Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Шығыс Қазақстан тайпалары.






Алтайдың, Қ алба жотасы мен Тарбағ атайдың таулы жә не биік таулы аудандары, солтү стігіндегі далалар, оң тү стігіндегішө л мен шө лейт жерлер- Шығ ыс Қ азақ станның алуан тү рлі жер бедері, міне, осындай.Негізгі су арнасы- Ертіс пен оның кө птеген салалары- Бұ қ тырма, Кү ршім, Оба, Ү лбі, Шар, Қ ызылсу жә не басқ алары.Топырағ ы қ ұ нарлы жазық алқ аптар, жайылымдар, таулардағ ы мыстың, қ алайының, алтынның, кө птеген кеніштері, балығ ы мол ө зендері, аң ғ а толы ормандары қ ола дә уірінің жоғ ары мә дениетінің дамуына себепші болды.

Қ ола дә уіріндегі Шығ ыс Қ азақ стан тайпаларының мә дениеті ү ш кезең нің, алдың ғ ы, ортаң ғ ы жә не соң ғ ы кезең дердің ескерткіштерімен танылды.Бұ лардың ішінде андронов мә дени қ ауымына жататын ортаң ғ ы қ ола ескерткіштері неғ ұ рлым жақ сы зерттелген.

Тайпалардың бұ л уақ ыттағ ы шаруашылығ ының негізі Андронов мә дениетінің барлық ареалдарындағ ы сияқ ты бақ ташылық мал шаруашылығ ы мен кетпенмен ө ң дейтін егіншілік болды.Кен ө ндіру ісі мен металлургия жоғ ары дең гейге жетті.

Негұ рлым кейінгі кезең мә дениетіне ыдыстың мойнын бү йірінен анық бө ліп тұ ратын ойығ ы бар қ ұ мыра бітімдес қ ыш ыдыстар тә н болып келеді.Олардың ою-ө рнек ү ш жеріне: ернеуіне, иініне жә не тү біне салынады.Кө біне жылтыр қ алыппен салынғ ан ромбылар, тең бү йірлі ү ш бұ рыштар, сынық сызық тар, меандрлар басым болып келеді, сонымен бірге ұ сақ тісті тарақ тә різді қ алып та ұ шырасады.

Ө лген адамдарды жерден қ азылғ ан шұ ң қ ырларғ а, тас жә шіктерде жә не цисталарда жерлеген, ал моланың ү стіне ү йінді оба немесе тас қ оршау тұ рғ ызатын болғ ан.

Жерлеу қ ұ рылыстарының қ ұ рылымында, ө лікті жерлеу ғ ұ рпында, ою-ө рнек мә нерлерінде бұ дан бұ рынғ ы кезең мен сабақ тастық, байланыс сақ талғ ан.Жерлер қ ұ рылыстары қ ырынан қ ойылғ ан жә не жерді қ азып орнатылғ ан тақ татастардан тұ ратын тікбұ рышты, шаршы, сопақ ша қ оршаулар болып келеді.Кө бінде ө лікті кө мумен бірге ө лікті ө ртеу де кездеседі, мұ ның ө зі Шығ ыс Қ азақ станды Орталық Қ азақ станмен жақ ындата тү седі.

Сондай-ақ соң ғ ы қ ола дә уірі ескерткіштерінің ортаң ғ ы қ ола дә уірі ескерткіштермен - Андронов мә дениетімен сабақ тастық байланысы да аң ғ арылады.Бұ л қ абір ү стіндегі қ ұ рылыстардың қ ұ рылымынан (қ оршаулар тікбұ рышты, шаршы жә не шең бер тү рінде болып келеді), жерлеу қ ұ рылыстарынан (жерден қ азылғ ан қ абір шұ ң қ ырлары, тас жә шіктер, цисталар), жерленгендердің жатқ ызылуынан(ө лікті оң немесе сол қ ырынан бү гіп жерлеу), оларды белгілі бір бағ ытқ а қ аратып жерлеуден (басын оң тү стікке қ аратып салып, аздап батысқ а бұ ру), жерлеу мү ліктерінен (бітімі жатық қ ұ мыра тү ріндегі қ ыш ыдыстар), ою-ө рнектерден (кейде ыдыс тұ тастай ою-ө рнекпен кө мкеріледі) кө рінеді. Сонымен бірге Шығ ыс Қ азақ станның соң ғ ы қ ола ескерткіштерінде бір-біріне жалғ асқ ан шең бер қ оршаулар қ ұ рылысынан, бір қ абірге бірнеше ересек адамды, кейде балаларымен бірге жерлеуден кө рінетін Оң тү стік Сібір мен Алтайдың карасук тайпалары мә дениетінің ық палы аң ғ арылады.

