БАЗ-дың дерматологиялық әсері.

БАЗ-дың дерматологиялық ә сері ө те қ иын мә селелер туғ ызады жә не қ азіргі кезде зерттеулердің ең маң ызды нысаны болып табылады.

Негізгі дерматологиялық мә селелер жұ мыс барысында БАЗ-дың ерітіндісінен дененің қ орғ алмағ ан жерлерінің жанасуымен байланысты.

Олар ә ртү рлі тазалайтын зат, сонымен қ атар кесуге қ атты сұ йық тық, прокатканың майлы майғ ындары жә не т.б ретінде қ олданылады, ә детте эффект денені ә ртү рлі дә режеде тітіркенуіне ә келеді, кей кезде аллергиялық реакциялар да болады.

Дененің тітіркенуі БАЗ-дың тікелей ә серінен туады, ал аллергиялық реакциялар БАЗ-дың композициясындағ ы қ осымша ө німдердің қ атысуымен активтеледі. Ең ауыр аллергиялық реакция ретінде жақ сы танымал болғ ан мысалдың бірі – «маргарин ауруы» деп аталады. Ол 1960 жылдары Нидерландыда табылғ ан болатын.Кейін бұ л ауруды туғ ызатын БАЗ-дың жаң а тү рінде болатын қ осымша ө німдер екені белгілі болды, ол - БАЗ пісіргенде майдың шашырауы аз болсын деп маргарин қ ұ рамына қ осылғ ан зат болатын.

Бұ л БАЗ судың тамшысын жұ қ а дисперстік кү йінде сақ тап қ алады. БАЗ-дың қ ұ рамындағ ы сенсибилизирлеуші агент айқ ын электрофильдік қ асиет кө рсетеді екен. Нуклеофильді топтармен реакция кезінде белоктардың денатурациясы жү реді, сондық тан бұ л затты организм бө где антиген ретінде қ абылдайды.

Маргарин ө ндірісінде қ олданғ ан БАЗ-да реакцияғ а тү спеген аралық ө німдердің айтарлық тай мө лшері болады, (малеин ангидридтің туындылары), олар организмге тү скенде белоктардың амидін немесе тиолидті топтарының ә рекеттесуімен циклдердің ашылуы жү реді.

БАЗ-дың денеге физиологиялық ә сері ә ртү рлі дерматологиялық жә не биофизикалық ә дістермен зерттеледі, ол дененің сыртқ ы бетінде басылып, оның қ орғ алу қ ызметінің мү йізді қ абатымен жасушаның терең базальді қ абатына дейін зерттеледі. Терінің дара сезгіштігі жә не сезетін тү йсіктерімен жә не тә жірибемен тіркеледі. Теріге жең іл ә сер ететін БАЗ қ атарына кө п атомды спирттер негізіндегі БАЗ (мысалы, алкилглюкозидтер, цвиттер-иондық БАЗ), (бетаиндер, амидбетаиндер) жә не изетионаттар жатады. Осы БАЗ-ды косметикалық заттарда жиі қ олданылады.

БАЗ-дың гомологтық қ атарында гидрофобтық радикалдың белгілі-бір ұ зындығ ына теріні максималды тітіркендіретін ә сер байқ алады. Мысалы, алкилглюкозидтерді салыстырмалы зерттегенде 8, 10, 12, 14 жә не 16 кө міртек атомы болатын алкилдің радикалдарында теріге максимальды ә сер ету С 12 туындылары ү шін айқ ындалды. Сондай максимальды эффект БАЗ-дың биоцидті активтілігін зерттегенде байқ алады.

Бұ л деректер БАЗ-дың мукоздық жарғ ақ қ а немесе сә йкесінше бактериалдық бетке ә серінен болатын биологиялық реакциялар БАЗ-дың жоғ ары беттік активтілігінен жә не жоғ ары концентрациялы молекулалық ерігіштігінен болатынын кө рсетеді.

БАЗ-дың гидрофобтық «аяқ тарының» тізбегінің ұ зындығ ының ө суі, оның беттік активтілігінің жоғ арылауына жә не МТДК азаюына, яғ ни БАЗ-дың молекулалы ерітіндісінің азаюына ә келетіндіктен гомологтық қ атарда кө міртек тізбегінің белгілі-бір ұ зындығ ында экстриумы (полярлы топты мұ нда бірдей деп қ арастырады) болады.

Салыстырмалы тү рде жұ мсақ БАЗ-ғ а спирттердің этоксилаттары жатады, бірақ олар теріс ә сер ету жұ мсақ тығ ы жағ ынан кө п атомды спирттердің негізінен болатын иондық емес БАЗ-дан алкилглюкозидтерден кейін орын алады.

Соң ғ ы жылдардағ ы зерттеулер спирттердің этоксилаттарынан дерматологиялық эффектісі БАЗ-дың ө зі емес оның сақ талу ү дерісінде болатын тотығ у ө німдерімен ә серін болатынын кө рсетті. Барлық этоксилденген ө німдер полиоксиэтилендік тізбекте эфирлі оттекпен байланысты метилен қ атарының автототығ уымен гидропероксидтердің тү зілетіні байқ алады. Мұ ндай гидропероксидтер шамалы ғ ана тұ рақ ты, сондық тан оларды бө ліп шығ ару қ иын болады. Алайда ООН–тобы бар гидропероксид жә не екіншілік атомды кө міртекпен гидрофобтық «аяқ тардың» салыстырмалы тү рде тұ рақ ты жә не бір жыл ішінде Н – алкилэтоксилаттың сақ талуынан кейін 1% мө лшерінде бө лініп алынды.

Бұ л зат теріге қ атты тітіркену ә серін тигізеді. Теріні тітіркендіруі осындай тотығ удың басқ а ө німі - альдегид, тө менде кө рсетілген.

Бұ л альдегид тұ рақ ты емес, оның ә рі қ арай тотығ уы полиоксиэтилен тізбегінің айырылуына жә не формальдегидтің жә не басқ а да ө німдердің тү зілуіне ә келеді. Екі альдегид те (БАЗ-дан алынғ ан жә не формальдегид) теріге жә не кө зге тітіркену ә серін болдырады.

C_nH_2n+1(OCH₂CH₂) _m+1 C_nH_2n+1(OCH₂CH₂) _m – CH₂CHO HCHO + ыдыраудың басқ а заттары.

Этоксилденген спирттердің автототығ уын бақ ылау ү шін уақ ыт бойынша лайлану нү ктелерінің ө згерісін ө лшеу пайдалы.

19-суретте мысал ретінде С₁₂Е₅ жә не С₁₂Е₆ ү шін тесттер келтірілген. Автототығ у салдарынан 40°С сақ тағ анда екі иондық емес БАЗ-дың лайлануы температурасының тез азаятыны айқ ындалды.