ГЕМОРРАГИЯЛЫҚ ҚЫЗБАЛАР

Анық тамасы. Геморрагиялық қ ызбалар (ГҚ) – қ ызбамен, интоксикация белгілерімен, капилляротоксикоздың, геморрагиялық синдромның дамуымен сипатталатын вирусты табиғ и-ошақ ты жұ қ палы аурулар.

Геморрагиялық синдромды ә р тү рлі патогендер қ оздыру мү мкін:

• Бактериальды сепсис (Neisseria meningiditis)
• Риккетсиоздар (Жарлы таулардың қ ызбасы)
• Спирохетоздар (Лептоспироз)
• Вирустар (Filoviridae, Arenaviridae, Bunyaviridae, и Flaviviridae)

Вирустар 4 таксономиялық тү ыстық қ а жатады:

Филовирустар (Filoviridae)

Аренавирустар (Arenaviridae)

Буньявирустар (Bunyaviridae)

Флавивирустар (Flaviviridae

Олардың қ ұ рамында бір жіпшелі РНҚ бар.

Вирусты геморрагиялық қ ызбалардың патогенезінің толық зерттелмеген, негізгі дамитын патогенетикалық механизм вирустың тү рімен байланысты болады:

ü вирустың тікелей цитопатогендік ә сері;

ü тамырлардың ө ткізгіштігінің жоғ арылауы, олардың бү тіндігінің бұ зылуы жә не қ андағ ы вазобелсенді заттардың (тромбоциттер, кининдер, адреналин жә не басқ а биологиялық белсенді заттардың) алмасуы;

ü микроциркуляцияның бұ зылыстары;

ü иммунологиялық механизмдер, арнайы антиденеледің тү зілуі, гиперэргиялық жауаптың дамуы;

ü қ ан ұ ю факторларының азаюы;

ü ТШҚ Ұ -нышанының ә ртү рлі дә режедегі кө рінісінің қ ұ рылуы;

Вирусты геморрагиялық қ ызбалардың клиникалық синдромдарына жатады:

ü қ ызба

ü интоксикация синдромы: ә лсіздік, бастың ауруы, бастың айналуы, жү ректің айнуы, қ ұ су

ü айқ ын миалгиялар, артралгиялар, іштің ауруы

ü геморрагиялық синдром: геморагиялық бө ртпелер, қ ан қ ұ йулар, қ ан кетулер

Қ азақ станда Қ ырымдық геморрагиялық жә не бү йрек синдромымен сипатталатын геморрагиялық қ ызбалар тіркелген. Олардың қ оздырғ ыштары буньявирустар тобына жатады.

Тақ ырыптың ө зектілігі. Қ азіргі кезде адамдар арасында 20 геморрагиялық қ ызба ауруы кездеседі. Геморрагиялық қ ызбалардың кең тарағ ан жерлері - Ө збекістан, Тә жікстан, Ү ндістан, Пакистан, Араб Эмираттары. Инфекцияның негізгі резервуары –жануарлар: приматтар, кеміргіштер, ірі қ ара мал, кенелер жә не т.б. болып табылады. Жануарларда ә детте вирустың ұ зақ персистенциясымен латентті инфекция дамиды. Геморрагиялық қ ызбаларғ а қ абылдаушылық жоғ ары. Қ ауіп-қ атер топтарына жануарлар жә не жабайы табиғ ат объектілерімен тығ ыз кә сіби байланыста болғ ан адамдар жатады (аң шылар, орманшылар, геологтар, ағ аш кесушілер, ауыл шаруашылық жұ мысшылары, жануарлар мен аң дар фермаларының жұ мысшылары). Аурудың ең ауыр тү рі алғ ашқ ы табиғ и ошақ тарғ а кірген адамдарда байқ алады, жергілікті тұ рғ ындарда геморрагиялық қ ызбаның жең іл жә не субклиникалық тү рі жиі дамиды.

Ресейде бү йрек синдромымен сипатталатын геморрагиялық қ ызба (БСГҚ), Қ ырымдық геморрагиялық қ ызба (Қ ГҚ) жә не Омбылық геморрагиялық қ ызба (ОГҚ) тіркелген. Қ азіргі кезде Қ азақ стан Республикасында Қ ырымдық геморрагиялық қ ызба Оң тү стік Қ азақ стан, Шығ ыс Қ азақ стан, Жамбыл, Қ ызылорда облыстарында тіркелген. 2001-2002 жж. бастап Батыс Қ азақ стан облысында бү йрек синдромымен сипатталатын геморрагиялық қ ызба тіркелген.