Бұ л аймақ тың соң ғ ы қ ола заманына қ ыры сә л қ айқ ылау, сапты жә не шығ ыршық ты тұ тқ ыры бар қ ола пышақ тар, қ оладан істелген қ усырма жә не сына тә різді қ ашаулар, шеге тә різді заттар, қ айлалар, дө ң гелек қ алпақ ша тә різді бә йегі бар қ анжарлар, шот-кү ректер, қ ырлы дү мі шығ ың қ ы балталар, ойығ ы бар шапашоттар тә н болып келеді.

Шығ ыс Қ азақ стан тайпаларының соң ғ ы қ ола мә дениеті Сібірдің карасук мә дениетіне, Орал сыртының, Замараев жә не Орталық Қ азақ станның Беғ азы-Дә ндібай мә дениетіне тұ тас келеді.

Алдың ғ ы жә не ортаң ғ ы қ ола мә дениеті. Неолит дә уірінің ескерткіштерінен кейінгі ең ертедегі ескерткіш уақ ыт жағ ынан Сібірдің афанасьев мә дениетіне жақ ын Қ анай ауылы іргесіндегі бейіт болып табылады.Ол жер ү стінде тігінен қ ойылғ ан тақ татастардан тұ ратын шаршы қ оршаумен белгіленген. Сү йектердің біразы жосамен боялғ ан. Жерленгендердің екеуі де андроновтық - антропологиялық тұ рпатқ а жатады.

Қ ола дә уірінің ортаң ғ ы кезең індегі Шығ ыс Қ азақ стан тұ рғ ындарының мә дениеті қ оныстар мен қ орымдардың ү лкен тобымен сипатталады.Неғ ұ рлым кө рнекі матералдар Қ анай ауылы маң ындағ ы қ оныстан, қ орымдар мен қ ұ рбан шалатын орыннан, Зевакино селосы, Сарыкө л кө лі маң ындағ ы, Кіші қ оныс, Нұ рмамбет қ ойнауларындағ ы жә не т.б. қ орымдардан алынды.

Ертістің оң жағ алауына орналасқ ан Қ анай ауылы іргесіндегі қ оныста жапсарластыра салынғ ан шаруашылық қ ұ рылыстары бар тікбұ рыш тү ріндегі тұ рғ ын жай ашылды. Жай жартылай жертө ле сияқ ты. Қ ұ рылыс қ абырғ аларының негізі - тіреулер, олардың арасына қ амыс салынып, балшық пен сыланғ ан. Едені жер, онда тастан қ аланғ ан ү ш ошақ бар.Оның екеуі тамақ дайындауғ а, біреуі ү йді жылытуғ а арналғ ан.Жайдың орталық бө лігі кіретін дә лізден аласа қ абырғ амен бө лінген. Бө лінген жағ ы шаруашылық қ а арналғ ан болу керек – онда тө лдер ұ сталғ ан. Жайдың біршама биік оң тү стік-шығ ыс бө лігінен ыдысқ а ою-ө рнек салу ү шін сү йектен жылтыр жә не тарақ тә різді қ алыптар, қ ыш жү кшенің сынығ ы, тас келсап пен ү ккіш, малдың ө ң делген жауырыны, малдың жақ сү йегінен жасалғ ан сабау, қ ола моншақ тар, білезік бұ рамасы шық ты.

