Микседема ауруы

Жемсау (зоб) ауруы

Мазмұ ны

Кіріспе

1.Зобты қ алайша алдын алып емдел жазуғ а жә не кретинизмді қ айтіп болдырмауғ а болады

Базедов ауруы

Микседема ауруы

Қ орытынды

Ә дебиеттер

Жемсау (зоб) ауруы — бұ л қ алқ анша безінің ә нтек зораюынан пайда болатын тамақ тағ ы ісік немесе тү йін.

Кө п жағ дайда зоб диетада, аста йодтың жетіспеушілігінен пайда болады Жү кті ә йелдің организмінде йодтың жетіспеушілігі баланың ө лі тууына немесе ақ ьш-есі кем, мылқ ау боп тууына себепші болуы мү мкін. Мұ ндай жағ дай анасы жемсау боп ауырмаса да болуы мү мкін. Зоб пен кретинизм ауруы кө біне жердің қ ойнау қ абатында, су мен аста йод қ ұ рамы аз болып келетін таулы аймақ тарда жиі кездеседі. Таулы аймақ тұ рғ ындары ү немі бір ө ң кей азық пен, мә селен, маниока сияқ ты организмді зоб ауруына шалдық тыруғ а бейім тағ амдармен кө п тамақ танбауы қ ажет.

Зобты қ алайша алдын алып емдел жазуғ а жә не кретинизмді қ айтіп болдырмауғ а болады: Зоб ауруы кө п тарағ ан аймақ та тұ ратын адамдардың барлығ ы ішіп-жемінде йодталғ ан тұ зды қ олданулары қ ажет. Бү л зобтан алдын-ала сақ тандырғ ыш ә рі оны емдеп жазатын дә рмек те болып табылады (қ атайып, беріштеніп кеткен жемсауды тек қ ана хирургиялық жолмен алып тастауғ а болады, бірақ мұ ның қ ажеттілігі жоқ).

Егер йодталғ ан тұ зды таба алмасаң ыз, йод ерітіндісін қ олданың ыз. Бір тамшы йодты бір стақ ан суғ а ерітіп, кү н сайын 1 стақ аннан ішіп отырың ыз. Алайда сақ болың ыз: йодтың дозасын аң дамай арттырып жіберген жағ дайда уланып қ алуың ыз мү мкін. Йодтың артық дозасы болып кетсе (бір стақ ан суғ а қ осылатын йод 1 тамшыдан артық болып кетсе), ауруды одан ә рі қ оздырып жіберу қ аупі бар. Йод қ ұ йылғ ан қ ұ тыны баланың қ олы жетпейтін жерде ұ стау керек. Жалпы йодтың ө зінен гө рі йодталғ ан тұ з қ олдану анағ ұ рлым қ ауіпсіз де ың ғ айлы.

Зобқ а қ арсы қ олданылатын ү йдегі емдік нә рселердің кө пшілігінің ә сері ә лсіз болып келеді. Бұ ларғ а қ арағ анда, қ ұ рамында йод мө лшері кө п краб жә не басқ а да тең із жә ндіктері мен ө сімдіктерінің зоб ауруын емдеп-жазуғ а немесе оны болдырмауғ а тигізетін пайдасы зор. Сондық тан да асқ а жеуге болатын тең із балдырын қ осып отырса да пайдалы. Дегенмен де зобтан қ ұ тылудың ең оң ай жолы йодталғ ан тұ зды қ олдану болып табылатынын қ айталап айтамыз.

Зобты қ алай болдырмауғ а болады

Ә рдайым йодталғ ан тұ зды қ олданың ыз. Йодталғ ан тұ з ас тұ зымен салыстырғ анда қ ымбаттырақ, бірақ одан анағ ұ рлым пайдалырақ.

Егер сіз зоб ауруы кө п таралғ ан аймақ та тұ рсаң ыз жә не осы аурумен ауыруғ а организмнің бейімділігін сезініп, тіпті алғ ашқ ы белгілері пайда бола бастағ ан жағ дайда ең алдымен капуста мен маниока жеуді тоқ татың ыз.

Ескертпе: Егер зоб ауруымен ауыратын адам қ олы-басы қ алтырап, ө те ашуланшақ болып, кө з шарасы ү лкейіп кетсе, онда бү л зобтың ерекше тү рі (улы зоб) болуы мү мкін. Мұ ндай жағ дайда шұ ғ ыл тү рде білікті дә рігер маманғ а кө ріну қ ажет.