Геморрагиялық қ ызбалардың қ оздырғ ыштарын биологиялық қ ару ретінде қ олдануғ а болады.

Қ ЫРЫМДЫҚ ГЕМОРРАГИЯЛЫҚ Қ ЫЗБА (Қ ГҚ)

Анық тамасы. Қ ырымдық -Конго геморрагиялық қ ызба - интоксикация, қ ызба, геморрагиялық синдромдармен сипатталатын вирусты трансмиссивті табиғ и-ошақ ты ауру. Тарихи мә ліметтер. Қ ырымдық геморрагиялық қ ызба алғ аш рет 1944-45 ж. Қ ырымда Чумаков М.К. жә не оның ең бектестерімен анық талғ ан. Ұ қ сас ауру 1956 ж. Конгода анық талғ ан. Вирус 1967 ж. бө лінген. Сондық тан аурудың атауы Қ ырым-Конголық геморрагиялық қ ызба болды. Кешірек Краснодар жә не Ставрополь ө лкелерінде, Астрахань, Ростов облыстарында, Қ азақ станда, Ө збекістанда, Тү ркменістанда, Азербайджанда анық талғ ан. 1956-69 ж. қ ызба ошақ тары Болгария, Югославия, Венгрия, Африка, Ү ндістан, Пакистан елдерінде тіркелген.

Қ азақ станда Қ ГҚ 1948 ж. бастап тіркелген. Сонғ ы 27 жыл аралығ ында Қ азақ станда 503 науқ ас анық талғ ан. Жамбыл облысында 266 науқ ас (52, 8%), Оң тү стік Қ азақ стан облысында – 118 (24, 5%), Қ ызылорда облысында – 113 (22, 5%) ресми тү рде тіркелген. Ауру спорадикалық тү рде болғ ан. Сырқ аттанушылдық 100 мың. тұ рғ ындарғ а шақ қ анда 0, 02 - 0, 07. Кей жылдары (1989, 1995, 1999, 2000, 2001) аурудың індет ретінде ө ршу жағ дайлары тіркелген. Сол жылдары 90, 48, 48, 40, 31 адам ауруғ а шалдық қ ан.

Жамбыл облысында Қ ГҚ табиғ и ошағ ы 1982 ж. анық талғ ан. Табиғ и ошақ тың территориясында Сарысу жә не Мойынқ ұ м аудандарының 6 аймағ ы орналасқ ан. Аурудың резервуары жә не тасымалдаушысы Hyalomma asiaticum кенелері болып табылды. Ө лім-жітімділік кө рсеткіші 7, 9%.

Оң тү стік Қ азақ стан облысында алғ аш рет ауру 1948 ж. тіркелген. Ауру Оң тү стік Қ азақ стан облысының 12 ауданында, Шымкент қ аласында анық талғ ан. Аурудың резервуары жә не тасымалдаушысы Hyalomma anatolicum жә не Hyalomma detriumкенелері болып табылды. Ө лім-жітімділік кө рсеткіші - 21, 7%.

Қ ызылорда облысында алғ аш рет ауру 1964 ж. тіркелген. Аурудың резервуары жә не тасымалдаушысы Hyalomma asiaticum жә не Dermacenter marginatusкенелері болып табылды. Ө лім-жітімділік кө рсеткіші - 11, 4%.

Науқ астардың жасы 21-50 аралығ ында болғ ан, жиі ер адамдар ауырғ ан (73, 3%), олар малшарушылығ ында жұ мыс істеген (70%). Трансмиссивті жолмен бірге ауру кенелердің қ аны теріге, шырышты қ абаттарғ а тү скенде берілген.

Атырау, Алматы облыстарында науқ астар тіркелмеген, бірақ аурудың тасымалдаушылары бар. Ресеймен шекаралас Батыс Қ азақ стан облысында вирустармен инфицирленген кенелер анық талуда. Ресейде жыл сайын 300-500 науқ ас тіркеледі.

Этиологиясы. Қ оздырғ ышы Nairovirus тобына, Bunyariviridae туыстастығ ына жататын вирус. Вирионы дө ң гелек пішінді, кө лемі 90-100 нм.