Жапсарлас салынғ ан жайлардың бірінде мыс рудасының тү йірі мен ішкі бетінде мыс шлагы мен мыстың дағ ы бар қ ыш ыдыстың сынығ ы, екінші біреуінде қ ұ йма қ алыптың жартысы табылды.Қ оныстың шығ ыс жә не солтү стік жақ тарынан тастан қ аланғ ан қ оршаулардың қ алдық тары ұ шырасты.Оны мал қ амауғ а арналғ ан деп топшылауғ а болады. Қ оныстың оң тү стік-шығ ыс шетінде салмағ ы 6 килограммнан астам уатылғ ан мыс рудасының кесектері табылды. Қ онысқ а жақ ын маң нан ағ аш кө мірімен араласқ ан мыс шлагының кесектері бар қ орыту пешінің қ алдық тары ашылды. Шамасы, руданы қ онысқ а Нарым жотасындағ ы жақ ын маң дағ ы кең орнынан ә келген болу керек.

Тұ рғ ындар шаруашылық та жә не тұ рмыста тас дә нұ ккіштер, ү ккіштер, келсаптар, тас тоқ пақ шалар, жылтыратқ ыштар, қ ұ йма қ алыптар, бұ ғ ы мү йізінен істелген кетпең дер, сү йек пышақ тар мен сабаулар, тегіс жә не тарақ тә різді қ алыптар, малдың ө ң делген жауырындарын, тоғ алар, қ ола тә різді жұ кшелер жә не негізінен екі тү рлі ыдыстар: тік немесе шамалы шығ ың қ ы бү йірлі кө зелер иен иіні дө ң гелек келген қ ыш қ ұ мыралар тұ тынғ ан.

Қ оныстан оң тү стік-шығ ысқ а таман ү ш тас қ аламамен белгіленген табылатын орын алғ ан. Мал сү йектері, бет жағ ын ыс басқ ан дә нү ккіштердің сынық тары, сондай-ақ кү л, кө мір мен кү йген сү йектер бұ л жерде қ ұ рбан шалу ғ ұ рпының атқ арылғ андығ ын кө рсетеді.

Зевакино селосы, Қ анай ауылы, Саыкө л кө лі, Қ аражал мен Кіші Қ ойтас, Нұ рмамбет атыраптары маң ындағ ы, Усть – Буконь, Кө кдомбақ жә не басқ а селолар тү біндегі қ орымдарды қ азу кезінде алынғ ан материалдар қ ола дә уірі адамдарының шаруашылығ ы, тұ рмысы, кескін – кейпі туралы біздің білімімізді едә уір кең ейтіп, толық тары тү седі.

Ертістің оң жағ алауында орналасқ ан Зевакино қ орымы ә р кезең дегі 500-ден астам, Қ анай қ орымы 15 бейіт қ ұ рылыстарынан тұ рады. Бір қ абірге бір ғ ана ө лік жерленгенде оларды жерден қ азылғ ан қ абірлерге, тас жә шіктерге, цисталарғ а жә не ағ аш қ ималарғ а қ оятын болғ ан.

Ерлер мен ә йелдер қ абірлеріндегі қ оса кө мілген қ ұ рал-саймандар кө зе сияқ ты ыдыстардың сынығ ы жә не бү тіндер ыдыстар, жатық жә не ернеуі ептеп қ айырылғ ан қ ұ мыралар болып келеді. Олар шыршалармен, «маржандармен», қ иғ аш кертпешелермен, қ абырғ алары сызылғ ан ү ш бұ рыштармен тырнақ іздерімен, ирек сызық тармен ө рнектелген.Мұ нан басқ а, ә йел қ абірлерінен сә нді заттар - қ ола тоғ алар, тү йреуіштер, шыны тектес заттан жә не ұ нтақ тан жасалғ ан моншақ тар, ерлер қ абірлерінен ең бек қ ұ ралдары, қ ару-жарақ табылды.

