Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу тайпалары.

Қ азақ станның басқ а аудандарымен салыстырғ анда, Оң тү стік Қ азақ стан мен Жетісуда қ ола дә уірінің ескерткіштері анағ ұ рлым аз зерттелген. Кө п жылғ ы ізденістер нә тижесінде бірен-саран қ орымдар мен қ оныстар ғ ана табылып, зерттелді.

Мә селен, Оң тү стік Қ азақ станда Таутары қ орымы, ә р жерден табылғ ан заттар мә лім. Жетісуда табылғ ан ескерткіштер кө бірек. Сондай-ақ Алматы қ аласының тұ рғ ан жерінен оның тө ң ірегінен едә уір кездейсоқ заттар мен қ ола ең бек қ ұ ралдары, қ ару-жарақ аттар, тұ рмыстық заттар кө мбелері табылды.

Оң тү стік Қ азақ стан мен Жетісудің қ ола дә уірінің ескерткіштері жерлеу қ ұ рылыстары кө лемінің шағ ындығ ы мен жә не салынуының қ арапайымдылығ ымен ерекшелінеді.

80- жылдары Жетісу аумағ ын жоспарлы тү рде зерттеу Алматы, Талдық орғ ан, Жамбыл облыстарында едә уір мө лшерде қ орымдар мен қ оныстар табуғ а мү мкіндік берді. Жамбыл облысының аумағ ындағ ы қ орымда Аң ырақ ай жотасы мен Шу - Іле тауларының арасындағ ы кең жазық та.Қ ордай бекетінің маң ында, Шоқ пар жә не Ала айғ ыр станциясының маң ында, Шу - Іле тауларының тау жоталарында, Ой жайлау алқ абы мен Масаншы поселкісінің маң ында орналасқ ан. Талдық орғ ан облысының аумағ ында Биғ аш селосы маң ында, Талапты селосының маң ында, Қ ұ йғ ан аң ғ арында, Ленин селосы маң ында жә не осындай ескерткіштер бар.

Солтү стік-Шығ ыс Жетісу дамығ ан кезең дерімен қ ола дә уірінен ерте темір ғ асырына ө ту уақ ытына жататын бірқ атар қ орымдар зерттелді.Аралдың шығ ыс тө ң ірегіндегі қ ола дә уірінің ескерткіштері жақ сылап зерттелген. Олардың кө пшілігі – Сырдарияның ескі арнасы –Ің кә рдарияда, атап айтқ анда, Ұ йғ арақ адыры маң ындағ ы Егіскө к жә не Кө ксең гір атырабындағ ы тұ рақ тар.Бұ лардан табылғ ан қ ыш ыдыстардың сынық тарында тарақ тә різді қ алып тә різді ө рнектер бар.Ө рнек мә нерлерінің арасында сынық сызық тарыдың, тұ йық талмағ ан ү шбұ рыштар «Шырша, жалаушалар»тамшы іздер жә не т.б.таралғ ан.

Соң ғ ы қ ола дә уірінің неғ ұ рлым кө рнекті ескеркіші Ің кә рдария жағ асында тү гіскен адырына орналасқ ан, Солтү стік Тү гіскен мазары бұ л тікбұ рышты шейкі кірпіштен қ аланғ ан жерлеу қ ұ рылыстарының кешенінде, сә улет ө нерінің ең селілігінде жә не жерлеу мү лкінің байлығ ына қ арағ анда, тайпалардың кө семдері жерленген.Сө з жоқ, кесенелер бір мә дениетке жатады, бірақ олардың арасынан неғ ұ рлым ертедегілері мен неғ ұ рлым кейінгілерін бө ліп кө рсетуге болады

Оң тү стік Қ азақ стан тайпаларының мә дениеті. Қ ола дә уірінің ортаң ғ ы кезең іне мұ нда Қ аратаудың Солтү стік баурайына орналасқ ан. Таутары қ орымы бар, мұ ндағ ы қ абір ү стіндегі ескерткіштер – жер ү стіне қ ырынан қ азылып орнатылғ ан тақ та тастар мен немесе жерге қ азылмай қ ойылғ ан тастар мен белгіленген, тікбұ рышты, шаршы, сопақ ша келген, шең бер тү ріндегі қ оршаулар.

