нмен барынша толығ ады жә не байытылады. Қ азіргі ә лемнің ө згеруіне мейлінше белсенді ық пал етеді. Ол ә лемдік жә не аймақ тық жағ дайды ө лшейтін шынайы қ ұ рал болумен қ атар, жетекші елдер мен ә скери – саяси блоктардың саясатын болжамдаудың кілті қ ызметін кө бірек атқ аруда. ХХІ ғ асырда геосаясаттың жетекші қ оғ амтану ғ ылымдарының бірден – бір позициясын иеленетін ғ ылым болатынын айтуымыз керек. Геосаясаттың пә ні – планетааралық кең істікте (немесе оның белгілі бір бө лігінде) ә лемдік, аймақ тық жә не мемлекеттік мә селелерді шешу барысындағ ы геосаясат субъектілерінің арасындағ ы ө зара қ арым – қ атынас. Басқ аша сө збен айтқ анда геосаясаттың пә ні бұ л планетааралық кең істікке бақ ылау орнатуды зерттеу. «Кең істік» категориясы геосаясатта басты категория болып саналады, ө йткені бірде – бір мемлекеттік тү зілім кең істік ө лшемінен тыс ө мір сү ре алмайды. Ә детте кең істіктің бірнеше ө лшемін бө ліп кө рсетеді. Мысалы, кең істіктің территориялық – географиялық ө лшемі, кең істіктің ә уе – ғ арыштық ө лшемі (ә уе шекаралары жә не оларды мемлекеттің игеру, пайдалану жә не бақ ылау қ абілеті); кең істіктің саяси ө лшемі (саяси – ә кімшілік шекаралары, мемлекеттің аумақ ты жә не халық ты бақ ылау қ абілеті); кең істіктің экономикалық ө лшемі (мемлекеттің аумақ ты экономикалық игеруі, шетелдер аумағ ына экономикалық ық пал жасау, соның ішінде ұ лттық валюта жә не инвестиция, жылжымайтын мү лік сатып алу арқ ылы ық пал ету қ абілеті); кең істіктің ақ параттық – мә дени ө лшемі (ұ лттық мә дениет пен тілдің ық пал жасай алу қ абілеті, соның ішінде шетелдерге, басқ а халық тар мен мә дениетке ә сер ету қ абілеті, ә лемдік ақ параттық кең істікке қ атысуы, соның іщінде жаһ андық коммуникативтік желілерде (ғ аламтор) болуы). Геосаясаттың дә стү рлі элементтеріне, мемлекеттің кең істік – аумақ тық сипаттамасына: географиялық жағ дайы; ұ зындығ ы; ү йлесімдігі; жерқ ойнауы (ылғ и ресурстар); ландшафт; климат; демографиялық сипаттама (халық тың кө лемі жә не қ ұ рылымы, оның сапасы) жә не т.б. жатады. Геосаясаттың дә стү рлі емес элементтеріне (соң ғ ы жарты ғ асырда қ осылғ ан жә не мемлекеттің кү ші туралы бұ рынғ ы тү сінікті ө згерткен жә не халық аралық саясатқ а ық пал ететін кө п тү рлі факторлардың ә сер ету басымдығ ы) мыналарды жатқ ызуғ а болады: жаппай қ ырып – жою қ аруының пайда болуын жә не таралуын, бұ л орайда ең алдымен зымыран – ядролық (сонымен қ атар биологиялық) қ арулардың таралуы, бұ лар қ олында бар мемлекеттер бір - бірінен қ ашық тығ ына, жағ дайына, климатына жә не халқ ының санына қ арамастан, бір – бірімен кү шін тең естіреді; шекара дегенді білмейтін, адамдардың жаппай орын ауыстыруын арттырып отыру тә н, миграциялық ү рдістер; бү кіл планетааралық кең істікті қ амтығ ан жә не мә дени – ақ параттық кең істіктегі дә стү рлі шекараны қ иратуғ а соқ тыратын жаһ андық коммуникацияның кең ейтуімен, ақ парат жә не байланыс қ ұ ралдарының дамуымен байланысқ ан геоақ параттық ү рдістер (ә сіресе, ғ аламтордың жаһ андық желісі, ғ арыштық жә не мобильді байланыс). Геосаясат объективті шынайылық ты қ арастырып, мемлекеттегі жә не мемлекетаралық қ атынастардағ ы кө п тү рлі байланыстарды, қ арым – қ атынастарды жә не ү рдістерді зерттейді, сонымен қ атар ол практикалық ә рекет ү шін ұ сыныстарды қ алыптастырады. Сө йтіп ол маң ызды функцияларды атқ арады, соң ғ ылардың қ атарына танымдық (гносеологиялық), болжамдық, басқ арушылық (басқ арушының ық