Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Мезолит






Қ азақ стан аумағ ында мезолит кезең і осы кезге дейін аз зерттелген. Бұ л уақ ыттың материалдық мә дениеті туралы алғ ашқ ы ақ парат 50-жылдарда ғ ана пайда болды. 70-80-жылдардағ ы В.Ф. Зайберттің Есіл ө ң ірінде, В.Н. Логвиннің Қ останай маң ы мен Торғ айда жү ргізген далалық зерттеу жұ мыстары ғ ана мезлит жә не оның далалық ө ң ірдегі айрық ша белгілері туралы жалпы сипатта алғ ашқ ы тү сініктер алуғ а мү мкіндік берді. 80-жылдардың аяғ ы мен 90-жылдардың басында Батыс жә не Оң тү стік Қ азақ станда археологиялық зерттеулер жандандырылып, бірнеше жаң а тұ рақ ашылды.

Палеолитпен мезолитке (грекше «мезос»-орта деген сө зден шық қ ан) кө шу климаттағ ы ө згерістермен ерекше болды. Бірінші кезекте бұ л мұ здық тардың еруімен байланысты. Бұ л кезде қ азіргісіне жақ ын гидрографиялық желі орнығ ып, ө сімдіктер мен жануарлар дү ниесінің қ азіргісіне жақ ын қ ұ рамы қ алыптасады. «Мамонттық» жануарлар тү рлерінің жойылуы тамақ табудың бұ рынғ ы ә дістерін (қ амалап аулау жә не т.б.) жарамсыз етіп, тіршілік қ ұ ралдарын қ амтамасыз етудің жаң а ә дістерін жедел іздестіру қ ажеттігін туғ ызды. Мейлінше елеулі фауналық ө згерістер болғ ан бір аймақ тарда егіншілік жә не мал шаруашылығ ы элементтері пайда болып, басқ аларында балық аулау жә не жинау-аң шылық кә сібі қ алыптасады.Ә дебиетте мезолиттің мейлінше ә р тү рлі хронологиялық шең берлері мен оның ерекше сипаттамалары бар. Қ азақ стан аумағ ының далалық ө ң ірі ү шін ең қ олайлысы мезолиттің б.з.б. Х-VІІ мың жылдық тар бойы болуын мойындау керек.Садақ пен жебенің кең інен қ олданылуын, ең бек қ ұ ралдарын дайындауда сына техникасының таралуын, халық тың орын ауыстыруының артуын мезолиттің ең жалпы ерекше белгілері деп санауғ а болады. Мә дени-шаруашылық ү лгілердің жә не ең бек қ ұ ралдарын дайындау технологиясы сипатының аймақ тық ерекшеліктері археологиялық мә дениетті бө ліп кө рсетуге мү мкіндік береді.
Тас ғ асырының аяғ ына қ арай далалық -орманды далалық ө ң ірдегі жабайы жануарлардың тү р қ ұ рамы едә уір артып: жылқ ы, қ оян, сутышқ ан, қ ұ ндыз, қ асқ ыр, тү лкі, аю, қ абан, елік, бұ лан, қ арақ ұ йрық, киік, бизон, тү р болды. Олардың арасында жануарлар ү йірлерінің саны жеткіліктң лігіне байланысты сонау палеолит дә уірінде қ алыптасқ ан тобырлы тү рде қ амалап жә не қ уалап аулау дағ дысы жойылмады. Бірақ Қ азақ стан тұ рғ ындарының ө мірінде аң аулаудың жеке ә дістері жетекші маң ыз алады.