Ө ліктер қ айсыбірі тақ татастармен жабылғ ан жерден қ азылғ ан шұ ң қ ырларғ а қ ойылғ ан.Ө лікті ө ртеу ғ ұ рпы басым болғ ан.Ө ртелген сү йектердің қ алдық тары кө бінесе бір немесе бірнеше жерге шұ ң қ ырдың батыс жағ ына ү йілген немесе бү кіл батыс бө лігіне шашылып тасталғ ан.Қ абірдің шығ ыс немесе батыс бө лігіне тағ ам салынғ ан бірден беске дейін қ ыш ыдыс қ ойылып отырғ ан. Ыдыстардың тү бі жалпақ, бітімдері екі тү рлі: кө зелер, жә не иіні дө ң гелетіліп шығ арылғ ан немесе мойны мен бү йірі ойық талып жалғ асатын қ ұ мыралар тү рінде болып келеді.Қ ұ мыралардың біразы биік, жің ішке енді біразы бү йірлі, жатағ ан. Олар негізінен тарақ тә різді қ алыппен ө рнектелген. Ә детте ө рнек ыдыстың мойнына, бү йірінің жоғ арғ ы бө лігіне, кейде тү біне жақ ын жеріне жә не тү біне салынады.

Таутарының материалдық мә дениеті Қ азақ станның, Жайық ө ң ірінің, Оң тү стік Сібірдің Андронов мә дениетіне жақ ын.

Жамантоғ ай атырабындағ ы оба ү йіндісінің астындағ ы ү ш қ абір соң ғ ы қ ола дә уіріне жатады.Мұ нда жерленгендердің жанынан қ ыш ыдыстардан басқ а қ ола пышақ жә не тө рт қ ырлы біз шық ты.

Жетісу тайпаларының мә дениеті. Жетісудағ ы ең ірі ескерткіш Шу - Іле тауларының солтү стік-шығ ыс беткейінің етегіне орналасқ ан Қ арақ ұ дық қ орымы болып табылады.Тақ татастармен жабылғ ан тас жә шіктерде балалар мен жасө спірімдер жерленген. Цисталарда - бір - бірімен беттесіп, ішке қ арай ұ мсындыра қ аланғ ан тақ татастардан тұ ратын жә не тақ татастармен жабылғ ан лақ аттарда ересек адамдар жерленген. Балалар сондай ақ ересектер жерленген кейбір жә шіктер шең берлей, сопақ шаланып немесе тікбұ рышталып қ оршалғ ан.

Ересектер қ абірлерінен қ ұ мыра тә різді ү лкен ыдыстардың сынық тары, қ ола моншақ тар мен сырт жағ ында ілмек сабы бар қ ола айна табылды. Қ абірлерден табылғ ан қ ой сү йектері, ыдыс сынық тарынан кү йген тағ ам қ алдық тарының табылуы ө ліктердің жанына сү т, ө сімдік жә не ет тағ амдары қ ойылғ андығ ын кө рсетеді.

Алакө л ойпатында, Онағ аш атырабында ә йел қ абірінен ә шекейлерді тағ удың салтын қ алпына келтіруге мү мкіндік берген заттар табылды. Ә йел қ ұ лағ ына бір ұ шында салпыншағ ы бар ү лкен сырғ а тақ қ ан, қ олына қ ола білезіктер салғ ан.Киіміне кө птеген қ ола қ аптырмалар мен моншақ тар тігілген. Осында, Оң ағ аш атырабында қ абірдің маң ынан қ оныс жұ рты табылды. Ү йлер жартылай жертө ле ү лгісіндегі тікбұ рыш тә різді, екі бө лімді қ ұ рылымнан тұ рады. Есіктері кө л жағ ынан шығ арылғ ан.Тұ рғ ын жаймен іргелес орналасқ ан кү лсалғ ыш орыннан астан қ алғ ан кө п қ алдық тар - қ ой - ешкі мен ірі қ ара сү йектері, қ ыш ыдыстардың сынық тары жә не ромб тә різдес қ ола тоғ а табылды.