пал ету міндетін), сонымен бірге идеологиялық функцияларды жатқ ызуғ а болады. Геосаясаттың танымдық (гносеологиялық) функциясы ең алдымен мемлекеттердің, халық тардың, ө ркениеттердің геосаяси даму қ ұ былыстарын, ү рдістердін, бағ ыт – бағ дарларын зерттеумен байланысты. Бұ л функция жалпы ә лемдегі жә не оның жекелеген бө ліктерінде жү ріп жатқ ан негізгі бағ ыт – бағ дарларды, бағ ыттарды, тү сіну ү шін қ ажетті геосаяси білімдердің маң ызды қ айнар кө здік міндеттерін атқ арады. Геосаясаттың болжамдау функциясы. Ол танымдық функциядан келіп шығ ады, бұ л табиғ и нә рсе, ө йткені барлық геосаяси зерттеулер (теориялық жә не эмпирикалық) ә лемдегі, аймақ тардағ ы, мемлекеттегі, бұ ларғ а мемлекетаралық ө зара ә рекеттерді (ынтымақ тастық пен қ арсыластық), ө ркениетаралық ө зара ә рекеттерді, алуан тү рлі қ ақ тығ ыстарды, соның ішінде этносаралық, дінаралық жә не т.б. қ осқ анда, геосаяси жағ дай дамуының сценарийлері мен нұ сқ аларына дұ рыс болжам жасауғ а бағ ытталғ ан. Болжамдау функциясының мақ саты – геосаяси жағ дайдың, геосаяси қ ұ рылымның, жекелеген мемлекеттердің, кү штер ара салмағ ының даму болашағ ын (таяудағ ы, орта мерзімдегі, алыстағ ы) анық тау. Осығ ан орай кең кө лемде талдау жұ мыстары, мониторингтер, моделдеу жә не т.б. жү ргізіледі. Геосаясаттың басқ арушылық функциясының мә ні (басқ аруғ а ық пал ету функциясы) басқ ару шешімдерін қ абылдау ү шін, практикалық ұ сыныстар мен нақ ты қ орытындылар дайындау ү шін қ ажетті нақ ты эмпирикалық ақ параттарды жинауғ а, қ орытындылауғ а жә не талдауғ а саяды. Кез келген қ ызмет тү рі басқ аруда жә не басқ арушылық шешімдер қ абылдауда, ә сіресе мемлекеттік дең гейде, біріншіден, ү лкен мө лшерде ақ парат (пә ндік жә не жан – жақ ты) жинау мен оны ө ң деу талап етіледі; екіншіден, ә ртү рлі факторлардың (геосаясатта – саяси, георграфиялық - кең істіктік, стратегиялық, демографиялық, ресурсты - экономикалық, климаттық жә не т.б.) ә рекетін есепке алу; ү шіншіден, жағ дайғ а парасатты бағ а беру; тө ртіншіден, алда тұ рғ ан ә рекеттердің тү пкі ойын, ниетін айқ ындау; бесіншіден, жағ дайғ а сә йкес шешім қ абылдау талап етіледі. Талдаушылар мен геосаясаткерлердің қ ызметінің нә тижесінде қ оғ амдық қ атынастарды басқ аруды жетілдіру мақ сатында, геосаяси ү рдістер мен оқ иғ аларды басқ ару ү шін, ә рекет етудің геостратегиясын дайындау ү шін нақ ты қ ортындылар мен ұ сыныстар қ алыптасады. Геосаясаттың идеологиялық функциясы билеуші элитаның мү дделерін білдіруден, ө з мемлекетінің сыртқ ы саяси бағ ытын жә не практикалық ә рекеттерін, ө з ө ркениетін негіздеуден кө рінеді. Ол мемлекеттің халық аралық имиджін, қ оғ амдық пікірді қ алыптастыруғ а, адамдардың санасын айналдыруғ а, оларда қ абылдау мен мінез – қ ұ лық тың белгілі бір стереотиптерін жасауғ а бағ ытталғ ан. Мысалы, «екі стандартты» саясатқ а ә келетін, кү ш кө рсету ә рекеттерін негіздеген, ешбір кінә сі жоқ адамдардың ө лімін ақ тағ ан (Югославия, Ирак) АҚ Ш геосаясатының апологеттік, адвокаттық сипатын айтуғ а болады. Бұ л кө бінесе американың геосаясатының идеологиялық функциясынан «туындайды». Осылайша, геосаясат қ оғ амда жә не мемлекетті басқ ару жү йесінде маң ызды ғ ылыми – практикалық функция атқ арады, оның білімі ә лемде, аймақ тарда жә не мемлекеттерде жү ріп жатқ ан ө тпелі ө згерістер мен ү рдістерге дұ рыс бағ ыт – бағ дар ұ стауғ а, соғ ан сә йкес практикалық ә рекет етуге, қ олайлы басқ ару шешімін қ абылдауғ а мү мкіндік береді.