Эпидемиологиясы. Инфекция резервуары – жабайы (қ оян, африка кірпілері) жә не ү й (сиыр, ешкі, қ ой, жылқ ылар) жануарлары жә не тү йелер болуы мү мкін, қ ұ стар. Аурудың негізгі берілу жолы кенелер шағ у арқ ылы трансмиссивті. Кенелер табиғ и ошақ ты сақ тауында маң ызды роль атқ арады. Олардың таралу шекаралары табиғ и ошақ тың шекараларымен сә йкес келеді. Кенелер вирусты трансовариальды ұ рпағ ына беруге қ абілетті жә не олар ұ зақ ө мір сү ріп вирустың табиғ атта резервуары болып табылады. Жетілген кенелер (Hyalomas) ірі қ ара малда, жылқ ыда, ал личинкасы мен нимфалар қ ояндарда да тіршілік етеді.

Трансмиссивті жолдан басқ а ауру контактілі, аэрогенді жолдарымен беріледі. Контактілі жол жарақ атталғ ан терімен шырышты қ абаттарғ а вирустармен инфицирленген кенелердің немесе науқ астардың қ аны тү су арқ ылы атқ арылады. Сонғ ы жағ дайда аурудың кө зі адам болып, ауру ауруханаішілік немесе тығ ыз жанұ ялық залалдану болып саналады. Сондық тан, медицина қ ызметкерлері бұ л ауруғ а жиі шалдығ ады. Кө бінесе адамдар малдың жү нін қ ырық қ анда жү нге жабысып тұ рғ ан кенелерді қ айшымен қ иып олардың қ аны терімен шырышты қ абаттарғ а тү су арқ ылы ауруды жұ қ тырады.

Негізінде зоонозды инфекция жеке оқ иғ аларда антропоноздық сипат тауып алуы мү мкін, ауру адамнан адамғ а берілуі тікелей байланыс нә тижесінде жү зеге асырылуы мү мкін.

Сондай-ақ ауру кө здің, жоғ ары тыныс жолдарының шырышты қ абаттары арқ ылы аэрогенді жұ ғ уы мү мкін.

Эндемиялық аудандарда ауру маусымдылық сипатта болады, ауыл шаруашылық жұ мыстар кезінде ө ршиді. Жиі егістік басындағ ы, шө п оратын адамдар, малшылар ауырады. Аурудан соң тұ рақ ты гомологиялық иммунитет қ алыптасады.

Патогенезі жә не патологиялық анатомиясы. Вирус организмге тері арқ ылы енеді, макрофагтар жү йесінде кө бейіп, қ анғ а тү седі. Вирусемия кезінде жалпы токсикалық синдром, жайылмалы капиляротоксикоз, ТШҚ Ұ -синдромының дамуы нә тижесінде ішкі ағ залардың зақ ымдалуына, массивті геморрагияларғ а ә келеді. Вирустың вазотропты қ асиеті болғ андық тан, тамыр жасушаларын зақ ымдап, ө ткізгіштігін жоғ арлатады. Бұ ғ ан вирустың гипоталамус аймағ ына таң дамалы зақ ымдалуы ә сер кө рсетуі де жағ дай жасайды. Геморрагиялық синдромының дамуына сү йек кемігі жасушаларының вируспен тежелуі де жағ дай жасайды.

Вегетативті жү йке жү йесі, ә сіресе тамырлық жү йкелер зақ ымдалады. Қ ан тамырлы бұ зылыстар нә тижесінде тіндер мен ағ залардың қ анмен қ амтамасыз етілуі анық талады. Организмде метаболиттер жиналып, интоксикацияны кү шейтіп, паренхиматозды жә не жү йке жасушаларының дегенерациясын тудырады. Бү йректерде, миокардта, бү йрекү сті бездерде, бауырда дистрофиялық ө згерістер дамиды, қ ан ұ ю жү йесі бұ зылады. Қ ГҚ -дан ө лген адамдарда асқ азан мен ішектің шырышты қ абаттарында кө пшілік қ ан қ ұ йылулар, тері, ө кпеге қ ан қ ұ йылу, ағ залар мен тіндерде серозды-геморрагиялық қ абыну байқ алады. Ө кпеде пневмония ошақ тары байқ алады.

Клиникасы. Инкубациялық кезең 1-14 кү нге созылады (орташа 3-5 кү н, кенелер шақ қ анда - 1-3 кү н, қ ан арқ ылы жұ қ қ анда 5-6 кү н). Кене шақ қ ан орнында қ ышу жә не қ ызу сезімдері пайда болады. Аурудың 3 кезең ін бө леді: бастапқ ы, ө ршу, реконвалесценция.

