Тақырып. Орталық нерв жүйесінің физиологиясы

Дә рістің мақ саты: студенттерге орталық жү йке жү йесі жайында тү сіндіру, жалпы

сипаттама.

Дә рістің жоспары:

1. Орталық жү йке жү йесінің физиологиясы

2. Мидың ә ртү рлі бө лімдерінің функционалдық маң ызы

3. Мидың лимбиялық жү йесі

Қ арапайым ағ заның бір жасушасында ә ртү рлі қ ызмет атқ арылатын болса, оның кү рделенуі салдарынан ә ртү рлі жасушалар пайда болады. Мысалы, біреулері жиырылуғ а (ет жасушасы), екіншісі сө л бө луге (бездер), ү шіншілері сыртқ ы жә не ішкі тітіркендіргіштерді қ абылдап, ө ткізіп, оғ ан жауап беруге (жү йке жасушалары) бейімделген. Жү йке жү йесінің ең қ арапайымы- қ арапайым омыртқ асыз жануарларда (губкалар, медузалар) диффузды жү йке торы. Жоғ арғ ы сатыдағ ы омыртқ асыз жануарларда (қ ұ рттар, бунақ тылар, насекомдар т.б.) жү йке жү йесінің сегментті қ ұ рылымды, ал омыртқ алы жануарларда жү йке жү йесінің ең жоғ арғ ы бө лімі – ми пайда болды. Ми сың арлары қ ыртысының тү зілуі, оның тө менгі бө лімдерінің қ ызметін ө зіне бағ ындырып, ерекше қ ызметтер - ойлау, дү ниетану, пікір тудыру т.б. пайда болды.

Адамның орталық жү йке жү йесінің (ОЖЖ) қ ұ рылысы мен қ ызметі жоғ арыда атап ө ткен эволюциялық қ ұ былыстарды қ айталайды. Мысалы: ОЖЖ-нің қ ұ рылысы қ арапайым кө не бө лімдері- сегментті: жұ лын, сопақ ша ми, ортаң ғ ы ми дененің белгілі бір бө лімдерін жү йкелендірсе, сегмент ү сті бө лімдері: аралық, мишық, ми сың арлары қ ыртысы дене мү шелерінің қ ызметін ОЖЖ-нің сегментті бө лімдеріндегі орталық тар арқ ылы басқ арады.

Жү йке жү йесі шеткі (жү йке талшық тары мен тү йіндер) жә не орталық бө лімдерден тұ рады. Орталық жү йке жү йесіне (ОЖЖ) жұ лын мен ми жатады.

ОЖЖ- сі ағ задағ ы барлық мү шелер мен ұ лпалардың қ ызметін реттеп, бір бағ ытта ө туін қ амтамасыз етеді, яғ ни ОЖЖ-сі ағ задағ ы барлық ұ лпаларды, мү шелерді бір тұ тас ағ заның мү ддесіне бағ ындырып, оның сыртқ ы жә не ішкі ортаның ө згерістеріне бейімделуін қ амтамасыз етеді.

Нейрондардың ең басты ү ш тү рін айырады: афференттік (сезімтал немесе орталық қ а тепкіш)- пайда болғ ан қ озуды орталық жү йке жү йесіне (миғ а, жұ лынғ а), эфференттік нейрондар (орталық тан тепкіш, қ озғ ағ ыш)-импульстерді орталық жү йке жү йесінен тү рлі шеткі мү шелерге, ұ лпаларғ а (мысалы, қ аң қ а еттерін жабдық тайтын- мотонейрон); қ ондырма (аралық) нейрондар- афференттік нейрондарды эфференттік нейрондармен байланыстырады, саны жағ ынан ең кө бі (1- сурет).

Нейрондардың ө зіне тә н ең негізгі қ ызметтері: 1) сыртқ ы ә серлерді қ абылдау, яғ ни рецепторлық қ ызмет (оны рецепторлық нейрондар, қ озуды рецепторлардан жұ лын мен миғ а қ арай ө ткізеді); 2)информацияны ө ң деу, сақ тау- интеграциялық қ ызмет; 3) қ озу орталық тан (ми, жұ лыннан) шеткі ағ залар мен ұ лпаларғ а жеткізу- эффекторлық қ ызмет.

ОЖЖ-нің негізгі қ ызметі- рефлекс.