2. Геосаясаттың қ ағ идаттары жә не геосаяси дамудың ерекшеліктері

Геосаясаттық негізгі қ ағ идаттарын ағ ылшын географы – саясаттанушысы Х. Маккиндер қ алыптастырды. Оның зерттеулері одан кейінгі ә лем тарихының геосаяси моделдерінің негізіне алынды. ХХ ғ асырда Германияда, Англияда жә не АҚ Ш – та геосаяси ойдың ә лемдік орталық тары қ алыптасты. Геосаяси ой – пікірлердің дамуына жә не Германияның геосаяси тұ жырымдамасын негіздеуде айтарлық тай ү лес қ осқ ан генерал К. Хаусхофер болды. Ағ ылшын – америка геосаяси мектебінде, Х. Маккиндермен қ атар, А.Т. Мэхэн жә не Н. Спикмен белсенді ең бек етті. Орыс геосаясаткерлерінің арасынан Еуразия теориясын жақ таушыларды айтуғ а болады, солардың ірісі- П.А.. Савицкий, сонымен қ атар кө рнекті ғ алым Л.Н. Гумилев. Геосаясат ілім ретінде географиялық факторлардың дү ние жү зі тарихындағ ы мемлекеттің роліне ық пал ету заң дылық тарын, ә ртү рлі халық тар мен елдерде саяси тенденциялардың жә не ұ лттық – мемлекеттік мү дделердің қ алыптасу заң дылық тарын зерттейді. Мемлекеттік дамудың орнық ты стратегиясын дайындауда қ ысқ а мерзімді жә не ө згермелі саяси немесе идеологиялық ә уестік емес, керісінше, елдің кең істік пен географиялық жағ дайын анық тайтын тұ рақ ты ө лшемдер аса маң ызды болуы тиіс деген бекітуі бұ л ғ ылымның маң ызды постулаты болып саналады. Геосаяси талдау географиялық факторлардың ә рекеттерімен байланысқ ан тұ рақ ты жә не ө згермелі ө лшемді зерттеу қ ағ идатына сү йенеді. Геосаясат ү шін тұ рақ тылық тә ртібі бар сипаттың ғ ана бірінші қ атарлық маң ыздылығ ы бар: тек геосаяси тұ рақ ты шамалар ғ ана жаһ андағ ы жағ дайды, қ айсыбір елдердегі жағ дайды, олардың ә леуетті мү мкіндіктерін бағ алауда басты ө лшем қ ызметін атқ арады. Геосаяси теория мемлекеттің жайғ асуын (қ ұ рылық тық, аралдық немесе жағ алаулық), оның аумағ ының кө лемін, ү стем етуші коммуникация типін (тең іздік немесе қ ұ рғ ақ тағ ы), басым ландшафтарын, шекараның ұ зындығ ы мен ү йлесімін, климатын жә не т.б. тұ рақ ты факторлардың қ атарына жатқ ызғ ан. Мемлекеттік ө мірдің қ алғ ан барлық аспектілері, соның ішінде шаруашылық – экономикалық жә не саяси – идеологиялық, осы кө зқ арас тұ рғ ысынан маң ызды деп мойындалғ анымен, бірақ олардың бә рі бірінші ө лшемге бағ ынады. Тек басты «сү йенетін сипаттардың» тұ рақ тылығ ы, есептеу нү ктесі ретінде таң далғ ан, геосаясатқ а мемлекеттің, даму қ ауіпсіздік саласында, сыртқ ы саясат саласында, қ орғ аныс пен стратегиясын мейлінше тиімді қ алыптастыруғ а мү мкіндік береді деп саналады. Геосаясаттың ө згермелі факторлары – бұ л халық (демографиялық фактор), ресурстар (қ аржы – экономикалық, материалдық жә не т.б.), саяси мә дениет, қ оғ амның ә леуметтік- таптық қ ұ рылымы жә не т.б. Мұ ндай ө згермелі ө лшемдер (ә сіресе ел-жұ рт-халық) мемлекеттің даму ү рдісіне айтарлық тай ық пал етеді, бірақ олар ө здерінің ық палы мен маң ыздылығ ы жағ ынан тұ рақ ты факторларғ а жол береді. Соң ғ ы кезде тұ рақ ты факторлар жү йесі туралы теориялық тү сініктерге кейбір ө згерістер енгізілді. Мысалы, қ азіргі геосаясатта ұ зақ мерзімді тұ рақ тылық факторы ретінде ө ркениеттік фактордың роліне аса кө п кө ң іл аударылуда. Америка ғ алымы С. Хантингтонның пікірі бойынша, жү здеген жылдар бойы қ алыптасқ ан ө ркениеттік ө згешеліктер, кө з жетерлік болашақ та жоғ алмайды, ө йткені олар саяси идеологиялар мен саяси ө лшемдер арасындағ ы ө згешеліктерге қ арағ анда ә лдеқ айда іргелі. Осымен байланысты геосаясаттың қ азіргі теорияларында, адамзат қ ауымдастығ ының ө зара ә рекетінің ө ркениеттік аспектілері, жаһ андық геосаяси қ ұ рылыстың жалпы жү йесіне қ осуғ а бағ ыт ұ стағ анын айтуымыз қ ажет. Геосаясат елдің географиялық жағ дайымен жә не сол қ оғ амғ а, халық қ а, ұ лтқ а тә н мә дени – ө ркениеттік дамуы арасында белгілі бір ө зара байланысты орнық тырады. Геосаяси тұ рғ ысынан алғ анда ө ркениеттің локальды типін кө п жағ дайда ол орналасқ ан географиялық кең істіктің сипаты анық тайды. Мысалы, ө зінің индивидуализм культімен, ұ тымдылығ ымен жә не жеке бастың табысымен нарық тық шаруашылық механизміне қ ызмет ететін либеральдық идеология, мейлінше «тең іздік» сауда ө ркениетіне тә н. Қ уатты қ ауымдық тамырлары бар қ оғ амның дә стү рлі ынтымақ тастық, ұ жымдық, ө зін – ө зі ұ йымдастырудың жиналыстық формаларына басымдық беру қ ұ рлық тық мә дениет пен ө ркениеттің негізі болды. Геосаясаттық талдаудың ең алғ ашқ ы тезисі елдің қ ұ рылық та жә не тең ізде орналасуын тұ рақ ты факторлардың ішіндегі ең маң ыздысы деп есептейді. Осыдан шығ а отырып барлық мемлекеттер қ ұ рлық тық жә не тең іздік болып екі ү лкен топқ а бө лінеді. Қ ұ рлық тық державалар ү шін аумағ ының кө лемі аса маң ызды. Кең істік олар ү шін қ уаттылық пен қ ауіпсіздіктің негізгі ресурсы болып саналады. Кең аумағ ы бар мемлекеттің артық шылығ ын осы негізде пайда болатын кемшіліктер мен ә лсіздіктер басып кетеді: шекараның аса ұ зақ тығ ы, халық тың орналасу тығ ыздығ ының тө мен болуы жә не т.