Эпидемиологиясы.

Бруцеллез - нағ ыз зооноз. Адамдардың ауыруы жануар популяциясында ө тетін эпизоотиялық процестің ү здіксіз тізбегіне енуі нә тижесінде жә не адам мен жануардың немесе жануар тектес тағ амдардың ө ндірістік, тұ рмыстық жағ дайда ә серлесуі нә тижесінде дамиды (С.Ә. Ә міреев, 1988). Соң ғ ы кездері, эпизоотикалық жағ дайдың кү рт нашарлауына байланысты адамдардың арасында сырқ аттанушылық жоғ ары дең гейде. Қ азақ стан Республикасы бойынша бұ л кө рсеткіш 30-ғ а жетті (100 мың тұ рғ ынғ а шақ қ анда). Бірақ бұ л кө рсеткіш тек бірінші рет анық талып, есепке алынғ ан науқ астардың санын кө рсетеді.

Бруцеллез кезіндегі эпидемиологиялық процесс 3 негізгі звенодан тұ рады: ауру кө зі, таралу жолдары мен факторлары, қ абылдаушы макроорганизм.

1. Аурудың кө зі – жануарлар (ешкі мен қ ой, ірі қ ара мал, шошқ а). Қ азіргі бруцеллездің эпидемиологиялық ерекшілігі - бруцелла ө зіне тә н иесінен тә н емес иесіне миграциясы. Соң ғ ы кездерде мал далада жайылмайды, бір қ ора да ұ сталады да Brucella melitensis ұ сақ малдан ірі қ ара малғ а аусып, сиырдың сү ті, еті арқ ылы жұ ғ ады. Эпидемиологиялық анамнез жинағ ан кезде ауру сиырдан жұ ғ ады, ал науқ астан жә не зақ ымдалғ ан тағ амнан Brucella melitensis бө лінеді.

Кө птеген бақ ылауларғ а сү йенсек, науқ ас адам инфекция кө зі болуы мү мкін емес, ө йткені, адам бруцеллаларғ а „биологиялық тұ ғ ырық ” болып табылады. Ө те сирек жағ дайда жедел бруцеллезбен ауратын науқ астың ә ртү рлі бө лінділерінен (зә р, емшек сү ті, плацента, қ ағ анақ сұ йық тығ ы) бруцеллез қ оздырғ ышының табылуы мү мкін. M. Santic-Palvinic жә не соавт. (1983) залалданғ ан тең із шошқ алармен қ арым-қ атынаста болғ ан микробиологиялық зертхананың техникалық қ ызметкерінің ауырғ ан жағ дайын баяндағ ан. Науқ астың қ анынан Brucella melintеnsis биовар 2 дақ ылы бө лініп алынғ ан. Қ ызметкер ауырғ аннан 3 айдан кейін ә йелі ауырады, оның қ анынан дә л сондай дақ ыл табылғ ан. Ұ рық туылу барысында залалданғ ан қ ағ анақ суын жұ тып қ ойғ ан жағ дайда залалдануы мү мкін. M. Hassid (1974) пікірі бойынша бруцеллез анасынан баласына трансплацентарлы жә не трансамниотикалық жолдарымен берілуі мү мкін. Емшектегі балалар емшек сү ті арқ ылы заладануы ық тимал.

2. Таралу жолдары мен факторлары

Контактілі жол бруцеллез ошақ тарында жиі кездеседі. Бұ л инфекцияның басты патогенетикалық ерекшелігі - бруцеллалардың жү кті жануарлардың жыныс мү шелеріне жә не даму барысындағ ы ұ рық тың тіндеріне жоғ ары органотроптылығ ы. Жыныс жү йелерінде қ оздырғ ыштың қ арқ ынды кө беюі: ұ рық тың ө луіне, тү сік тастауғ а, эндометриттің, маститтің дамуына ә кеп соғ ады. Плацентамен, қ ағ анақ суымен, жыныс жолдарындағ ы бө лінділермен жә не ұ рық пен бірге сыртқ ы ортағ а ө те кө п мө лшерде бруцеллалар шығ ады. 1 мл қ ағ анақ суында бірнеше миллионнан миллиардқ а дейін микроб жасушалары болуы мү мкін. Бруцеллездің белсенді эпизоотия кезінде отарда ондағ ан, кейде жү здеген мал тү сік тастап, оның ә ркайсысы 1, 5-2, 0 л залалданғ ан материал бө летінін ескерсек, онда бруцелллардың малшаруашылық мекемелерінде, жануарлардың тұ ратын, су ішетін жә не жайылатын жерлерінде қ оздырғ ыштың жайылу қ арқ ындылығ ын елестетуге болады. Мал тү сік тастағ аннан соң бір ай бойы бруцеллалар кө п мө лшерде бө лінеді, ал 2-3 айдан соң сау-тұ рақ ты емес, ал 7 айдан соң тоқ тайды. Мал тө лдегеннен соң бруцеллалар малдардың сү т безінде 5-8 ай, ал мастит болса 36-48 айғ а дейін анық талады. Осығ ан байланысты адам малдың тө лдеуіне кө мектесуі кезінде жә не мал тө лдеген мезгілде малды қ ырқ ү ғ а қ атысу кезінде тікелей контакт болғ анда бруцеллезді жұ қ тыру қ аупі жоғ ары. Шикізатты ө ң деуге байланысты (ауру малды сою, терісін алу, етін бө лшектеу, терісін ө ң деу, жү нін ө ң деу жә не басқ а ауылшаруашалық жұ мыстары) ө ндірістік процестер залалдану механизмінде шешуші орын алады. Бұ л кезде залалдану жарақ аттанғ ан жә не сау тері арқ ылы жү зеге асады.

