Жұқпалы аурулар жайлы түсінік

Жұ қ палы аурулар адамзатқ а ерте заманнан белгілі. Папирустарда обаның, полиомиелиттің, безгектің ағ ымы мен белгілері жазылғ ан. Біздің дә уірге дейінгі Гиппократтың ең бектерінде қ айталамалы сү зектің, тырысқ ақ тың, дизентерияның, тілменің, тү йнеменің, сіреспенің жә не басқ а аурулардың клиникалық кө ріністерін сипаттап жазылғ ан. Дү ние жү зі халық тарында жұ қ палы аурулар ә ртү рлі атаумен аталғ аны белгілі, бірақ солардың барлығ ында да жұ қ палы аурулардың негізгі ерекшелігі кө рсетілді: кең жә не тез таралуы, жоғ ары ө лім-жітімділігі.

Жұ қ палы аурулар жө ніндегі ілімнің дамығ ан кезең і – 18 ғ асырдың соң ы. Ұ лы ғ алымдар Л.Пастер, Р.Кох, Д.И.Ивановский жә не басқ алар осы дә уірде бір қ атар жұ қ палы аурулардың қ оздырғ ыштарын бө ліп алғ ан. Кейінгі жылдары ғ ылыми микробиологияның даму нә тижесінде жұ қ палы аурулар жеке пә н болып қ алыптасып осы дерттердің қ оздырғ ыштарын, эпидемиологиясын, патогенезін, патологиялық анатомиясын, ағ ым белгілерін, анық талуын, емделуін жә не алдын алу жолдарын ғ ылыми тұ рғ ыдан зерттеулерге жол ашты.

Қ азіргі заманда барлық елдерде, соның ішінде Қ азақ станда да, жалпы халық тың сырқ аттануында жұ қ палы патологияның орны ерекше, орта есеппен барлық аурулардың 70% негізі инфекцияларғ а байланысты.

Осыдан біраз жыл бұ рын жаң а антибиотиктерге, патогенетикалық емдердің жетістігіне жә не жаң а алдын алу жолдарына сә йкес жұ қ палы ауруларды тез жә не оң ай жең еміз деген алдамшы пікір тарағ ан. Шынында ө мір ә лде қ айда қ атал болып шық ты.

Кө птеген ежелгі жұ қ палы аурулар жойылудың орнына ө рши тү сті. Олар жедел ішек инфекциялар, вирусты гепатиттер (ә сіресе В жә не С), тұ мау жә не басқ а да жедел вирусты респираторлы инфекциялар, балалардың ауа тамшылы инфекциялары, стафилококкты жә не стрептококкты инфекциялар. Зооноздардың мә селесі де кү рделі: бруцеллез, листериоз, иерсиниоз, пастереллез жә не т.б. Табиғ и ошақ ты жә не аса қ ауіпті инфекциялар да «басын кө теріп» жатыр: оба, тү йнеме, туляремия, тырысқ ақ, геморрагиялық қ ызбалар. Вирусты инфекциялардың емдеуі мен алдын алу шаралары кө ң ілден шық пайды: геморрагиялық қ ызбалар, вирусты гастроэнтериттер, герпестік инфекция. Шартты патогендік микробтармен шақ ырылатын аурулар, госпитальды инфекциялар, хламидиоз, АИВ/ЖИТС-инфекциясы, бимә лім пневмония, қ ұ стардың тұ мауы, шошқ алардың тұ мауы, прионды аурулар жұ қ палы аурулар ілімінде жаң а туғ ан мә селелер.

Жұ қ палы аурулар – патогенді вирустармен, бактериялармен жә не қ арапайымдылармен қ оздырылатын аурулар тобы.

Инфекциялық процесс – қ оздырғ ыш пен макроорганизмнің белгілі бір жағ дайдағ ы ө зара ә рекетінің кү рделі комплексі.

Қ оздырғ ыш пен адам ағ засының ө зара ә рекетінің тү рлері ә ртү рлі болып келеді жә не қ оздырғ ыштың биологиялық қ асиеттеріне, макроорганизм ерекшеліктеріне байланысты. Бұ л ә рекеттің бірнеше тү рлері бар.

Клиникалық белгілерімен кө рінетін (манифестік) тү рлерінің жедел жә не созылмалы ағ ымын ажыратады. Кө бінесе, жұ қ палы ауруларғ а жедел басталауы тә н. Ол аурудың патогенезінің бактериемия сатысына сә йкес болып келеді. Қ оздырғ ыш кө бейіп кө п мө лшерде қ анғ а ө ткенде дене температурасы кү рт жоғ арлайды. Ол ағ заның қ орғ аныс реакциясына жатады. Себебі, дене қ ызуы кө терелілген жағ дайда қ анның бактерицидті ә сері жоғ арлайды. Сондық тан, жұ қ палы аурулар кезінде антипиретикктерді қ олдануғ а тыйым салынады. Интоксикацияғ а қ арсы кү ресу барысында кө п мө лшерлі су ішу, немесе ертінділерді тамыр ішіне енгізу қ ажет.