б. Тең іздердегі (аралдардағ ы) державалар ү шін айдын жә не онда орналасқ ан аралдар мен архипелагтармен қ оршалғ ан тең із коммуникацияларының ү стіне бақ ылау орнату салыстырмалы тү рде маң ызды. Осыдан келіп елдің қ ұ рылық та жә не тең ізде орналасуына қ атысты мемлекеттің тарихын айқ ындайтын, оның экономикалық жә не мә дени дамуына, халық аралық жағ дайына ық пал ететін, соғ ан сә йкес стратегия қ абылдауғ а мә жбү р ететін геосаясаттың маң ызды заң ы келіп шығ ады. Мысалы, экономиканың даму тұ рғ ысынан геосаяси жағ дай ө неркә сіптің шикізат пен энергия кө здері жанына орналасу ерекшелігін анық тайды. Бұ л қ ұ рлық тағ ы, жағ алаудағ ы елдер мен тең із державалары ү шін қ айсыбір транспорттың – теміржол немесе, тең із кемелерін пайдалануды белгілейді, сонымен қ атар қ ұ рлық тағ ы елдер шаруашылығ ының базалық салалары ү лесінің жә не тең із елдері экономикасының экспортқ а бағ ытталуын анық тайды. Елдің географиялық жағ дайы ә скери – ө неркә сіп кешенімен байланысқ ан маң ызды орталық тардың қ ұ рылуына айтарлық тай дә режеде ық пал етеді, қ орғ аныс ө неркә сібін орналастыру қ ағ идатын басшылық қ а алуғ а мә жбү рлейді. Геосаяси ғ ылымдарының қ орытындыларына сә йкес, геосаяси фактор мемлекеттің саяси жү йесінің қ алыптасу ерекшелігіне принципиалды ық пал етеді. Ш. Монтескье бірінші болып мемлекеттердің саяси қ ұ рылысын бағ алаудың, «геосаяси» критериін қ олданғ ан. Ол «Заң дар рухы туралы» трактатында, республиканың шағ ын полистерге, монархияны орташа кө лемдегі мемлекеттерге, ал деспотияны «аса ү лкен мемлекеттерге» сө зсіз тә н болатындығ ын атап кө рсетті. Қ азіргі геосаясат қ ұ рлық тағ ы мемлекеттер ү шін ә детте биліктің орталық тануы, авторитарлы болуы тә н десе, ал тең іздегі мемлекеттер ү шін биліктің орталық сыздануы мен демократия болуы тә н деп есептейді. Сонымен бірге геосаяси тұ рақ ты шамалар, саяси курс тү рінде мү мкін болатын белгілі бір шең берді орнатады. Сонымен қ атар қ ұ рылық тағ ы елге ә скери салада ең алдымен жердегі ә скерге, ал тең іздегі елге – ә скери – тең із флотына арқ а сү йеу тә н, мысалғ а бұ л КСРО (Ресей) жә не АҚ Ш қ арулы кү штерін қ ұ ру қ ағ идаттарынан толық тай кө рінген жә не кө рініп те отыр. Жердегі қ уаттылық («теллурократия») пен тең із қ уаттылығ ы («талассократии») бір – біріне қ арама – қ арсы қ оятын геосаясаттың геосаяси дуализм қ ағ идаты маң ызды қ ағ идат болып табылады, ол бү кіл адамзат қ ауымдастығ ын кең істік – географиялық жағ дайына орай балама полюстерге бө леді. Халық тардың саяси тарихында мұ ндай қ арама- қ арсы қ оюшылық, мысалы, біржағ ынан Спарта мен Римнің ә скери авторитарлы жердегі ө ркениеттерінің арасындағ ы кү рестен, екінші жағ ынан, Афина мен Карфагеннің тең із саудасы ө ркениеттері арасындағ ы кү рестерден нақ ты кө рінеді. ХVI –XIX ғ асырларда қ ұ рлық тағ ы Еуропа державалар блогіне қ арсы тұ ра білген Британия империясы («тең із иесі») жаң а заманда тең іздегі қ уаттылық ты бейнеледі. ХХ ғ асырдың ІІ жартысында Ұ лыбританияның геосаяси мұ рагеріне айналғ ан АҚ Ш, қ ұ рылық тағ ы қ уатты держава ретінде кө рінген КСРО мен «суық соғ ыс» жағ дайында болды. «Ортаң ғ ы аумақ» деп аталатын, қ ұ рлық тың ө зегін қ ұ райтын кең істікті иелену Еуразия қ ұ рылығ ына басымдық кілті болып табылатындығ ы геосаяси ғ ылымдардың маң ызды да мазмұ нды қ орытындылары екенін айтуымыз керек. «Ә лем жү регі» («Хартленд») деп аталғ ан «Тарихтың географиялық ө сі» болғ ан Еуразия қ ұ рылығ ының жә не оның орталығ ының ерекше маң ыздылығ ы туралы қ орытынды Х.