Алғ ашқ ы аң шылар жоғ арғ ы палеолиттің ө зінде-ақ жайғ асқ ан жерлерінен аң ды қ амалап аулауғ а тиімді орындарғ а қ оныс аударды. Бұ л табиғ ат аймақ тарының ауысуына ғ ана емес, халық санының ұ лғ аюына да байланысты: аң аулайтын жер таршылық етіп, тұ рғ ындардың бір бө лігі барғ ан сайын алыс солтү стікке, Ертіс, Тобыл, Торғ ай, Орал ө зендерінің аң ғ арларына қ оныс аударады. Мезолиттік тұ рақ тар осы кезге дейін палеолиттік орындар табылмағ ан жерлерде пайда болады. Сонымен бірге бү кіл Қ азақ стан аумағ ында осы кезге дейін жиырма шақ ты ғ ана мезолиттік тұ рақ тар мә лім жә не солар ғ ана жақ сы зерттелген, ал палеолиттік (неғ ұ рлым ертедегі) тұ рақ тардың қ азірдің ө зінде тіркелген, жү зден астам. Бұ л тұ рғ ындар санының кемігенін білдірмейді. Ежелгі адамның ө мір салты ө згерді, олар неғ ұ рлым жиі қ озғ алып, аң аулауғ а қ олайлы алаптарды іздестіріліп жиі қ оныс аударып отырды. Сондық тан бү гінгі кү ні ортаң ғ ы тас ғ асырының тұ рақ тарын табуғ а байланысты қ иындық тар туып отыр: ө йткені олар кө бінесе небә рі бір маусым ішінде ғ ана болып, олардың орнында материалдық қ алдық тар қ алмады деуге болады. Сонымен б.з.б. VІІІ мың жылдық қ а қ арай қ азіргісінен ә лдеқ айда жұ мсақ болғ ан жылы климат ұ зақ мерзімді, жылы жә не басқ а тұ рғ ын жайлар салуды қ ажет етпеді, сондық тан аң шылар ө з тұ рақ тарының орнын оң ай ә рі тез ауыстырып отырды. Қ ызылжар қ аласына жақ ын Есіл бойынан Мичурин, Боголюбов-2, Явленко-2 тұ рақ тары табылды. Сә л оң тү стікте, Атбасар маң ында-Тельмаң -7, -8а, -9а, -14а, одан да оң тү стікте, Қ арағ анды маң ында Ә кімбек жә не Қ арағ анды-15 тұ рақ тары бар. Кө кшетау маң ындағ ы далалық Шағ алалы жағ алауындағ ы Виноградовка-2а, -12 тұ рақ тары мә лім. Торғ ай ойпаты ауданында-Дұ збай-6, Қ останай қ аласы маң ында Дачная жә не Евгеньевка тұ рақ тары орналасқ ан.
Ә лбетте тұ рақ тар ө зендер мен кө ллердің жағ асына орналасатын. Жоғ арыда айтылғ анындай, тұ рғ ын ү й қ ұ рылыстарының қ алдық тары сақ талмағ ан. Есіл ө зені аң ғ арында кө лемі 40-60 шаршы метр, қ аң қ асының қ абырғ аларының бө ренелері терең кө мілмеген жең іл, тік бұ рышты қ ұ рылыстар болғ ан деп жорамалдауғ а ғ ана болады. Сондай-ақ лашық тә різді тұ рғ ын жайлар салынғ ан, олардың орындарында шағ ын шұ ң қ ырлар ғ ана қ алғ ан.
Мезолит дә ірінің ең маң ызды ө нертабысы-садақ. Шынына келгенде адамғ а ол жоғ арғ ы палеолитте мә лім болғ ан, бірақ оның кең таралуы жеке аң аулауғ а байланысты ғ ана мейлінше қ ажет болды. Садақ пен жебенің ойлап табылуы ө ндіргіш кү штер дамуында шын мә нінде революция еді. Сайып келгенде бұ л ежелгі адамның шаруашылық ө міріндегі тү бірлі ө згерістерге жеткізеді. Садақ пен жебе барлық жерге дерлік тез таралды. Ол 10 мың жылдан астам уақ ыт бойы ең тез атылатын жә не ең жаң а қ ару болды. Оның найза мен шанышқ ыдан артық шылығ ы нысананы алыстан атуында ғ ана емес, сонымен қ атар ату ә дістерінің алуан тү рлі: тұ рып та, жатып та, отырып та атауғ а болатындығ ында еді.