Йод адам организмінде 25 мг шамасында кездеседі. Ол микроэлементтер тобына жатады. Микроэлементтердің мө лшері организмде де болады. Сө йтсе де олар тіршілік ү шін маң ызы кү шті органдардың қ ызметін дұ рыс атқ аруы ү шін ө те керек. Айталық, темір — қ анның қ ызыл тү йіршіктері (гемоглабин), ал кобальт — витамин В1, цинк инсулин (ұ йқ ы безінің гормоны) қ ұ рамына кіреді. Ә рбір адамның организмі — дұ рыс қ ызмет атқ аруы ү шін тамақ пен, сумен қ оса тә улігіне 200 мг йод алуғ а тиіс. Табиғ аттық ортада йод аз болса, адам мен хайуанаттар организмінің мұ ктажы ө телмейді. Мұ ның салдары халық ты жә не хайуанаттарды жаппай жемсау ауруына ұ шыратады. Алқ ым безінің (щитовидная железа) ү лкеюі аурудың кө зге тү серлік сыртқ ы белгісі болады.

Калқ ан безі— ішкі секреция бездерінің бастысы. Ол организм ү шін маң ызы кү шті гормон (тироксин) шығ арып тұ рады. Осы без ө зіне тә н міндетін ойдағ ыдай орындауы ү шін кү ніне кө рсетілген мө лшерде организмге йод керек. Йод организмге осы шамадан кем келсе, алқ ым безі сол кемістікті сездірмеу ү шін қ орғ аныш кү шін жаң а жағ дайғ а икемдету реакциясын туғ ызады. Яғ ни алқ ым без (зоб) тұ тастай немесе тү йінденіп ү лкейе бастайды. Табиғ и, сау кезінде оның салмағ ы 25—30 г. болса, ауырғ анда ү лкейіп 1000 грамғ а дейін ө седі. Бұ л ауру белгілі бір жердің ерекшелігіне тә н болғ андық тан оны ғ ылымда эндемиялық (Эндемос — грек сө зі, бізше — жергілікті) жемсау дейді.

Зоб ауруы қ алай білінеді? Белгілі бір мө лшерге дейін ө скен без кө рші органдарды зақ ымдайды. Кең ірдекті қ ысады, тынысты тарылтады, ө ң ешті қ ысып, тамақ жұ тқ анда тү йілтеді, мойын нервтері мен қ ан тамырларды қ ысып ү немі ауыртады, қ ан айналымын бұ зады. Жемсаудың жағ ымсыз ә сері, тек кө рші органдарғ а тигізген зардабымен бітпейді, ол кө бінесе жалпы организмді ә лсіретеді. Калқ ан безі (зоб) ә рекетінің ө ршуіне, яки оның тө мендеуіне байланысты оның ауруы да екі тү рде кездеседі. Егер бездің ә рекеті ө ршісе, оның шығ арғ ан гормоны қ ан алқ абына ө те кө п ө теді. Бұ л секілді ауруда алдымен нерв жү йесі бұ зылады. Адам кейігіш келеді, тез шаршайды, ұ йқ ысы қ ашады жү рек қ атты соғ ып, ентігу, қ ан қ ысымы арту секілді жү рек жә не қ ан тамыр жү йесінің бұ зылуы жиі кездеседі. Мұ ны жемсаудың асқ ынғ ан тү рі гипертиреоз деп білу керек.

Базедов ауруы. Қ алқ ан безінің қ ызметі қ атты бұ зылғ анда жемсаудың жалпы организмді уландыратын тиреотоксикоз тү рі, яғ ни Базедов ауруы басталады. Мұ ндай кезде алқ ым безінің гормоны қ анғ а кө п ө тіп, нерв жү йесін кү йретеді. Бұ л ауру кейде кү тпеген жерден, кө бінесе қ айғ ы-қ асіреттен кейін басталады. Ондай адам ашушаң, ө кпелегіш келеді, қ ит етсе жылайды, ұ йқ ысы қ ашады, жү регі шаншып ауырады. Мұ ндай кезде адамның тамыры сау кезінде минутына 72 рет соқ са, енді 100—120, тіпті 150-ге дейін соғ ады. Қ ол-аяқ тары дә рменсізденеді, басқ ышпен жоғ ары кө терілгенде, немесе машинағ а мінгенде бұ лшық еттері талып, тез шаршайды.

Сө йтіп, Базедов ауруында нерв жү йесі қ озғ ыш келеді. Ауру адам сө зшең болады жә не ү немі асығ ып жү реді, қ олы қ алтырап жаза алмайды, тіпті тү ймелерін ағ ытып, тү ймелеудің ө зі де қ иын болады. Ауру адам ыстық ты кө тере алмайды, тершең болады, дене қ ызуы кө бінесе кешқ ұ рым 37, 1—37, 3 градусқ а дейін кө теріледі, кейде қ ан қ ысымы кө теріледі. Ауру асқ ынғ аң да екі кө зі ұ ясынаң шығ ып бадырайып тұ рады, кірпігі сирек қ ағ ылады,: кө р жанары ө згеріп, ә йнектей жалтырап тұ рады.