Маккиндерге тиесілі. Осы тезиске орай, «ортаң ғ ы аумақ тағ ы» ә скери- саяси тұ рақ тылық, географиясы Ресей аумағ ына сә йкес келетін, бү кіл Еуразия кең істігіндегі стратегиялық тұ рақ тылық ты айқ ындайды, осылайша ол ә лемдік тә ртіптің тұ рақ тылығ ын да белгілейді. Сонымен бірге планетааралық кө зқ арас тұ рғ ысынан алғ анда кім Шығ ыс Еуропағ а бақ ылау орнатса, ол «Хартлендтен» басым болады, ал кімде – кім «Хартлендтен» басым болса, ол ә лемде басым болады. Геосаясат ғ ылымдарының классигі Х. Маккиндердің бұ л идеясы жалпы геосаясаттың бірден – бір постулаты болып отыр. Геосаясат теорияларының ортақ қ ағ идаттарын қ арастыра отырып, геосаяси талдаудың методологиялық маң ызына кө ң іл аудару қ ажет. Біріншіден, геосаясат тұ рғ ысынан саяси қ ұ былыстарды зерттеу макроталдау мен ғ ылыми болжам ү шін жаң а мү мкіндіктер береді. Сонымен қ атар геосаяси жә не мә дени- ө ркениетті амалдардың бірін – бірі толық тыруы ірі масштабтағ ы тарихи ү рдістер туралы білімнің анық тығ ын арттырады.Екіншіден, геосаясат саясаттың сыртқ ы жә не ішкі аспектілерін тұ тас етіп байланыстыратындық тан геосаяси талдау, сыртқ ы саяси жә не ұ лттық проблемаларды тү йсінудегі белгілі бір біржақ тылық ты жоюғ а мү мкіндік береді. Ү шіншіден, геосаясат аймақ тардағ ы шиеленістер ә леуетін зерттеуге бағ ыт – бағ дар береді, ө йткені ол жер ү стін игерудегі қ арама – қ арсы типтер мен амалдардың арасындағ ы қ арама – қ айшылық тарғ а кө ң ілді баса аудартады. Осымен байланысты, ХХ ғ асырдың 80-90 жылдарында ә лемде болғ ан мә нді ө згерістер геосаяси жағ дайды шұ ғ ыл ө згерткенін атап ө ту қ ажет. КСРО–ның ыдырауы жә не посткең естік кең істікте жаң а тә уелсіз мемлекеттердің пайда болуы, Варшава келісім-шарты сияқ ты қ уатты ә скери- саяси блоктың жойылуы, НАТО- ның Шығ ысқ а қ арай кең еюі соғ ыстан кейінгі халық аралық қ ауіпсіздіктің бү кіл жү йесін толық тай қ иратты, бұ л деген ә лемдегі барлық геосаяси жағ дайдың тү бегейлі ө згергендігін білдіреді. «Тең із» жә не «қ ұ рғ ақ та» қ арама қ арсы тұ рудың геосаяси дуализмін білдіретін, екі «ұ лы держава» - АҚ Ш пен КСРО жә не екі аса ірі ә скери – соғ ыс блоктардың классикалық текетірестігінде қ ұ рылғ ан бұ рынғ ы тұ рақ ты геосаяси конструкцияның қ ирауының жү зеге асуы басты ө згеріс болып саналды. Теорияда кү штер орталық тары арасындағ ы ара салмақ тың кү рделі динамикалық тепе – тең дік жү йесінен кө рінетіндігі, ал олардың арасындағ ы баланс, ө зара ә рекет жү йесінің жалпы қ ағ идаты ретінде жү ретін, ө згеріске тү суді иеленетіндігі дә лелденген. Сонымен қ атар, уақ ытысы келгенде ә лемдегі геосаяси кү штердің ара салмағ ы айтарлық тай ө згерістерге тү седі, бұ л геосаяси тепе – тең дікті орнату ү рдісінің қ арама – қ айшылық тарымен жә не кү рделілігімен байланысты. Осы тепе – тең діктің ө зі уақ ыты келе бұ зылуы мү мкін, бірақ оның жаң а негізде қ алпына келетіні сө зсіз, бұ л ү рдіс принципінде шексіз. Осыдан ә лемдік саясаттағ ы проблемалар келіп шығ ады, ұ лттық мү дделерді келістірудің кү рделілігі пайда болады, халық аралық қ атынастар жү йесіне қ атысатын аса ірі мемлекеттер арасындағ ы кү штердің ара салмағ ын есепке алу қ иындығ ы тундайды. Қ азіргі ә лемдік жағ дай ең алдымен геосаяси тепе – тең дік бұ зылуының болғ андығ ымен сипатталады: айтарлық тай тиімді болып қ арама – қ арсы тұ рғ ан екі ә лемнің орнына бір «ұ лы держава» - АҚ Ш басымдығ ына негізделген шектен тыс тұ рақ сыз геосаяси конструкция қ алыптасты. Дегенмен қ азіргі халық аралық дамуда бұ зылғ ан тепе – тең дікті қ алпына келтіру жә не бү гінгі таң да қ алыптасқ ан бір полярлық қ а қ арсы тұ ратын кү шті қ алыптастыру тенденциясы анық байқ алады. АҚ Ш – пен оның одақ тастарының ү стемдігіне қ арсы тұ ратын жаң а полюстің сө зсіз пайда болуы ү рдісін жалпылама тү рде болжамдауғ а болады, ө йткені жаң а стратегиялық тепе – тең дікті орнату болашақ тың ісі. Зерттеушілер, ғ алымдар, сонымен қ атар, «кө п полярлы ә лем» деп аталатын дү ниенің қ алыптасу ынтымақ тастығ ын жоқ қ а шығ армайды, бірақ мұ ндай пішін ү йлесімдігі, геосаясаттың іргелі заң дары мен қ ағ идаттарына жауап бермейді жә не геосаяси тұ рғ ыда ол уақ ытша, ө тпелі қ ұ былыс ретінде қ абылдануы мү мкін. Ө зінің ық палы жағ ынан бұ рынғ ы КСРО- ғ а тең келетін мұ ндай геосаяси субъектіні солтү стік Еуразия аумағ ында жандандыру геосаяси жағ дайдың ық тимал бір нұ сқ асы болып табылады. Бұ л болашақ та Ресейдің экономикалық жә не ә скери ә леуетін қ алпына келтіру мен арттыру, посткең естік