Алиментарлы жол шикі жә не термикалық ө ң деуден шала ө ткен малшаруашылық ө німдер (сү т, ә сіресе ешкі сү ті, сү т ө німдері - қ аймақ, ірімшік, уыз, шашлык, стейк, т.б.) арқ ылы жү зеге асады. Ешкі - қ ой типті бруцеллардың ірі қ ара малғ а кө шуінің (миграция феномены) жиі кездесуіне байланысты сү т факторы қ ала тұ рғ ындарының арасында, ә сіресе балалардың арасында бруцеллездің таралуына маң ызды орынғ а ие болып отыр. Oxford text book of Medicine мә ліметі бойынша 500 адамды зерттегенде, 70% жағ дайда пастерленген сү тті жә не жұ мсақ ірімшікті қ олданғ анда залалдану байқ алғ ан. Жоғ ары вирулентті қ оздырғ ышпен залалданғ ан сү тті қ олданғ ан жағ дайда эпидемиялық ө ршулер пайда болады. Аурушылдық топтық -жанұ ялық сипат алады жә не ошақ тан тыс жерге таралады. Осындай жағ дайларды эпидемиологиялық зерттегенде ауру кө зі ірі қ ара мал болғ аны, ал бө лініп алынғ ан бруцелла дақ ылы ешкі-қ ой тү ріне жататыны анық талды. Инфекцияның таралуының ә ртү рлі факторларының эпидемиологиялық маң ызын бағ алау ү шін бруцеллалардың тұ рақ тылығ ын ескеру қ ажет. Сү тте, қ аймақ та, сары майда, ірімшікте бруцеллалар қ алыпты температурада 16-20 кү н, сү тқ ышқ ыл ө німдерінде (простокваша, сү збе) – 2 кү н, ал тө мен температурада (тоң азытқ ышта) – 18-20 кү н, ә лсіз тұ здалғ ан (10%) жә не ә лсіз қ ышқ ыл уызда – 72 кү н сақ талуы мү мкін. Бруцеллалардың сү тте, ә сіресе ешкі сү тінде ұ зақ сақ талуы оның эпидемиологиялық ролін анық тайды. Пісірілмеген бір стакан сү тті ішкен адамның ауырғ ан жағ дайы белгілі. Мал тө лдегеннен кейін бірнеше кү н бойы алынғ ан уыз ө те қ ауіпті, ө йткені бұ л мезгілде бруцеллалар сү тпен ө те кө п мө лшерде бө лінеді. Қ оздырғ ыш ү лкен қ ашық тық қ а тарап, адамдардың топтап ауыруын шақ ырады. Сү ттің қ ышқ ылдығ ы мен қ оршағ ан орта температурасы неғ ұ рлым жоғ арылағ ан сайын, соғ ұ рлым бруцеллалардың сақ талуы тө мендейді. Бруцеллалар қ ымызда 1-3 кү н, Тернер бойынша қ ышқ ылдығ ы 80°-қ а жә не спирт денгейі 1, 5-2°-қ а жоғ арыласа 2 тә улікке дейін сақ талады (Ш. Букейханова, 1952).

Етте жә не ет фаршында бруцеллалар сақ талу температурасына жә не қ ұ рамындағ ы тұ здың дең гейіне байланысты 14 кү ннен 40 кү нге дейін тіршілік етеді. Бұ л фактор ет ө ң деу ө ндірістердің жұ мысшыларына жә не тутынушыларда ү лкен маң ызғ а ие. Ә сіресе, жануарлар тү сік тастағ аннан соң сойылса жү зеге асатын еттің интравитилді залалдануы қ ауіпті. Тү сік тастағ ан жануарлардың еті аса қ ауіпті, ал ол жануарлардың ішіндегі ұ рық тың асқ азанында бруцеллалардың таза дақ ылы табылғ ан (М.М.Ременцова, 1969). Бруцеллалардың полипатогенділігі мен едә уір тұ рақ тылығ ы олардың тек қ ана жануар организмінде ғ ана емес, сонымен қ атар сыртқ ы орта заттарында да сақ талуына ә сер етеді. Сыртқ ы орта заттары сонымен бірге бруцеллездің ауру малдары бар шаруашылық та (кү рек, айыр, шелек) таралу факторларына жатады.