Сарыкө л кө лі, Кө кдомбақ жә не Кіші Қ ойтас селолары маң ындағ ы қ орымдар іргелерін шең берлей, шаршылап жә не тікбұ рыштап тақ татастармен қ оршағ ан, топырақ ү йілген обалардан тұ рады. Бұ л қ орымдардағ ы материалдық мә дениет заттары мен жерлеу ғ ұ рпы ү йіндісі жоқ қ оршаулардағ ыдай болып келеді. Кейде тақ татастармен жабылғ ан тас жә шіктерде жә не ағ аштармен жабылғ ан жерден қ азылғ ан тікбұ рышты қ абірлерде ә детте ө лік ө ртелмей қ ойылатын болғ ан, сол сияқ ты ө лікті ө ртеу де ұ шырасады.Ру ақ сү йектері жерленген қ абірлер қ ыш ыдыстарының кө птігімен, сан алуан ә шекейлерінің молдығ ымен ерекшеленеді.Ә шекейлердің кө пшілігі қ оладан немесе мыстан жасалып, алтынмен қ апталғ ан.

Шідерті ө зенінің оң жағ алауына орналасқ ан Нұ рмамбет қ орымындағ ы екі адамның қ аң қ асы шық қ ан қ абір ерекше кө ң іл қ оярлық. Жерленгендер бір-біріне бетпе-бет қ ұ шақ тастырылып салынғ ан: ері- сол қ ырынан, ә йелі- оң қ ырынан жатқ ызылғ ан.Ер адамның бас жағ ына қ ола қ ұ йма қ анжар қ ойылғ ан. Ә йелдің саусақ тарында бес қ ола сақ ина, ал білектерінде бір-бірден қ ола білезік; аяқ тарында, тізесінің буынына таман қ ола моншақ тар тізілген білезіктер бар. Бас жағ ында - қ ола бізбен ине. Ою-ө рнегі мол қ ыш ыдыстан қ ойдың сү йектері - ө лік асының қ алдық тары табылды.

Соң ғ ы қ ола мә дениеті. Қ азақ станның барлық жерлеріндегі сияқ ты, Шығ ыс Қ азақ станның соң ғ ы қ ола кезең і – бақ ташы тайпалардың кө шпелі мал шаруашылығ ына кө шкен уақ ыты.

Бұ л кезең ді Трушниково селосының іргесіндегі қ онысты, Мало-Красноярка селосы іргесіндегі қ оныспен қ орымды, Зевакино қ орымын зерттеу кезінде алынғ ан археологиялық деректер сипаттайды.

Трушниково қ онысында тікбұ рышты жартылай жертө ле ү лгісіндегі екі тұ рғ ын жай ашылды. Олардың біреуінің қ абырғ аларының негізі жерге кө мілген тіреулер болды, бұ л тіреулердің аралығ ы шарбақ пен немесе ағ ашпен ө ріліп бекітілген.

Сол жерден жиналғ ан тас кетпең дер, дә нү ккіштер, тас тоқ пақ шалар, келілер, келсаптар бұ л араны мекендеушілердің егін салғ анын кө рсетеді. Осында табылғ ан, сү йектен жасалғ ан бес тісті қ ұ рал, сірә, ө рмекті тығ ыздауғ а арналғ ан болу керек, ұ ршық қ а арналғ ан қ ыш керме тоқ ымашылық тың болғ анын кө рсетеді. Тері илеу де белгілі болды.Қ ола тү йірлерінің, қ оладан жасалғ ан бұ йымдардың табылуы олардың жергілікті жерде жасалғ анын білдіреді. Қ оныстан табылғ ан кө птеген қ ыш ыдыстардың арасында қ ұ мыралардың екі тү рі: иіні дө ң гелек, ернеуі тік немесе сә л сыртқ а қ айырылғ ан қ ұ мыралар жә не бү йірі ө те-мө те шығ ың қ ы, ернеуі тік немесе сә л сыртқ а қ айырылғ ан қ ұ мыралар басым болып келеді.Олар ернеуі тік немесе сә л сыртқ а қ айырылғ ан қ ұ мыралар басым болып келеді. Олар ернеуінде, мойнында тарақ тә різді немесе тегіс қ алыппен тү сірілген қ иғ аш жә не айқ ыш-ұ йқ ыш ойық тары бар белдеулермен, қ исық жің ішке белбеулермен ө рнектелген.Тү бі дө ң гелек келген, ою-ө рнек салынбағ ан ыдыстар да бар.

