Кесте: Қоршаған орта ластануының түрлері.

Тақ ырыбы: Атмосферағ а антропогенді ә сер ету. Атмосфераның жаһ андық ластануының экологиялық салдары.

Мақ саты: атмосфераның негізгі экологиялық проблемалары, ластау кө здері жә не адам денсаулығ ына ә сері туралы білімдерін қ алыптастыру.

3.Оқ ыту мақ саты:

- Биосфераның маң ызды элементі – атмосфера туралы білімдерін қ алыптастыру.

- Атмосфералық ауа ластануының негізгі антропогендік факторлары жә не ластанудың тұ рғ ындар денсаулығ ына ә сері туралы білімдерін қ алыптастыру.

- Ауаның ластану дең гейін бағ алай алу қ абілеттілігін дағ дыландыру.

- Қ оршағ ан орта нысандарының ластануының адам денсаулығ ына ә сер ету дең гейін балай білу қ абілеттілігін дағ дыландыру.

4.Ө ткізу тү рі: кең селік кең ес беру.

5.Тақ ырып бойынша тапсырмалар:

Тапсырма.Атмосфера ластануының тұ рғ ындар денсаулығ ына ә сері бойынша жағ дайлық есептерді шығ ару (тә жірибелік дағ ды).

№2 тапсырма. Атмосфераның негізгі ластаушылары бойынша кестені толтыру (тә жірибелік дағ ды). специальностей ОМ и

6.Таратылатын материал: атмосфераның ластануы бойынша кесте

7.Ә дебиет:

1. Кенесариев Ү.И., Жақ ашов Н.Ж. Экология жә не халық денсаулығ ы, 2003 – 200 б., 25-30 беттер.

2. Асқ арова Ұ.Б. Экология жә не қ оршағ ан ортаны қ орғ ау, 2007 – 497 б., 15-18 беттер.

3. Қ уатбаев А. Экология жә не қ оршағ ан орта проблемалары: оқ у қ ұ ралы – 2011. – 350 б., 20-28 беттер.

4. Колумбаева С., Білдебаева Р., Шә ріпова М. Экология жә не тұ рақ ты даму: оқ у қ ұ ралы – 2012. – 153 б., 21-29 беттер.

5. Экология: оқ у қ ұ ралы/ C.А. Сергейчик. - Минск: Современная школа, 2010. -400 с., стр. 18-21.

6. Учение об окружающей среде: оқ у қ ұ ралы / Г.К. Ерубаева: Алматы, казак универс 2011.-153б., 5-10 беттер.

7. Экология и устойчивое развитие.учеб. пособие/ Колумбаева С.Ж., Бильдебаева Р.М., Шарипова М.А. Алматы, Қ азақ университеті, 2012 -133 б., 5-7 беттер.

8. Экология: оқ у қ ұ ралы / В.И. Коробкин, Л.В.Предельский: Феникс, 2008.-315б, 5-14 беттер.

8.Бақ ылау:

Бастапқ ы білімін ауызша сұ рау арқ ылы (білім қ ұ зіреттілігі):

1. Атмосфера ластаушыларының адам денсаулығ ына жә не ө мір сү руіне ә сері.

Оршағ ан ортаның физикалық, химиялық жә не биологиялық ластануы жә не атмосфера ластануының тұ рғ ындар денсаулығ ына ә сері.

3. Биосфераның жаһ андық экологиялық проблемаларын атап кө рсетің із?

4. Атмосфераның жаһ андық (парниктік эффект, озон тесіктері, қ ышқ ылды жауындар), аймақ тық жә не жергілікті ластануларының экологиялық салдары.

Жағ дайлық есептер.

Есеп.

Балқ аш қ аласында мыс балқ ытушы зауыттан 3 км жә не ЖЭС-нан 1 км қ ашық тық та атмосфера мыспен - 0, 02 мг/м³ (ШРЕК–0, 002), кө міртек қ ышқ ылымен – 30, 0 мг/м³ (ШРЕК–3, 0), кү кіртті газ – 0, 3 мг/м³ (ШРЕК–0, 05), кү кіртті сутекпен – 0, 016 мг/м³ (ШРЕК– 0, 008), азоттың екі тотығ ымен – 0, 08 мг/м³ (ШРЕК–0, 04) ластанғ ан. Тұ рғ ындар бас ауруына, тамақ сің уінің бұ зылуына, тыныс алу жолдарының, кө здерінің тітіркенуіне шағ ымдануда. Қ ауіптілік класстары: Cu – 2, CO – 4, SO₂ – 3, NO₂ – 2, H₂S – 2.

Сұ рақ тар:

1. Қ андай ластау кө здері анық талып отыр?

2. Қ андай ластаушылар жедел жә не созылмалы ә сер етеді?

3. Ластаушыларды жә не адам денсаулығ ына ә серін айтып берің із.

4. Қ андай ластаушылар абиоттық, биоттық жә не антропогендік факторларғ а жатады?