Соң ғ ы қ ола дә уіріндегі Жетісудың қ ола қ ұ ю ө ндірісі мен тұ тас алғ анда материалдық мә дениетінің даму дең гейін қ ола заттардың кө мбесі мен табылғ ан кейбір заттар сипаттайды.Олардың арасында ең бек қ ұ ралдары – орақ тар, дү мі шығ ың қ ы ұ ң ғ ылы балталар, сопақ ша жә не найза тә різдес қ ашаулар, пышақ тар, мінсіз жасалғ ан тас дә нү ккіштер мен келсаптар бар.

Арал ө ң ірі тайпаларының мә дениеті. Б.з, б.2- мың жылдық тың бас кезінде Сырдарияның тө менгі бойының тұ рғ ындары, сірә, Батыс жә не Орталық Қ азақ станның далалық тайпаларымен неғ ұ рлым тығ ыз байланысты болса керек, ө йткені мұ нда дамудың жергілікті бағ ыты Андронов мә дениеті болып келеді. Аралдың оң тү стік ө ң ірімен б.з.б.2 мың жылдық тың екінші жартысында ө зара жақ ынждасу шығ ысқ а таман емес, тек қ ана Ің кә рдария мен Ақ шадария арналары ө ң ірінде болды.

Қ азақ станның соң ғ ы қ ола дә уірінің аса кө рнекті ескерткіштері болып табылатын Тү гіскен кесенелері Аралдың шығ ыс ө ң ірінің ежелгі малшыларының діни қ ұ рылыстар архитектурасы мен қ ұ рылыс техникасының барынша дамығ андығ ын кө рсетеді.

Тікбұ рышты, сарғ ыш тү сті шикі кірпіштен салынғ ан кесенелердің бір тобы ө те ерте заман қ ұ рылыстары болып табылады.Олар шикі кірпіш пен ағ аштан тұ рғ ызылғ ан дө ң геленген-ү шкіл қ ұ рылыстар тү рінде болып келеді.Тө рт бұ рыш тү рінде болып келетін сыртқ ы қ абырғ а тө бені тірейтін конструкция болғ ан.Бұ л қ ұ рылыстарды жобалаудың негізгі ә лемінің тө рт жағ ына бағ дарланғ ан сыртқ ы қ абырғ алардың шаршысы ішіндегі шең бер болып табылады.сыртқ ы қ абырғ алардан сә л ішке қ арай шең бер бойымен сегіз немесе он екі тікбұ рышты кірпіш бағ андар тұ рғ ызылғ ан, сақ талғ ан бағ андардың биіктігі екі метрге жуық.

Одан ә рі шең берден ортағ а таман осындай тө рт немесе сегіз бағ аннан тұ ратын, негізінде тікбұ рыш жасайтын екінші қ атар келеді. Қ ұ рылыстың тө рт бұ рышының ә рқ айсысында бір – бірден бағ ана бар.Кесенелердің біреуінде ішкі жақ тан осы қ абырғ ағ а қ атар тұ рғ ан екі бағ анның арасын жапсарластыра орындық тар орнатылғ ан, сө йтіп жұ қ а қ абырғ а осы орындық тардың арқ алығ ы сияқ ты.

Тү гіскенде ө лікті ө ртеу ғ ұ рпы басым болғ ан.Осы ғ ұ рыпты атқ ару кезінде бү кіл ғ имарат ө ртелген. Ғ имараттың бұ дан ә рі қ алай сақ талғ аны ә зірге белгісіз. Мә селе мынада: кесенелер кө семдері жерлейтін орын болғ ан, соның ө зінде олардың ә рқ айсысының маң ына отбасы мү шелері мен жақ ындарының кө лемі жағ ынан неғ ұ рлым жұ пыны бейіттері топтастырылғ ан.Бұ л қ абірлер негізгісімен тұ тас бір кешен болып, оғ ан жоспарлас орналасқ ан.Бұ л орайда ғ имарат қ ирағ ан кү йінде тұ ра берді деу қ иын.Ғ ұ рып атқ арылғ аннан кейін кесене қ айтадан жабылуы мү мкін, ал бұ л жағ дайда оның тө бесі кірпіш бағ андардың ү стіне орнатылғ ан.