кең істікте реинтеграциялық ү рдістерін табысты жү зеге асыруды ү йлестіру, оғ ан куатты геосаяси тең гергіш, ролін қ айтару мү мкіндігін білдіреді. Қ ытайдың одан ә рі динамикалық ө суі жә не оның минимум АҚ Ш- пен тең ұ лы кү шке айналуы геосаяси дамудың басқ а бір нұ сқ асы болып табылады. Егерде Қ ХР экономикасы, соң ғ ы екі ондық жылдар бойы болғ ан сияқ ты, ө зінің ә леуетін арттыратын болса, онда Қ ытай 20-25 жылдан кейін жалпы ө ндіріс кө лемі жағ ынан Қ ұ рама Штаттарды басып озатыны жә не ә лемдегі ең қ уатты держава болатыны есептелген. Қ ытайдың зымыран – ядролық жә не ғ арыш салаларындағ ы жетістіктерін есепке алатын болсақ, онда бұ л елдің қ азіргі ә лемнің жаң а полюсына айналу мү мкіндігі шындық қ а жанасады. Сонымен қ атар, қ азіргі геосаяси зерттеулерде мемлекеттер коалициясынан тұ ратын ерекше геосаяси кү штер орталық тарының пайда болуын жоқ қ а шығ армайтын, геосаяси балансты қ алпына келтірудің осындай нұ сқ асы қ арастырылуда. Мұ ндай «ұ жымдық полюс» жә не «алтын миллиард» деп аталатын топ, АҚ Ш пен тең елетін, «Ресей – Қ ытай- Ү ндістан» ү шбұ рышында қ алыптасуы мү мкін. Осымен байланысты, В.И. Лениннің бірінші дү ние жү зілік соғ ыс пен КСРО- дағ ы революциядан кейін халық аралық жағ дайдың дамуына берген болжамын еске алуғ а болады. Онда Ресей, Қ ытай жә не Ү ндістанның революцияшыл халық тарының одағ ы ә лем тарихының барысын тү бегейлі ө згертуге қ абілеті бар шешуші фактор болуы мү мкін деген ой айтылғ ан еді. Ә лемдік геосаяси текетірестің негізгі бағ ыттарымен байланысқ ан ө згерістерге келсек, сондай – ақ бұ л проблеманың талдаушылардың басты назарына іліккені байқ алады. Мысалы, С.Хантингтонның пікірінше, Кең ес Одағ ының суық соғ ыста жең ілуі қ азіргі ә лемдегі кү ш пен шиеленіс бағ ыттарын ө згерткен. Хантингтон «Ө ркениеттер қ ақ тығ ыстары» ең бегінде бү гінгі таң да қ азіргі ә лемнің басты қ ақ тығ ыс бағ ыты – бұ л Батысты «конфуциандық – исламдық» блоктан бө летін бағ ыт. Десекте қ азіргі саясатта барынша пассионарлы жә не кө п санды мұ сылман дү ниесін проваславия- славян халық тарымен соқ тырыстыруғ а бағ ытталғ ан қ арқ ынды кү ш – жігер жұ масалуда екенін байқ ауғ а болады. Бұ ғ ан Босния мен Косово (бұ рынғ ы Югославия аумағ ы) тө ң ірегіндегі қ ақ тығ ыс жә не Ресейдің Солтү стік Кавказдағ ы оқ иғ асы жарқ ын мысал болып табылады. Болғ ан ө згерістердің нә тижесінде Батыс тарапынан посткең естік кең істікте қ алыптасқ ан елдерге қ ысым кө рсетудің шұ ғ ыл артқ анын атап кө рсету қ ажет. Геосаясат тұ рғ ысынан бұ л қ ысым «ортаң ғ ы аумақ қ а» бақ ылау жасау проблемасымен, яғ ни Еуразияның болашағ ымен байланысқ ан. Американың саяси элитасының кө рнекті ө кілі З. Бжезинскийдің пікірі бойынша, ХХ ғ асырдың 90 жылдарының басындағ ы Ресейдегі оқ иғ а «Хартлендті» кім иеленеді жә не осы стратегиялық маң ызды аумақ ты кім бақ ылауғ а алады деген сұ рақ тарды жаң аша қ ойғ ан. Америка саясаттанушысының, сараптаушысының есептеуінше, Кең ес Одағ ының ыдырауы «Еуразия ө зегін геосаяси вакуумғ а айналдырғ ан», сондық тан осы бос орынды толтыруғ а тырысу ә лемдік саясаттағ ы тенденцияны кө бірек анық тайтын болады. З. Бзежинскийдің берген бағ асында суық соғ ыста Кең ес Одағ ының жең ілісі жә не оның ыдырауы Қ ұ рама Штаттарғ а алғ аш рет Қ ытай шекарасына дейін созылып жатқ ан жаң а посткең естік мемлекеттер ісіне араласуына, сондай – ақ Парсы шығ анағ ы ауданында жә не Еуразияның оң тү стік шеткі аймақ тарында ү стемдік етуге мү мкіндік берген. Аталмыш тенденция, менің кө зқ арасым бойынша, бү кіл Еуразия қ ұ рылығ ының тұ рақ тылығ ына қ ауіп – қ атер туғ ызады, ал оның одан ә рі дамуы Ресейдің жаң а жағ дайда Еуразия орталығ ында ө зінің геосаяси позияциясын қ алпына келтіру қ абілетіне кө п байланысты. Еуропадағ ы бірігу ү рдісі геосаяси ө згерістердің тағ ы да бір мә нді факторы болып табылғ анын айтуымыз қ ажет. Дү ние жү зі картасында біріккен қ уатты Германияның пайда болуы, ық палдасқ ан Еуропа одағ ының қ ұ рылуы, Орталық Еуропаның бірқ атар елдерінің жалпы Еуропа қ ұ рылымына қ осылуы, кө птеген қ арама – қ айшылық тардың тү йіні болғ ан Еуропа қ ұ рлығ ындағ ы жағ дайды кө п ө згертті. Ық палдасу негізінде Батыс пен Орталық Еуропа бейнесінде жаң а кү штер орталығ ының қ алыптасуы қ азіргі геосаясат ү шін мә нді қ ұ ндылығ ы бар аса маң ызды тенденцияны кө рсетіп берді.