Рефлекс (латынша reflecsus- тойтарыс беру) тірі ағ заның тітіркендіргішке ОЖЖ-нің қ атысуымен беретін жауабы. Бұ л терминді физиология ғ ылымына алғ аш рет Рене Декарт (1944) енгізген. Ә рбір рефлекстің ө зіне тә н рефлекторлық доғ асы болады. Рефлекторлық доғ а дегеніміз қ озудың жү ретін жолы, ол 5 бө лімнен тұ рады (2 - сурет): 1) рецептор – тітіркендіргішті қ абылдағ ыш; 2) афференттік жү йке қ озуды жү йке орталығ ына жеткізуші; 3) жү йке орталығ ы; 3) эфференттік жү йке – қ озуды орталық тан шеткі мү шеге жеткізеді; 4) эффектор – жауап беруші мү ше.

Ағ заның барлық рефлекторлық реакциясы екі топқ а бө лінеді: шартсыз жә не шартты рефлекстер.

Шартсыз рефлекс – жү йке жү йесінің (жұ лын, артқ ы ми, аралық ми, мишық) қ атысуымен туа біткен, сыртқ ы жә не ішкі ортаның ә серіне жауабы.

Шартты рефлекс - жеке тіршілік барысында сыртқ ы жә не ішкі ортаның ә серіне ү лкен ми сың арларының қ ыртысы мен қ ыртыс асты бө лімдерінің қ атысуымен іске асатын жауабы.

Жұ лын ақ жә не сұ р қ ұ рылымды заттан тұ рады.Ақ зат жү йке талшық тарынан, сұ р зат нейрон денесінен қ ұ ралады. Ақ зат сұ р затты айнала қ оршайды. Сұ р зат рефлекторлық, ақ зат қ озуды ө ткізу қ ызметін атқ арады.

Бас миғ а сопақ ша ми (артқ ы), ортаң ғ ы, аралық ми, мишық жә не ү лкен ми сың арларының қ ыртысы жатады. Жаң а туғ ан баланың миының салмағ ы орташа 400г, 6-7 жаста ересек адам миының 4/5–не жетсе, 17-20 жаста толық дамиды, ерлерде мидың салмағ ы 1360 г, ә йелдерде 1260 г.

Сопақ ша мида негізгі тыныс алу, жү рек қ ан тамырлар орталығ ы жә не ас қ орыту (шайнау, сілекей бө лу, жұ ту), қ орғ аныс (тү шкіру, жө телу, кірпік қ ағ у т.б.) орталық тары бар.

Ортаң ғ ы ми бұ лшық еттердің тонусын реттеп, шайнау, жұ ту рефлекстерін ү йлестіруді, есту жә не кө ру рефлекстерінің алғ ашқ ы орталығ ы.

Аралық миғ а кө ру тө мпешігі (таламус), тө мпешік асты (гипоталамус), тө мпешік ү сті (эпиталамус) қ ұ рылымдары жатады.

Таламус 40 шақ ты ядролардан тұ рады. Бұ л ядроларда барлық афференттік жү йелерден ми қ ыртысына кететін ө ткізгіш жолдардың ақ ырғ ы звеносының нейрондары орналасады.

Гитпоталамус – 32 жұ п ядолы қ ұ рылым. Ол ОЖЖ-нің қ ұ рылымдары мен шеткі ағ залар, ұ лпалармен екі жақ ты қ атынасының арқ асында ағ зада кө птеген қ ызметтерді реттейді. Гипоталамус ішкі мү шелердің қ ызметіне вегетативтік жү йке жү йесі мен ішкі сө лініс бездері арқ ылы ә сер етеді.

Қ ыртыс асты базальдық тү йіндер (солғ ын шар, жолақ дене) бұ лшық еттердің тонусын реттейді, бұ лшық ет жұ мысы кезінде дененің кү йін сақ тайды.

Мишық адамның ө з еркімен не оғ ан бағ ынбайтын кү рделі қ имыл - ә рекеттерді ү йлестіреді жә не вегетативтік қ ызметтерді реттеуге қ атысады.

Торлы қ ұ рылым ми бағ анында орналасқ ан қ ысқ а тармақ ты жасушалар ми қ ыртысының қ ызметін ширатады немесе ә лсіретеді.

Орталық жү йке жү йесінің ең жоғ арғ ы бө лімі – ү лкен ми сың арларының қ ыртысы, 12-18 млрд жү йке жасушасынан қ ұ ралғ ан. Ми қ ыртысы бірнеше аймақ қ а бө лінеді

1. I - ші қ ыртыс аймағ ы немесе талдағ ыштардың (сенсорлық) орталық аймағ ы пирамидті нейрондардан тұ рады. Олар кө бінесе шеткі рецепторлардың мидағ ы проекциялық алаң ы.