5. Атмосфераның ластануы халық денсаулығ ына қ алай ә сер етеді?

№2 есеп.

Тү сті металлургия ауданының қ орғ асын-мырыш комбинатынан 1, 5-2, 0 км жә не ЖЭС-нан 0, 5 км қ ашық тық та атмосфера кө міртек тотығ ымен – 5, 0 мг/м³ (ШРЕК – 3, 0), азоттың екі тотығ ымен – 0, 4 мг/м³ (ШРЕК – 0, 04), қ орғ асынмен – 0, 004 мг/м³ (ШРЕК –0, 0003) ластанғ ан. Ауаның салыстырмалы ылғ алдылығ ы 80-85%, желсіз. Тұ рғ ындар тамақ кебуіне, кө здерінің, мұ рындарының тітіркенуіне, терілерінің қ ышуына шағ ымдануда. Қ ауіптілік класстары: СO – 4, Pb – 1, NO₂ – 2.

Сұ рақ тар:

1. Қ андай ластаушылар жедел жә не созылмалы ә сер етеді?

2. Ластаушыларды жә не адам денсаулығ ына ә серін айтып берің із.

3. Қ андай ластау кө здері анық талып отыр?

4. Қ андай ластаушылар адам ағ засына спецификалық жә не спецификалық емес ә сер етеді (қ андай аурулар туындайды)?

5. Қ андай ластаушылар абиоттық, биоттық жә не антропогендік факторларғ а жатады?

Есеп.

Биосфераның жылыжайлық газдармен антропогенді ластануынан туындап, парниктік ә серге ә келіп отырғ ан биосфералық ү рдістердің ө згеруіне бағ а беру.

Кү н сә улелерінің барлық тү рлері (ультракү лгіннен бастап инфрақ ызылғ а дейін) жерге жетіп оны қ ыздырады. Соң ғ ысы, жиналғ ан жылу энергиясын ИҚ -сә улесі тү ріне айналдырып космосқ а қ айта сә улелендіреді. Қ айта сә улеленген ИҚ -сә улелер қ арқ ынды тү рде кейбір газдармен сің іріледі (СО₂, СН₄, NO₂, фреондармен). Кө рсетілген жылыжайлық деп аталатын газдар, атмосферада жылыжайлық ә йнек қ ызметін атқ арады: кү н радиациясын жерге ө ткізіп, бірақ Жердің жылулық сә улеленуін шығ армайды. Соның салдарынан температура жоғ арылап, ауа райы мен климат ө згереді.

Жылыжайлық эффект деп, жылулық тепе тең діктің ө згеруіне байланысты планетада температураның жаһ андық жоғ арылап, атмосферада жылыжайлық газдардың шоғ ырлануы болып саналады. Негізгі жылыжайлық газ кө міртектің диоксиді: ә ртү рлі мә ліметтерге жү гінсек, оның жылыжайлық ә серге ү лесі 50-65 %. Басқ а жылыжайлық газдарғ а метан (шамамен 20%), азот оксиді (шамамен 5%), озон, фреондар (хлорфторкө міртегі) жә не басқ а газдар (шамамен 10-25 %). Жалпы жылыжайлық газдардың 30 тү рі белгілі, олардың жылулық эффектісі атмосферадағ ы кө лемімен ғ ана емес, сонымен бірге бір молекулағ а шақ қ андағ ы белсенділік қ озғ алысымен де сипатталады. Егер берілген кө рсеткіштер бойынша СО₂ бірлік деп алсақ, онда метан ү шін ол 25 тең, азот оксиді -165, ал фреон ү шін – 11000. Атмосферағ а СО₂ тү суінің негізгі антропогенді кө здері қ ұ рамында кө мірі бар жанғ ыштарды жағ у (кө мір, мұ най, мазут, метан т.б.). Қ азірде тек жылу энергетикасының ө зінен ғ ана атмосферағ а 1 т. кө міртегі бір адамғ а шақ қ андағ ы/жыл бө лінеді; XXI ғ асырдың бірінші жү зжылдығ ында тастандылар 10 млрд. т. жетеді. Ю.В.Новиков (1998 г.) бойынша, СО₂ жаһ андау тастаудың кейбір мемлекеттер ү лесі: АҚ Ш – 22%, Рессей мен Қ ытай – по 11%, Германия мен Япония – 5%-дан, қ алғ ан мемлекеттер шамамен - 46%.

Жылыжайлық ә сердің салдарынан жердің жылдық орташа температурасы соң ғ ы жү зжылдық та шамамен 0, 3 - 0, 6^оС кө терілген. Қ азіргі кезде СО₂ концетрациясы жылына 0, 3 - 0, 5 % жылдамдық пен жоғ арылап отыр. Басқ а да жылыжайлық газдардың қ ұ рамының жоғ арылауы: бір жыл ішінде, мета­н - 1 %, азот оксиді - 0, 2 %.