Мезолитте ең бек қ ұ ралдарын дайындау техникасында до одан ә рі принципті ө згерістер болды; олардың мө лшері тастың мө лшеріне байланысты болғ ан жоқ. Бұ л ө ыстырма техникасының арқ асында мү мкін болды. Оның мә ні мынада еді; заттың (пышақ тың, қ аң жардың, жебе мен найза ұ шының) негізі сү йектен немесе ағ аштан жасалды. Олардың негізінде ұ зынша қ иық тар-саң ылаулар жасалып, оларғ а ұ зындығ ы 2-1 см пышақ сияқ ты тас қ алақ шадан істелген ө ткір ү ш салынып, қ ара маймен немесе қ ара майлы затпен бекітілді. Сө йтіп осындай қ алақ ша бейімделген нұ сқ аның тү пкі тү рі ретінде (оның ү стіне Қ азақ стан аумағ ында ғ ана емес, іс жү зінде бү кіл ә лемде) кең інен таралды. Бейімделген нұ сқ аны қ осымша ө ң деу жә не оларды негізге немесе сапқ а бекітудің ә р тү рлі ә дістері арқ ылы іс жү зінде кез келген ең бек қ ұ ралын дайындауғ а болатын еді. Сол кезде олардың жаппай таралғ андары мыналар; жебелердің, шанышқ ылардың, найзалардың ұ штары, тері ө ң деуге арналғ ан қ ырғ ыштар мен сү ргілер, пышақ тар, ә р тү рлі тү йреуіштер, теріні, сү йек пен ағ ашты ө ң деуге арналғ ан қ ырғ ылар. Тас сынық тарынан кө бінесе қ ырғ ыштар жасалғ ан.

Қ азақ стан мезолиті ескерткіштерінен табылғ ан материалдық қ алдық тар кешенінің Оң тү стік Орал, Батыс Сібір, Каспий маң ы ө ң ірі ескерткіштерінен елеулі айырмашылық тары жоқ. Жебелер ұ штарының тү ріндегі жә нен бейімделген нұ сқ аны қ осымша ө ң деу ә дістеріндегі болмашы айырмашылық тарды ғ ана атап ө туге болады. Мысалы, Мичурин, Дү збай-6, Дачная тұ рақ тарындағ ы геометриялық нысанда қ ыстырмалар жоқ. Сонымен бірге бұ лардағ ы қ ыстырма қ алақ шалар тым шағ ындығ ымен ерекшеленеді, сондық тан «микролиттер» деп аталғ ан.Бұ л ерекшеліктер аумақ тық та, хронологиялық та бола алатын еді. Маң ғ ыстау тү бегінің мезолиттік мә дениетінің қ алыптасуы туралы мә селе адамның Арал-Каспий суайрығ ын игеру тарихымен ө зара тығ ыз байланысты. Маң ғ ыстаудың мезолиттік тұ рағ ы (Қ ызылсу-1 жә не басқ алар) мен Солтү стік-батыс (Айдабол тобы) жә не Оң тү стік-батыс (Дефе-Шығ анақ) Ү стірттің соларғ а жақ ын ескерткіштері ұ шты қ ырғ ыштардың ү лкен тобымен, жиектері ұ сақ оймалы жә не иілген қ ырғ ылармен, ассиметриялы жә не сирек болса да симметриялы трапециялармен, шағ ын кескіштермен, кескіштермен, сабынан суырылатын жапырақ сияқ ты жебе ұ штарымен, қ ыстырмалармен, ұ шы қ иғ аш ө ткір бізімен, қ алақ шалармен жә не қ абаттары ө ң делген ұ шы бар сынық тастармен сипатталады.

 

Аубекеров Б.Ж. Криогенные структуры и криолитозоны плейстоцена Казахстана-Изв. АН СССР. Сер.географ.1990.№4.

Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита Южного Казахстана.А.1979.

Бұ л да сонда.

Алпысбаев Х.А. Олдувея, Магадевиана индустриясы жә не олардың Қ аратау бұ йымдарымен байланысы.//Поиски и раскопки в Казахстане.А.1972, 47-56-б.

Movius H. Eariy man and Pleistocene stratigraphy in Southern and Eastern Asia

Papers of the Peabody Museum of Am. archaeol. and ethnol. Combridge. Mass, 1944.Vol. XIV.N 3.284 р.

Алпысбаев Х.А. Значение палеолита для расчисления антропогенных отложений.-Мына кітапта; Культура древних скотоводов и земледельцев Казахстана, А., 1969, 119-б.

Медоев А.Г. Геохронология палеолита Казахстана, А., 1982.

Деревянко А.П., Аубекеров Б.Ж., Таймаганбетов Ж.К. и др. Палелит Северного Прибальхашья, Новосибирск, 1993.

Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита Южного Казахстана.А.1979.

Медоев А.Г. Геохронология палеолита Казахстана, А., 1982.

Таймагамбетов Ж.К. Проблемы палеолита Западного Казахстана.-Тез.дока. Всесоюз. арх. конферен. М., 244-245-б.

Таймагамбетов Ж.К. Древнейшая стоянка человека в Восточном Казахстане.-Маргулановские чтения. Петропавл, 1992, 26-27-б.

Таймагамбетов Ж.К. Геоморфологическая ситуация и стратиграфия многослойной палеолитической стоянки им.Ч.Валиханова. Мына жақ та; Палеология и расселения древнего человека и Северной Азии и Америке. Красноярск.1992.

Таймагамбетов Ж.К. Палеолитическая стоянка им. Ч.Валиханова.А., 1990.

Деревянко А.П., Таймаганбетов Ж.К. и др. Исследования в Южном Казахстане.-АО, М., 1993, 197-Б.

Таймагамбетов Ж.К. Палеолитические памятники Центрального Казахстана.-Мына кітапта; Археологические, этнографические и антропологические исследования в Моголии. Новосибирск, 1990, 103-106-б.

Медоев А.Г. Об истоках древнего палеолита Сары-Арки.//Изв.АН казССР. Сер. обществ. наук. 1965.Вып.4, 7-б.; Соныкі. Каменный век Сары-Арки в свете новейших исследований.//Изв. АН КазССР. Сер. обществ. наук.1964. Вып.6, 92-б.

Медоев А.Г. Геохронология палеолита Казахстана.А., 1982.

Таймагамбетов Ж.К. Памятники каменного века.-Мына кітапта; Археологические памятники в зоне затопления Шульбинской ГЭС.-А., 1987, 1 тарау.

Костенко Н.Н., Алпысбаев Х.Л. Палеолит в районе Турланского перевала хребта. Қ аратау.//Вестник АН КазССР.1966, №8, 67-б.; Алпысбаев Ж.А. Находки памятников каменного века в хребте Каратау.//Труды ИИАЭ АН КазССР.1962, т.14.20-б.

Черников С.С. Находки палеолитических стоянок в Восточном Казахстане, 63-70-б.; Таймагамбетов Ж.К. Стоянка эпохи каменного века в зоне Шульбинской ГЭС. //Проблемы археологии и этнографии Сибири. Иркутск, 1982, 27-29-б.

Формозов А.А. Новые материалы о станках с микролитическим инвинтарем. //КСИИМК, 1949, Вып.25.

Матюшин Г.Н. Мезолит Южного Урала.М., 1976.

Ахинжанов С.М., Макарова Л.А., Нурумов Т.Н. К истории скотоводчества и охоты в Казахстане.А., 1992.

Мартынов А.И. Археология СССР.М., 1973.

Таймагамбетов Ж.К. Палеолит Казахстана. Автореф.дисс.д.и.и. Новосибирск, 1993.

Екінші тарау






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.