Ал, жұ қ палы аурулардың созылмалы тү рі қ оздырғ ыштың адам ағ засында ұ зақ сақ талып қ алуына байланысты (мысалы созылмалы бруцеллез, созылмалы вирусты гепатиттер жә не т.б).

Ауырлығ ы бойынша манифесттік инфекция жең іл, орташа ауырлық тағ ы жә не ауыр деп бө лінеді. Жұ қ палы аурулардың ауырлық дә режесі интоксикация дә режесіне байланысты.

Қ оздырғ ыш қ айтадан жұ қ қ ан жағ дайда реинфекция дамиды. Егер реинфекция біріншілік ауру аяқ талғ анғ а дейін пайда болса, суперинфекция дамиды.

Сонымен қ атар, микро- жә не макроағ заның арасындағ ы ә рекеттің ерекше тү рі бар: инфекция тасымалдаушылық.

Тасымалдаушылық – инфекциялық процесс клиникалық белгілерісіз ө тіп, сыртқ ы ортағ а қ оздырғ ыштың бө лінуімен сипатталады. Инфекция тасымалдыушылардың эпидемиологиялық рө лі маң ызды, себебі олар аурудың кө зі болып табылады. Жұ қ палы аурудың латенттік (инаппарантты, субклиникалық) тү рінде инфекциялық процесс субклиникалық дең гейде ө теді, бірақ қ оздырғ ыш зақ ымдағ ан ағ заларда патоморфолгиялық ө згерістер дамиды жә не иммунды жауап қ алыптасады (антиделер тү зіледі). Жұ қ палы аурудың латенттік тү рінде қ оздырғ ыш дефектік тү рде немесе ерекше бір сатыда болады. Латенттік инфекцияның қ оздырғ ышы иесінің жасушаларында тіршілігін жалғ астырып, қ оршағ ан ортағ а бө лінбейді.

Микроағ заның бір тү рімен шақ ырылғ ан жұ қ палы ауру моноинфекция деп аталады. Ал, бірнеше қ оздырғ ыштармен шақ ырылғ ан аурулар - аралас немесе микст-инфекция деп аталады.

Егер дамып жатқ ан жұ қ палы ауруғ а жаң адан ауру қ осылса - екіншілік инфекция пайда болады.

Жоғ арыда айтылғ андай, инфекциялық процестің негізгі факторлары - қ оздырғ ыш, макроағ за жә не қ оршағ ан орта болып табылады.

Микроағ заның бірнеше қ асиеттері бар: патогенділігі, вируленттілігі, токсигенділігі, адгезивті жә не инвазивті қ асиеттері. Патогенділік - қ оздырғ ыштың патологиялық процесті шақ ыру қ асиеті. Вируленттілік - патогенділіктің дә режесі. Адгезивтілік - микроағ заның тіндер мен мү шелерге жабысу қ асиеті. Инвазивтілік – қ оздырғ ыштың тіндер мен мү шелерге ену қ асиеті. Токсигенділік - микроағ залардың токсиндерді тү зіп, бө лу қ асиеті. Экзотоксиндерді тірі микроағ залар бө леді, ал эндотоксиндер микроағ за ыдырағ ан кезде бө лінеді. Паразиттерге тә н қ асиет – олардың патогенділігі (гр. pathos – зардап шегу, genos - туылуы), яғ ни ауру тудыруы. Паразиттер тудыратын аурулардың аталуы паразит атының тү бірінен жә не оғ ан os, кейде es немесе as жұ рнақ тарының қ осылуынан шығ ады. Осыдан бір жасушалы қ арапайымдылар лейшманий тудыратын ауру – лейшманиоз, дизентериялы амеба тудырғ ан ауру – амебиаз, бауыр сорғ ышы немесе фасциоланың ауруы – фасциолез деп аталады.

Микроағ залар адам ағ засына белгілі тіндер арқ ылы енеді. Кейбір микроағ залар (тү йнеменің, сіреспенің, тілменің қ оздырғ ыштары) тері арқ ылы енеді. Грипптің, қ ызамық тың қ оздырғ ыштарының ену орны – тыныс жолдарының шырышты қ абаттары. Ал дизентерияның, іш сү зегінің қ оздырғ ыштары ас - қ орыту жолдарының шырышты қ абаттары арқ ылы енеді. Кейбір жағ дайларда қ оздырғ ыштың ену орнында (кіру қ ақ пасы аймағ ында) аурудың біріншілік региональды турлері дамиды (мысалы, оба кезінде микроорганизм тері арқ ылы енсе, аурудың терілік, бубонды немесе терілік-бубонды тү рі дамиды; тыныс жолдары арқ ылы енсе - ө кпелік тү рі дамиды, ас қ орыту жолдары арқ ылы енсе баспалы немесе абдоминальды тү рі дамиды). Ену орнынан қ оздырғ ыш макроағ зада ә ртү рлі жолдармен тарайды: лимфогенді (лимфа арқ ылы), гематогенді (қ ан арқ ылы), лимфо-гематогенді.