Тұ мау-сү зек, баспа жә не жоғ арғ ы тыныс жолындағ ы болатын жұ қ палы аурулардан кейін де алқ ым безі қ атты қ абынады, соның салдарынан бездің ә рекеті бұ зылып, тиреотоксикоз ауруы басталады. Ө те аз мө лшерде берілген йод бездің ө ршіген ә рекетін басатындық тан, тиреотоксикозді емдеуге йодты мол пайдаланады. Ал йодты тиісті мө лшерінен мол ішсе, ол бездің ө ршіген ә рекетін тежеу орнына қ айта оны қ оздыра тусіп, гормон ө ндіруін кү шейтеді, сө йтіп адамды «йодтық -Базедов» деп аталатын аурудың қ атты тү ріне ұ шыратады. Соң ғ ы 15 жыл ішінде тиреотонірізге қ арсы жаң а препарат қ олданыла бастады. Оны метилтиоурацил дейміз. Бұ л дә рі белгілі бір мө лшерде алқ ым безінің гормон ө ндіруін басады, оны қ алпына. тусіруге кө мектеседі. Егер оның мө лшері нормадан кө бірек берілсе, тіпті гормонды шығ армай да қ ояды. Мұ ндай жағ дайда организм тиреотоксинмен уланбайды, адам тә уір болады, тіпті жазылып та кетеді. Бірақ тиреотоксикозды метилтиоурацилмен емдегенде адамды мұ қ ият бақ ылап тұ рғ ан жө н, ө йткені кейде ол қ анның ақ тү йіршіктеріне (лейкоцит) ә сер етеді.

Асқ ынғ ан ескі тиреотоксикозде дә рі-дә рмек ауруғ а жә рдем бермейді. Онда адамды тек операциямен емдеу керек. Ү лкейген алқ ым безінің (зоб) кө бін хирургиялық ә діспен кесіп алу адамды ө лімнен қ ұ тқ арады. Ал алқ ым безінің (зоб) ә рекеті тө мендесе (гипотиреоз) қ ан қ ысымы да тө мендейді: жү рек сау кезінде минутына 70— 80 рет соқ са, енді ол 40—50-ақ соғ ады, ауру адамнын терісі қ ұ рғ ақ, тү легіш келеді, ә рі тү сі сарғ ыштанады. Адам топастанады, тіпті оң ай есепті ұ зақ ойлап, қ иналып шығ арады. Егер жемсау іштен пайда болса, балалардың бойы нашар ө седі, жө нді ет алмайды, ақ ыры ауыр халге ұ шырайды. Гипотиреоздық жемсаудың кейбір белгілері алқ ым безінің микседема (жалқ ық домбық ба) ауруының тү рлеріне ұ қ сайды. Бірақ бұ л ауру денеде йод кемістігіне байланысты емес.

Микседема ауруы. Бұ л ауру да алқ ым безінің (зоб) зақ ымдану салдарың ан немесе оның бір кемщілітінен болады. Алдымен адамның қ абағ ы, беті ісініп домбығ ады, ұ рты салбырап, еріндері кө нтиіп, тілі ү лкейін кетеді, дауысы қ арлығ ады, шашы мен касы сирейді. Орталық нерв жү йесі зақ ымданғ андық тан аурудың ақ ыл-есі кемиді. Мұ ндай адамның жү ргісі кеймей, жата бергісі кеп тұ рады. Ауру адамның кө бі мең зең болып, ұ йқ ышыл келеді, асқ а тә беті кемін жә не іші жиі қ атады. Баланың бойы шабандап ө седі, терісі тү леп, тістері бір қ алыпты ө спейді. Микседема ауруы ертеде ү міт кү ттірмейтін. Халық ондай ауруларды ақ ымақ, жынды деп білетін. Соң ғ ы кезде бұ л аурудың да емі табылды. Оны кептіріп, ұ нтағ ан қ алқ ан безі немесе одан алынғ ан тиреойдин препаратымен қ адағ алап емдесе жазылатыны да анық талды.

Микседеманың емі жемсауды хирургиялық жолмен емдей бастағ аннан кейін ғ ана табылды. Ө йткені ауырғ ан алқ ым безді тұ тастай алғ анда немесе организм қ ажетін ө теуге шамасы жетпейтін ойын шамалы бө лігін ғ ана қ алдырғ анда микседема ауруы шық қ анды. Сондық тан заманымызда операциядан кейін микседема ауруы кездеспейді. Қ азіргі кезде микседеманың толық жазылатынын дү ние жү зілік ә дебиет жазып отыр. Гек қ алқ ан без тироксині организм мұ қ тажын толық ө тей алмайтындық тан оны тиреойдин тү рінде ауру адамғ а кү нбе-кү н беріп тұ рғ ан жө н.