Кейбір мә ліметтер бойынша, жылыжайлық газдардың қ ұ рамының екі еселенуі осы ғ асырдың екінші жартысында болуы мү мкін, ол планетаның орташа жылдық температурасын 1-3, 5^оС кө тереді.

Ә лемдік мұ хиттардың дең гейінің кө терілуіне ә келетін, климаттың жаһ андық жоғ арылауы, ғ алымдардың ұ йғ аруы бойынша, бө лек экожү йелер ү шін ғ ана емес, сонымен қ оса бү кіл биосфера ү шін ең ү лкен апат деп саналынады:

1. Мұ хит дең гейінің 1, 5 - 2 м. кө терілсе, шамамен 5 млн. км², қ ұ нарлы жә не қ алың елді жерлер судың астында қ алуы ық тимал. Ол жерлерде 1 млрд. адам тұ рады жә не ауылшаруашылық тық ө німнің кө п бө лігі жиналады. Тұ рғ ындардың аралдың ішкі бө ліктеріне қ арай кө шіру ә скери ұ рыс керістерге жә не ә леуметтік қ озғ алысқ а ә келуі мү мкін.

2. Климаттың жылынуы тек мұ хит дең гейінің кө терілуімен ғ ана емес, сонымен бірге, ауа райының тұ рақ сыздығ ына, табиғ и аймақ тардың жылжуына, дауыл мен борандың кө беюіне, жануарлар мен ө сімдіктердің қ ырылуына ә келеді. Осының нә тижесінде, азық -тү лік мә селесінің кү рт нашарлауы мү мкін.

3. Полюстер мен экватордағ ы темепература айырмашылығ ының азаюынан (негізінде, полюстердің қ атты жылынуынан) мә ң гі мұ з болып жатқ ан топырақ тар еріп, олардан метанның ү лкен мө лшері бө лінеді де, жылыжайлық эффект кү шейе тү седі.

4. Климаттың ө згеруінен, оң тү стік аймақ тарда жылулық кү йзелістерге, сонымен бірге аурудың кө п тү рлерінің таралуына ә келіп, адамзат денсаулығ ына жағ ымсыз ә сер кө рсетеді.

Жоғ арыда айтылғ анның бә рі, климаттың ө згеруі мә селелері бойынша халық аралық конференцияда (Торонто, 1979 г.) «...жылыжайлық ә сердің салдары, тек жаһ андақ ядролық соғ ыспен ғ ан салыстырыла алады» деп мә лімденді.

Сұ рақ тар:

1. Жылыжайлық ә сер кезінде, тірі заттардың қ андай функциялары бұ зылады?

2. Адамның іс ә рекеті салдарынан қ андай заттар айналымы бұ зылып, жылыжайлық эффект туындайды, неге?

3. Жылыжайлық ә сер кезінде биосфера ө німділігі мен тү рлік ә ртү рлілік қ алай ө згереді?

4. Жылыжайлық ә сердің пайда болуы, биосфераның гомеостатикалық механизімінің бұ зылуына ә келуі мү мкін бе?

Кесте: атмосфераның негізгі ластаушылары

Тақ ырыбы: Гидросфера мен литосферағ а антропогендік ә ерлер. Гидросфера, литосфераның ластануының экологиялық зардаптары. Қ азақ станның табиғ и жә не жасанды биогеохимиялық аймақ тары жә не республика аймағ ындағ ы елді мекен тұ рғ ындарының денсаулық ерекшеліктері.

2.Мақ саты: гидросфера жә не литосфераның негізгі экологиялық проблемалары, ластау кө здері жә не адам денсаулығ ына ә сері, Қ азақ станның табиғ и жә не жасанды биогеохимиялық провинциялары жә не Республика тұ рғ ындарының денсаулығ ының ерекшеліктері жө нінде білімін қ алыптастыру.

3.Оқ ыту мақ саты:

- Гидросфера туралы, оның Жерде табиғ и орта ретінде тү зілу рө лі туралы білімдерін қ алыптастыру.

- Судың, топырақ тың негізгі антропогенді ластану факторлары жә не ластанудың халық денсаулығ ына ә сері туралы білімдерін қ алыптастыру.

- Судың жә не топырақ тың ластану дең гейін бағ алай білу қ абілеттіктерін дағ даландыру.

- Су кө здері мен топырақ тың адам денсаулығ ына ә серін бағ ай білу қ абілеттіктерін дағ дыландыру.

- Литосфера жө нінде жә не оның биосферадағ ы атқ аратын рө лі жө ніндегі білімдерін қ алыптастыру;

- Қ азақ станның табиғ и жә не жасанды биогеохимиялық провинциялары жә не Республика тұ рғ ындарының денсаулығ ының ерекшеліктері жө нінде білімін қ алыптастыру;

4.Ө ткізу тү рі: кең селік кең ес беру

5.Тақ ырып бойынша тапсырмалар:

№1 тапсырма. Су кө здерінің ластануының тұ рғ ындар денсаулығ ына ә сері бойынша жағ дайлық есептерді шығ ару (тә жіибелік дағ ды). специальностей ОМ и