Мало-Краснярка селосы іргесіндегі қ оныста жапсарластыра салғ ан қ ора қ опсысы бар екі тұ рғ ын ү й ашылды. Ү йдің бұ рыштары иіліп келген тікбұ рыш бітімді, жартылай жертө ле ү лгісінде; аумағ ы 160шаршы метрге жуық. Ортадағ ы екі қ атар тіреулер екі сайлы шатырды тіреп тұ рғ ан. Сопақ ша келген жер ошақ ү йдің ортасынан қ азылғ ан, оғ ан таяу граниттен жасалғ ан келі табылды. Ү йдің солтү стік-шығ ыс жақ тағ ы қ абырғ асында дә ліз іспетті екі қ ұ рылыс жалғ асқ ан, оларда жерден қ азылып терең детілген. Бұ лар бейне бір жабық аула сияқ ты. Екі қ ұ рылыста кү рке тә різдес жабылғ ан.

Шағ ын аулағ а кіре берісте кү л қ алдығ ы астынан жердің ү стіндегі бір қ ұ рылыстың тө бесін немесе жаппаны тіреп тұ рғ ан ү лкен тіреулердің орнатылғ ан орнындағ ы шұ ң қ ырлар табылды. Бұ л мыс жә не қ ола заттар жасайтын шеберхана болғ ан.Осында мыс шлагінің, кү йген тастардың кесектері, қ ұ йма қ алыптардың сынық тары, металл ерітетін ыдыстың сынығ ы жә не найзаның қ ола ұ шы табылды.

Тұ рғ ын жайлар мен қ ора-қ опсыларда (шоттар, пышақ тар, дә н сабақ тарының дағ ы орақ тар, біздер), тастан жасалғ ан қ ұ йма қ алып, кү рзі, келі саппар, ең бек қ ұ ралдары кө птеп табылды.Кө біне бү йірлі жә не ернеуі тік қ ұ мыралар кө птеп ұ шырасады.

Соң ғ ы қ ола дә уірінде қ оныстарды мекендеушілердің жерлеу ғ ұ рпын Зевакино қ орымын материалдарынан кө руге болады, мұ нда ә р кезең дегі жү зден астам жерлеу қ ұ рылыстары зерттелді.

Жерлеу қ ұ рылыстары тақ та тастармен, бө ренелермен жабылғ ан тас жә шіктер, цисталар, тікбұ рышты жә не сопақ ша келген жерден қ азылғ ан шұ ң қ ырлар тү рінде болып келеді.Кө бінде жеке ө лік қ абірлері, сонымен бірге бір қ абірде екіден, ү штен жә не тө рттен ө лік кө мілген ө ліктер де кездеседі.Кейбір қ абірлерден жосаның, кү йген ағ аштың жә не ағ аш кө мірінің кесектері, ө лік асының қ алдық тары (жылқ ының бас сү йектері, қ ойдың жауырыны, жіліктерінің, қ абырғ аларынын) сынық тары ұ шырысады.

Жерлеу мү лкі қ ола пышық тар, қ ыш ыдыстар, қ анжар, металлдан жасалғ ан тас пен сү йектен істелген ә шекейлер мен тұ рмыстық заттар тү рінде болып келеді. Балалар жерленген қ абірлерде қ ойдың кө п мө лшерде асық тары кездеседі, олардың біразы қ ызыл жосамен боялғ ан қ айсы бірінде ө ң деудің іздері байқ алады.

Трушниково мен Мало-Красноярко қ оныстарында қ ой-ешкі сү йегінің басым болуы, жылқ ы сү йектерінің кө беюі, сондай –ақ бү йірі шығ ың қ ы, ернеуі тік, немесе аздап сыртқ а қ айырылғ ан, жапсырып соғ ылғ ан белдіктермен ө рнектелген немесе ө рнексіз ыдыстардың жаң а тү рлерінің сондай-ақ тү бі дө ң гелек келетін ыдыстардың, шығ уы қ ола дә уірі тайпаларының экономикасында ө згерістер болды деуге мү мкіндік береді.

Қ азақ стан мен Оң тү стік Сібірдің шектес аймақ тарындағ ы сияқ ты мұ нда да шаруашылық нысандарының ө згеру ү рдісі жү ріп жатты.






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.