Микроағ заның қ анғ а енуі бактериемия (іш сү зегі), вирусемия (грипп), риккетсемия (эпидемиялық бө ртпе сү зегі) немесе паразитемия (безгек) деп аталады. Грам «теріс» бактериялар ыдырағ ан кезде эндотоксиндер бө лініп бактериемия мен бірге токсинемия дамиды. Кей жағ дайларда қ оздырғ ыш ену орнында қ алып, ағ зағ а тек токсиндер ә сер етеді. Бұ л жағ дайда токсинемия дамиды.

Қ оздырғ ыштың маң ызды қ асиеттерінің бірі – оның троптылығ ы (белгілі бір жасушаларда немесе тіндерде қ оздырғ ыштың кө беюі: мысалы, паротиттік инфекцияның қ оздырғ ышы бездік тіндеріне, шигеллалар тоқ ішектің дистальды бө лігінің энтероциттеріне, менигококктар мидың жұ мсақ қ абық шасына тропты).

Макроағ заның қ орғ аныс қ асиетіне арнайы жә не арнайы емес механизмдер жауап береді. Арнайы емес қ орғ аныс механизмдеріне: терінің тосқ ауылдық қ ызметі жә не тері секреттерінің бактерицидті қ асиеттері; асқ азан сө лінің жоғ ары қ ышқ ылдығ ы жә не ферментативтік белсең ділігі; ағ заның қ алыпты микрофлорасы жә не т.б. жатады. Сонымен қ атар, микроағ залардың арнайы емес ингибиторларына комплемент жү йесі, интерферондар, лимфокиндер т.б. жатады.

Ө те маң ызды қ орғ аныс факторларының бірі - иммунитет.

Иммунды жауап бірнеше арнайы реакциялардан қ ұ ралады:

1) антиденелердің тү зілуі;

2) тез дамитын жоғ ары сезімталдық;

3) баяу дамитын жоғ ары сезімталдық;

4) иммунологиялық есте сақ тау;

5) иммунологиялық тұ рақ тылық жә не т.б.

Иммунды жауаптың дамуын Т-лимфоциттер, В-лимфоциттер жә не макрофагтар қ амтамасыз етеді. Т-клеткалар арасында Т-эффекторлар, Т-хелперлер жә не Т-супрессорларды ажыратады. Т-эффекторлар клеткалық иммунитет реакцияларын жү зеге асырады, Т- супрессорлар Т- жә не В -лимфоциттердің қ ызметін реттейді. Макрофагтар антигендерді ұ стап, ө ң деп, оларды ажыратып, Т- жә не В-лимфоциттерге мә лімет береді.

Инфекциялық процестің ү шінші факторы: қ оршағ ан орта (мысалы, ауаның тө мең гі температурасы жә не жоғ ары дең гейдегі ылғ алдығ ы кө птеген инфекцияларғ а адамның сезімталдығ ын жоғ арылатады).

Сонымен қ атар, ортаның ә леуметтік факторларының да маң ызы ү лкен.

Жұ қ палы аурулардың ерекшеліктері бар:

1. жұ қ палы ауру пайда болу ү шін этиологиялық агент қ ажет;

2. жұ қ палы аурулардың жұ ғ у қ ауіпі жоғ ары;

3. жұ қ палы аурулар ағ ымында кезең ділік байқ алады;

4. жұ қ палы ауру барысында иммунитет дамиды.

Жұ қ палы аурулардың кезең дері:

1. инкубациялық кезең - адам ағ засына қ оздырғ ыш тү скеннен бастап, бірінші клиникалық кө ріністердің пайда болуына дейінгі кезең;

2. продромальді (бастапқ ы) кезең - клиникалық кө ріністердің пайда болуымен басталады, бұ л кезең нің ұ зақ тығ ы бір кү ннен 1-2 аптағ а дейін созылуы мумкін;

3. ө ршу кезең інде ауруғ а аса тә н клиникалық белгілері дамиды, бұ л кезең нің ұ зақ тығ ы ә ртү рлі болады: бірнеше кү ннен бірнеше аптағ а дейін.

4. реконвалесценция (айығ у) кезең і - ө ршу сатысынан кейін дамиды.

Инфекциялық ү рдістің ә р сатысында асқ ынулар дамуы мү мкін. Асқ ынулар спецификалық (арнайы) жә не спецификалық емес (арнайы емес) болып ажыратылады. Арнайы асқ ынулар – осы аурудың қ оздырғ ышының ә серінен дамитын асқ ынуы, арнайы емес – барлық микроағ залардың ә серінен дамуы мү мкін.