2. II – ші қ ыртыс аймақ тары біріншінің қ асында 1-5 см ішкері орналасқ ан. Олар қ абылданғ ан (информацияны) мә ліметтерді жинақ тап, таным, тү йсінуді, ұ ғ ым туғ ызады.

3. III – ші қ ыртыс аймағ ы тек адамда ғ ана дамығ ан. Бұ л жерде ең жоғ арғ ы талдау мен жинақ тау жү ріп зат, қ ұ былыс туралы біртұ тас мағ лұ мат пайда болады.

Жү йке орталығ ы – ОЖЖ-нің белгілі бір жерінде топталғ ан бірің ғ ай қ ызмет атқ аратын нейрондар жиынтығ ы. Ми ұ лпалары қ ан тамырларымен, оттегімен басқ а ұ лпаларғ а қ арағ анда 10-20 есе жоғ ары қ амтамасыз етіледі.

ОЖЖ-дегі нейрондар бір-бірімен синапстар арқ ылы жалғ асады. ОЖЖ-дегі синапстар саны 10 ¹⁵- 10¹⁶, қ озғ алыс нейрондарының денесінде 15000-20000 синапстар кездеседі. Синапстар кездесетін орнына сә йкес

1.Аксондендритті

2.Аксосомалық

3.Аксоаксоналды болып ажыратылады.

Синапстар атқ аратын қ ызметіне сә йкес:

1. Қ оздырғ ыш; 2. Тежегіш болып бө лінеді.

ОЖЖ - сі арқ ылы қ озу бір бағ ытта ө теді жә не кешігіп ө ткізіледі, оны синапстік кідіру деп атайды.

Рефлекс уақ ыты бес бө лімнен тұ рады:

1. Рецепторда қ озу пайда болуғ а қ ажетті уақ ыт

2.Афференттік жү йке арқ ылы қ озудың ө ту уақ ыты

3.Рефлекстің негізгі уақ ыты (ОЖЖ-дегі)

4.Эфференттік жү йке арқ ылы қ озудың ө ту уақ ыты

5.Жауап беруші мү ше қ ызметі- латентті кезең уақ ыты

Рефлекс уақ ыты рефлекторлық доғ адағ ы нейрондар мен синапстар санына байланысты.

ОЖЖ-дегі екі немесе оданда кө п тітіркендірулерді ұ штастыра жинақ ы қ озу- суммация деп аталады. Жинақ талудың бір ізді - уақ ыттық жә не бір мезгілді- кең істіктік тү рлері бар.

ОЖЖ-де қ озудың таралуын - иррадиация деп атайды. Оның себебі нейрондағ ы кө птеген жү йкелер байланысы болуынан. Тітіркендіргіш кү ші кө п болса ОЖЖ-дегі иррадиация да кү шті болады. ОЖЖ-де тежегіш нейрондардың болуы салдарынан қ озу белгілі бір жү йке жасушасында сақ талады (концентрация).

Кері байланыс – ОЖЖ-дегі жү йке қ ызметтік ү йлестірудің негізгі принципі. Кез келген қ озғ алыс кезінде бұ лшық еттегі, буындағ ы, сің ірдегі, рецепторлар қ озып, импульстер ОЖЖ-не тү седі.Жұ ү йке орталығ ына ү здіксіз тү сіп отыратын афференттік импульстер кері байланыс арқ асында сол мү шелердің тонусын қ амтамасыз етеді. Кері байланыс арқ ылы қ ызмет кү шейсе - оң; нашарласа - теріс болады.

Уақ ытша қ атты қ озғ ан жү йке орталығ ы басқ а жү йке орталығ ындағ ы қ озудан басым жә не кү шті болуын доминантты қ озу деп атайды, оның себептері:

1. жоғ ары қ озғ ыштық;

2. қ озудың тұ рақ ты болуы;

3. қ озуды жинақ тай алу қ абілеті;

4. инерция немесе қ озуды – тудыратын стимул ә сері тоқ тағ ан соң ұ зақ сақ талу.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. ОЖЖ-нің қ ызметтері

2. Нейрон, оның қ ұ рылысы, жә не тү рлері

3. Рефлекс дегеніміз не?

4. Рефлекстердің жіктелуі

5. Рефлекторлық доғ а бө лімдері

6. Рефлекторлық доғ а тү рлері

7. Жұ лынның қ ызметтері

8. Сопақ ша мидағ ы орталық тар

9. Ортаң ғ ы мидың қ ызметтері

10. Аралық мидың қ ызметтері