3. Қ азіргі ә лемнің геосаяси архитектурасы жә не оның проблемалары

Қ азіргі ә лемнің геосаяси архитектурасы геосаясат субъектілерінің (ә лем қ ауымдастығ ы субъектілерінің) жиынтығ ынан, ө здерінің жеке жә не ортақ мү дделерін жү зеге асырудағ ы олардың стратегиясынан, ә рекетінен жә не ө зара қ атынасынан тұ рады. Ол ә лемдік саясаттың, халық аралық қ атынастардың мынандай субъектілерін – мемлекетті, ү кіметаралық жә не халық аралық ү кіметтік емес ұ йымдарды, сондай – ақ геосаяси орталық тарды ө зіне қ осқ ан. Геосаяси орталық тардың негізгілеріне ә лемдік саясаттағ ы ірі акторларды – Еуропаны (Еуропа одағ ы келбетіндегі), АҚ Ш –ты, Азия –Тынық мұ хиты аймағ ын жә не Ресейді жатқ ызуғ а болады. Еуропа Одағ ы (ЕО) – федеративті мемлекет элементтерінен тұ ратын мемлекетаралық, аймақ тық масштабтағ ы конфедеративтік бірлестік. Халқ ы 500 млн. адамнан асады. Еуроодақ ты қ ұ рудың бастамашысы- Франция мен Германия. ЕО 1992 жылы 12 еуропа мемлекеттері қ ол қ ойғ ан Маастрих келісім – шарты негізінде 1993 жылы қ ұ рылды. Қ азір оның қ ұ рамында 27 ел бар. Еуроодақ қ а бірігудің мақ саты – саяси, экономикалық жә не валюта одағ ын қ ұ ру, адамдардың, капиталдың, тауарлар мен қ ызмет кө рсетудің еркін қ озғ алысы негізінде біртұ тас экононмикалық кең істік қ алыптастыру. Еуроодақ қ а тә н белгілерге келесілерді жатқ ызуғ а болады: біріншіден, ЕО – біртұ тас геосаяси, экономикалық жә не социомә дени кең істік. Онда ортақ институттар, ортақ азаматтық, ортақ валюта – евро орнатылғ ан. Ортақ саяси институттардың қ атарына: Еуропа Соты; Орталық экономикалық институттарғ а: Еуропаның валюта институты, Еуропаның орталық банкі жатады. Екіншіден, Еуропа біртұ тас ө ркениет іспетті, дә лірек айтқ анда Батыс ө ркениетінің еуропалық субмә дениеті. Ол біртұ татас географиялық кең істік қ ана емес, сонымен қ атар, еуропа халық тарының ұ зақ бірге ө мір сү руі мен дамуының нә тижесі ретіндегі тарихи – мә дени біртұ тастық. Ү шіншіден, ЕО Шығ ысқ а қ арай кең ейуі оның даму тенденциясы болып табылады. 2004 жылы Еуроодақ қ а қ атысушы елдердің саны Орталық жә не Шығ ыс Еуропа жә не Балтика мемлекеттері есебінен 10 есе артты. Бұ л Ресейдің есебінен Еуропаның геосаяси позициясының кү шейгендігін білдіреді. ХХ ғ асырдың соң ына дейін аталмыш елдер Ресейдің геосаяси ық палында болып келген еді. Тө ртіншіден, ә лемде Еуропаның позициясын сақ тау мен нығ айтуғ а арналғ ан ортақ жалпыеуропалық нарық ты қ алыптастыру келесі бір тенденция болып кө рінеді. Еуроодақ ө з мемлекеттерінің Дү ниежү зілік Сауда Ұ йымына (ДСҰ) қ атысуы жағ дайына орай ө з тауарларын табысты қ орғ айды. Аса экономикалық дамығ ан мемлекеттердің, мысалы, АҚ Ш ДСҰ қ атысуы оғ ан қ атысушы басқ а елдердің ұ лттық нарық тарына кіруге жә не еркін бә секе жағ дайында ө з тауарларымен оларды басып алуғ а мү мкіндік алатыны белгілі. Бесіншіден, Еуроодақ тың болашақ та ә лемнің ық тимал биполярлы геосаяси моделі болатын екі геосаяси полюстің біріне айналары жоқ қ а шығ арылмайды. Қ азіргі уақ ытта бұ ғ ан Еуропа ық палдастық ү рдістерінің аяқ талмауы, келіспеушілік пен талас – тартыстың болуы, АҚ Ш тарапынан тосқ ауылдардың қ ойылуы кедергі келтіріп отыр. Алтыншыдан, Еуропаның болашақ қ ұ рылысы екі формада болуы мү мкін: мемлекеттердің тең қ ұ қ ылы одақ тастығ ын білдіретін конфедерация формасы немесе болашақ та Еуропа державасын қ ұ руғ а мү мкіндік беретін федерация формасы. Жетіншіден, Еуроодақ елдерінің басым кө пшілігі батыс ө ркениетінің " ә скери - саяси қ ұ ралы болып саналатын НАТО мү шесі, оны қ алыптастыруда геосаяси классиктері Х. Маккиндердің, К. Хаусхофердің, А. Мэкэннің, Н.