Бастапқ ы кезең 3-6 кү нге созылады. Ауру жедел басталады – қ алтырау, дене қ ызуы 39-40°С, бас ауыру, бас айналу, лоқ су, бұ лшық ет, буындарда, іште, белде ауыру сезімі, бү кіл дененің ауыруы, ауыздың қ ұ рғ ауы байқ алады. Кейде қ айталап қ ұ су болады. Объективті: науқ астың беті, мойыны, кеуденің жоғ арғ ы бө лігі, конъюнктивасы қ ызарғ ан. Склера, жұ мсақ таң дай, тілшік қ ан тамырларының инъекциясы, артериялық қ ысымының тө мендеуі, салыстырмалы брадикардия байқ алады. Кейбір ауруларда герпестік бө ртпелер байқ алады. Шеткі қ анда лейкопения, нейтрофилді формуланың солғ а жылжуы, тромбоцитопения, ЭТЖ-ң жоғ арылауы анық талады.

Ө ршу кезең і 3-6 кү нге созылады, дене қ ызуы аз уақ ытқ а тө мендеген соң геморрагиялық синдром дамуымен сипатталады: іштің, кеуде, бү йір бө ліктерінің терісінде, иық, белдеуі кейде арқ а, қ олдар, сандар, шап аймағ ында петехиальды бө ртпелер пайда болады, мұ рыннан, жатырдан қ ан кетулер, қ ан тү кіру, иектің қ анталауы, макрогематурия, инъекциялардың орнына гематомалар пайда болады. Экзантема элементтері 5-8 см дейін жетеді. Ауыр науқ астарда пурпура, экхимоздар, асқ азан мен ішектен қ ан кетулер болады. Жең іл ағ ымды тү рінде экзантема розеола немесе эритема тү рінде болады. Бір қ атар науқ астарда асқ ынулар пайда болуы мү мкін: пневмония, ө кпе ісінуі, тромбофлебит, инфекциялық -токсикалық шок, бауыр-бү йректің жедел жетіспеушілігі, миокардит. Бір мезгілде ә лсіздік, ұ йқ ышылдық кү шейіп, қ ұ су жиілейді. Науқ астар тежеліп, есінен тануы мү мкін, 10-25% жағ дайдада менингеальды симптомдар, қ озу, тырысу, кейде кома болады. Брадикардия орнына тахикардия дамиды, жү рек тондары бә сең дейді, АҚ тө мендейді, метеоризм байқ алады. 20-25% науқ астарда бауыры ұ лғ аяды, оның функциясы бұ зылады, кейде бауырдың жедел жетіспеушілігі дамиды. Бел аймағ ында ауыру сезімі, Пастернацкий симптомы «оң» болады. Кейбір науқ астарда протеинурия, цилиндрурия, гематурия, меншікті тығ ыздығ ы тө мендейді. Бірақ бү йректің жедел жетіспеушілігі ү немі байқ алмайды, олигоурия, гиперазотемия, гипоизостенурия тек кейбір науқ астарда байқ алады.

Шеткі қ анда гипохромды анемия, лейкопения кү шейеді, лейкоциттердің саны 1, 2х10⁹- ге дейін, жас миелоциттер пайда болады, миелобластарғ а дейін жылжу, нейтропения, тромбоцитопения (1 мкл-де 50-20000), ЭТЖ-ң жоғ арылауы.

Қ ызба 1-14 кү нге созылады, ауруғ а 2 толқ ынды температуралық қ исық сызығ ы тә н. Реконвалесценция кезең і дене қ ызуы қ алыпқ а келгеннен соң жә не оның қ айталануы жойылғ аннан соң басталады. Бұ л кезең ұ зақ қ а созылады (1-2 ай), ә лсіздікпен, тез шаршағ ыштық пен, психостениямен сипатталады. Науқ астың жалпы жағ дайы баяу жақ сарады. Рецидивтер пайда болуы мү мкін. Эндемиялық аудандарда кейде Қ ГҚ -ның геморрагиялық синдромсыз абортивті тү рлері кездеседі.

Болжамы қ ауіпті, ө лім-жітімділгі кейде 40% жетеді. Ө лім инфекциялық -токсикалық шок, массивті қ ан кету, бауыр-бү йректің жетіспеушілігінен туады.

Диагностикасы. Қ ГҚ ның клиникалық диагностикасы аурудың жедел басталуына, екі толқ ындық қ ызбаның дамуына, айқ ын интоксикация жә не геморрагиялық синдромдарының дамуына, тромбоцитопенияғ а негізденеді. Эпидемиологиялық мә ліметтерге сү йену қ ажет.

Лептоспироз, бө ртпе сү зегі, Шенлейн-Генох ауруы, Верльгоф ауруы, менингококкты инфекция, грипп, жедел лейкоз, басқ а геморрагиялық қ ызбалармен салыстырмалы диагностика жү ргізу керек.