Жаң а басталғ ан жемсауды емдеп жазу да, одан алдын ала сақ тану да қ иын емес. Ол ү шін организмге керекті йод тиісті мө лшерінде жеткізіліп тұ рса болғ аны. Оның мө лшері ілгеріде кө рсетілгендей ө те аз. Ауру асқ ынғ ан жағ дайда адамды арнаулы ауруханағ а салып, емдеген жө н. Қ ажет болса, ө скен бездің бір қ атарын хирургиялық ә діспең сылып алады. Бірқ атар елде қ ейбір азық -тү ліктен, ә сіресе тең із тү бінде ө сетін ө сімдіктен жасалғ ан тағ ам жемсаудың ө суін тоқ тататыны байқ алды. Тіпті, ертеде халық медицинасында кө птеген тең із шө бінің кү лін шемсауғ а қ арсы пайдаланғ аны белгілі. Сө йтіп тең із шө бін тамақ қ а қ оса пайдалану йодты тұ ң ғ ыш рет пайдалану боп шық ты. Эндемиялық жемсаудан сақ танудың ғ ылымғ а сү йенген щаралары тек ү стіміздегі ғ асырда ғ ана іске аса бастады. Бұ л шаралар қ иын емес. Қ ә дімгі тамақ қ а салатын тұ зғ а йодтық калийден аздап қ осады, яғ ни 100 кг тұ зга 2, 5 г йодты калий қ осылады. Біздің елімізде отызыншы жылдардан бастап эндемиялық жемсау болатын аймақ тарды мекендейтін халық тың асқ а пайдаланатын тұ здары осы ә діспен уытталып келеді. Бұ л туралы арнаулы қ аулы да бар. Тазалық дә рігерлері йодтанғ ан тұ здардың сапасын жә не халық қ а мезгілінде жеткізілуін қ адағ алап тұ рады.

Эндемиялық жемсауы бар аудандарда бұ л аурумен жоспарлы тү рде кү ресетін арнаулы диспансерлер жұ мыс істейді. Олар йодтанғ ан тұ зды халық тұ рмысына кең енгізді жә не басқ а да алдын ала сақ тану шараларын кең жү ргізу нә тижесінде елімізде жемсау анағ ұ рлым азайды. Жемсауғ а бейім аудандарда дә рігерлер халық қ а антиструмин дә рісін жаппай ішкізіп келеді. Оның қ ұ рамында йодты калий мен қ ант бар. Осы таблетка организмге жетпеген йод кемістігін толық ө теп отырады. Ересек адамдар аптасына осы таблетканың екеуін ішсе, 14 жасқ а дейінгі балаларғ а аптасына бір таблетка беріледі. Йоды бар басқ а да дә рілерді дә рігерсіз қ абылдауғ а болмайды. Кейбір аурулар ө здігінен йод тұ ндырмасынан кү ніне бірнеше тамшы ішеді. Ә рине, мұ ның жарамсыз салдары болуы мү мкін. Сондық тан йодтанғ ан таблетка немесе пилюля тү ріндегісін пайдаланғ ан дұ рыс. Аурудан сақ танудың тағ ы бір шарты-кө пшіліктің жә не жеке бастың тазалығ ын сақ тай білу, тамақ ты ә р тү рлі жә не қ ұ нарлы етіп ішу. Ғ ылымның зерттеу нә тижесіне қ арағ анда тіршілікке керекті йодтың 60 проценті организмге ө сімдіктен жасалғ ан азық тан, 32 проценті ет пен балық тан, тек 8 проценті су мен ауадан келетіні анық талды. Малдың ет-сү тіне қ арағ анда йодқ а ө сімдік тағ амдары бай. Сондық тан эндемиялық жемсауы бар аудандардың халқ ына ө сімдік тағ амын жиірек пайдалануды қ осамыз. Ә рине, ет, сү т тағ амдарының организм ү шін қ ұ нды екенін ұ мытпағ ан жө н. Балық та йод кө п. Сондық тан жемсауы бар жерде кү нделікті тамақ та консервы да болуы керек. Мұ здатқ ан балық тар да пайдалы. Тамақ режимін дұ рыс сақ тамау, гигиеналық тә ртіпті бұ зу организмнің корғ аныш арқ ауың босатады, сө йтіп йод кемістігін кү шейтеді. Оны жадың ыздан шығ армаң ыз.