Спайкменнің жә не Коэннің идеялары жақ сы қ ызмет етті. Еуроодақ кө шбасшыларына келетін болсақ, онда олардың саясатында айтарлық тай ө згешеліктер бар. Франция ө зінің АҚ Ш – тан тә уелсіздігін кө рсетті. Аймақ тық кө сбасшы болып дамуғ а тырысады. ЕО қ ұ рудың есебінен біріккеннен кейін қ ұ рылық та айтарлық тай нығ айғ ан Германияның позициясын ә лсіретуге қ арсы емес. Ө з кезегінде Германия, АҚ Ш пен қ атынасын ө згертпей – ақ, қ ұ рылық тағ ы ө зінің ық палын ең алдымен орталық Еуропа жә не Шығ ыс Еуропа, сонымен қ атар балтық мемлекетер есебінен кең ейтуге тырысуда. Германия Еуропаның геосаяси осі болуы мү мкін. Англия толық тай АҚ Ш – тың қ олтығ ының астында келеді. Еуропа Одағ ының ө зіне тә н геосаяси тұ жырымдамасы бар. Ол 1970 жылы «ЕО геосаяси тұ жырымдамасы» деген атпен дайындалғ ан еді. Оның негізіне «азаматтық кү штер» идеясы алынғ ан, оғ ан сә йкес сыртқ ы саяси міндеттер ә скери кү ш позициясы тұ рғ ысынан (мұ ны АҚ Ш кө бірек жасайды) шешілмеуі тиіс, керісінше ынтымақ тасу арқ ылы, экономикалық тетіктердің ә серін қ олдану арқ ылы (соның ішінде, қ ажет болғ ан жағ дайда экономикалық санкция жасау), ә р жақ ө зіне қ айсыбір функциялар мен міндеттерді алып жалпы қ ұ рылымды қ олдану арқ ылы шешілуі қ ажет. Кү ш қ олдану немесе қ ауіп – қ атер жасаудан бас тарту идеясы Хельсинкиде ө ткен Еуропа қ ауіпсіздігі мен ынтымақ тастығ ы кең есінің жұ мысының барысында пайда болғ ан еді. Еуроодақ елдері жә не АҚ Ш батыс ө ркениетінің ажырамас қ ұ рамдас бө лімі болып саналады. Алайда, олардың арасындағ ы қ атынаста бірқ атар қ арама – қ айшылық тың, айталық, Иракқ а басып кіру сияқ ты орын алып отырғ андығ ы сипаттады. Бұ л қ арама – қ айшылық тар Еуропаның бірлігін бө ліп жіберді жә не шоғ ырландырушы ә леуетін бұ зды; Еуропа АҚ Ш – тың халық аралық институттарды мойындамауына қ арсы (мысалы, Югославияғ а қ арсы агрессия кезінде БҰ Ұ мұ ндай оқ иғ ағ а кезікті); Еуропа сондай –ақ Қ ұ рама Штаттардың Американың стратегиялық мү дделерін шешуде басқ а елдердің мү дделерін жоқ қ а шығ аруына қ арсы, ө йткені бұ л антиамерикандық жә не антибатыстық кө ң іл – кү йді жә не ә лемнің ө зге елдерінен АҚ Ш- тың жә не батыс елдерінің оқ шаулану қ аупін тудырады; Еуропа АҚ Ш –пен салыстырғ анда ә лемнің басқ а аймақ тарындағ ы орнық тылық пен тұ рақ тылық ты қ олдайды жә не аймақ тық істерге араласпауды қ олдайды. Осымен байланысты жарты ғ асыр ә лемде орнық тылық пен тұ рақ тылық ты қ амтамасыз еткен геосаяси биполярлы ә лемдік қ ұ рылыс конструкциясы ыдырығ аннан кейін «суық соғ ыстың» басты жең імпазы ретінде ә лемді бірполюстікке ө ткізуге барынша тырысқ ан екі ұ лы державадан бір ғ ана –АҚ Ш қ алғ анын айтуымыз қ ажет. Сө йтіп, АҚ Ш биполярлы жү йе ыдырағ аннан кейін қ алыптасқ ан вакуумды толтырды. АҚ Ш планетамыздағ ы бірден – бір негізгі геосаяси кү штердің орталығ ы екені белгілі, оғ ан келесі сипатты белгілер тә н: біріншіден, ә скери, экономикалық, технологиялық, ақ параттық қ атынастарда жә не мә дени ойын – сауық салаларында ә лемдегі ең қ уатты держава. Сонымен бірге АҚ Ш – тың бас болу жағ дайы