Ашық су кө зіндегі суды малдар ішкенде жең іл залалданып, қ оздырғ ыш ұ зақ уақ ыт тіршілігін сақ тайды. Ондай су тек эпидемиологиялық қ ана емес эпизоотологиялық тұ рғ ыдан да қ ауіпті, ө йткені инфекцияның адамғ а ғ ана емес, жануарларғ а да берілу факторы болып табылады.

Аэрогенді жол малды қ ырық қ анда, жү нді сұ раптағ анда, тарағ анда, жануарларды ұ стайтын қ ораларды тазалағ анда, малшаруашылық шикізатты ө ндегенде, қ аракө л қ озылар етінен сү йек – ет ұ нын ө ндіргенде, лабораторлық жолмен шаң арқ ылы ену нә тижесінде жү зеге асады. Жү нде, теріде сақ талу жағ дайына байланысты бруцеллалар 1 айдан 4, 5 ай тіршілігін сақ тайды. Жануарладың бұ л шикізат тү рі бруцеллар ауру жануарлардың ә ртү рлі бө лінділері арқ ылы жең іл залалданады. Ә сіресе тү сік тастағ ан, ө лі туылғ ан немесе 2-3 кү ндік қ аракө л қ озылардың терісі қ ауіпті.

Бруцеллалардың кептіруге тұ рақ тылығ ы, олардың топырақ та жә не малдың нә жісінде 8 кү ннен 3-4 айғ а дейін сақ талуына мү мкіндік береді. Ө лген жануарды немесе тү сікті дұ рыс кө мбеген жағ дайда, қ оздырғ ыштар тіршілігін жалғ астыра береді. Адамдар залалданғ ан нә жісті бақ тарда тың айтқ ыш ретінде, тезек (отын) ретінде, қ ұ рылысқ а қ олданса жә не мал ұ стайтын жерді тазалағ ан кезде залалданады.

3. Қ абылдаушы макроорганизм

Адамдардың ауруы кә сіби сипатқ а ие (қ ойшылар, сауыншылар, малшылар, мал дә рігерлері, ет жә не сү т комбинаттары, тері мекемелері, теріні біріншілік ө ң деу фабрикалары, бруцеллез зерттханаларының қ ызметкерлері). Нарық тық экономиканың дамуына байланысты ауылшаруашылығ ымен кә сіби байланысы жоқ адамдардың, қ ала тұ рғ ындары мен балалар арасында сырқ аттанушылдық дең гейі ө сіп отыр. Бұ рын байқ алатын мезгілділік, яғ ни аурудың қ ыс – кө ктем айларында жиілеуі, сонғ ы кезде малдың жеке иелерінің санының ө суіне байланысты айқ ын кө рініс бермейді. Бруцеллезбен жасы жә не жынысы ә ртү рлі адамдар ауыруы мү мкін. Бірақ, науқ астардың қ ұ рылымында жас адамдар – жиі, ал сирек – егде жастағ ы жә не балалар ауырады. Ер адамдардың жиі ауыруы ауылшаруашылық ө німдерінде олардың кө бірек болуына байланысты. Адамдар арасында бруцеллездің нозогеографиясы ауылшарушылық жануарлардың бруцеллезінің таралуына тікелей байланысты. Бірақ, бруцеллалардың тү рлері мен биоварларының біркелкі емес патогенділігі бруцеллездің эпидемиологиясында аса маң ызды роль атқ арады жә не адамдардың ауыру динамикасына ә сер етеді. B. Melitensis - тің жоғ ары жұ ғ ү қ ауіпі бруцеллездің таралу сипатына ә серін тигізеді. С.Ә.Ә міреевтің (1989) мә ліметтері бойынша зақ ымданғ ан қ ойлармен тікелей жанасуда болатын қ ой-зат фермалардың жұ мысшыларының арасында - 78, 6% бруцеллезге қ арсы серологиялық реакциялар оң нә тижеде, ал басқ а ауыл тұ рғ ындарының арасында – тек қ ана 11, 1 ден 39, 7%. Серологиялық реакциялар бойынша оң нә тижелі адамдардың жартысында бруцеллездің ә ртү рлі клиникалық кө ріністері анық талғ ан, ал қ алғ андары ө здерін дені сау деп есептеді. Сиыр бруцеллезі ошағ ында залалданғ ан адамдарда бұ л ауыру латенттік тү рде ө теді, тек аздағ ан бө лігінде ғ ана бруцеллездің клиникалық кө ріністері дамиды.Сондық тан адамдардың бруцеллезбен ауыруының тіркелуі нағ ыз эпизоотикалық жә н эпидемиологиялық жағ дайды кө рсетпейді, нә тижесінде бруцеллез бойынша қ олайсыз шаруашылық тарда сырқ аттанушылық тың дең гейі аз екен-деген жалғ ан пікір туындайды.

Бруцеллезге стерилді емес жә не тұ рақ ты емес иммунитет тә н. Қ айтадан залалдану жә не бруцеллезбен ауырып жү рген немесе бұ рын ауырып кеткен адамдардың ауру жағ дайлары белгілі.