III. Демократияландыру және тиiмдi басқару

Бiздiң алдымен экономика, содан кейiн ғ ана саясат дейтiн қ ағ идатқ а сү йенiп, дә йектi тү рде ашық қ оғ амғ а қ арай iлгерiлеп келе жатқ анымыз қ азақ стандық тарғ а мә лiм.
Алайда, бiзге басқ а да жә йттер белгiлi.
Егер 90-шы жылдардың басында ел билiгiн қ олдан шығ арып алсақ, онда ауыр дағ дарыс жылдарында ә рi кө п ұ лтты мемлекеттiң жағ дайында бiздiң мемлекеттiктен де айырылып, экономиканы реформалау мiндеттерiн де шеше алмағ ан болар едiк. Бұ ғ ан нақ ты мысалдар бар. Ал бiз бү гiнгi кү нi ө зiмiздiң табысқ а жеткенiмiздi мә лiмдеп отырмыз.
Елiмiздiң экономика мен мемлекеттiк қ ұ рылыстағ ы жетiстiктерi қ оғ ам дамуының кезектi кезең i ретiнде саяси жү йенi одан ә рi ырық тандыру мә селелерiне баса кө ң iл бө луге жағ дай жасайды. Ө зiмiздiң бү гiнгi болмысымызды екшей келгенде, мұ ны азаматтық қ оғ ам дамуының кезектi кезең i болады деу керек.
Бү гiн бiзде демократия мен азаматтық қ оғ амның iргелi институттары қ ұ рылып отыр.
Соң ғ ы уақ ыттың ө зiнде ғ ана бiзде омбудсмен институты белгiленiп, Ұ лттық кең ес, Бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары жө нiндегi Қ оғ амдық кең ес қ ұ рылды.
Yкiметтiң жанында алдағ ы уақ ыттағ ы демократияландыру мен азаматтық қ оғ амды дамыту жө нiнде ұ сыныстар ә зiрлейтiн Тұ рақ ты жұ мыс iстейтiн Кең ес қ ызмет атқ арып жатыр.
Партиялар туралы жаң а заң қ абылданғ аннан кейiн елiмiздегi партия жү йесi нығ айып келедi, ү кiметтiк емес ұ йымдардың белсендiлiгi арта тү стi, ә рi, ең бастысы, қ оғ амда саяси мә дениеттiң демократиялық ү лгiсi тамыр тарта бастады.
Осы бағ ыттағ ы саясатымызды дә йектi жү зеге асыра отырып, бiздiң осы жолда кезектi қ адамдар жасауымыз керек.
Алдағ ы кезең ге саяси реформалардың бес басым бағ ытын қ амтитын бағ дарламасын ұ сынамын.

Бiрiншi. Бiз мемлекеттiк басқ ару жү йесiн жаң алап жетiлдiруiмiз керек. Мұ ндағ ы басты мiндеттер - мемлекеттiк басқ ару дең гейлерi арасындағ ы қ ұ зыреттiлiктiң ара-жiгiн айқ ын ажырату, бюджетаралық қ атынастар жү йесiн жетiлдiру. Ұ лттық кең естiң кешегi кү нi ө ткен отырысында бiз " Жергiлiктi мемлекеттiк басқ ару туралы" Заң ғ а енгiзiлмекшi ө згертулер мен толық тыруларды қ арадық. Бұ лар - жергiлiктi мемлекеттiк басқ арудың аумақ тық даму, тө менгi дең гейлердегi, ең алдымен ауылдағ ы тиiмдi басқ аруды қ амтамасыз ету мә селелерiн шешудегi ө кiлеттiктерiн одан ә рi кең ейте беруге қ атысты ө згертулер мен толық тырулар. Ал мұ ны iске асыру ү шiн жү зден астам заң дарғ а ө згертулер мен толық тырулар eнгiзу керек. Сондық тан Yкiметтiң алдына 2004 жылдың қ арсаң ында билiктiң барлық дең гейлерiнiң оң тайлы уә зипалығ ын қ амтамасыз ететiн заң намалық қ ұ қ ылық базағ а тиiстi ө згертулер ә зiрлеу мiндетiн қ оямын. Бюджеттiк кодекстiң жобасын ә зiрлеу жұ мысы аяқ талып келедi, оны Ү кiмет биылғ ы мамырдың iшiнде Парламенттiң қ арауына енгiзуге мiндеттi. Осығ ан орай мен депутаттардан бұ л қ ұ жатты мұ қ ият зерделеп, осы биыл қ абылдаудың қ амын жасауды ө тiнер едiм: бұ л 2005 жылғ а арналғ ан бюджеттi келесi жылдан бастап, жаң а Бюджеттiк кодекстiң негiзiнде қ алыптастыруды қ олғ а алу ү шiн аса қ ажет. Ал 2004 жылғ а арналғ ан Республикалық бюджет туралы заң ның жобасы қ азiргi қ олданылып жү рген " Бюджет жү йесi туралы" Заң ның низамдарының негiзiнде ә зiрленетiн болады. Басқ ару дең гейлердiң ө кiлеттiктерiн айқ ындау мен оларды қ аржылық қ амсыздандыру жө нiндегi жұ мысты аяқ талғ ан бетте бұ л ү дepic жергiлiктi басқ ару органдарының басшыларын сайлау тә жiрибесiн кең ейту арқ ылы тың ғ ылық ты тиянағ ын табуғ а тиiс. Бiздiң басты мiндетiмiз - жергiлiктi жердегi билiктiң адамдар алдындағ ы жауапкершiлiгiн кө теру, оларды ә рбiр адамның кү нбе-кү нгi мұ қ тажы мен қ ам-қ арекетiне жақ ындата беру. Ауылдық округтер дең гейiнде белгiлi бiр мерзiмге ә кiмдердiң сайланбалылығ ын енгiзуге болады деген ойдамын. Содан кейiнгi жерде аудан ә кiмдерiн сайлауғ а байланысты эксперимент жү ргiзуге кө шкен жө н. Соның қ орытындысына қ арай мұ ндай тә жiрибенiң ұ тымдылығ ы мен оң тайлы ү лгiлерiн анық тау турасында байлам жасауғ а болатын секiлдi. Тегiнде, тү пкi мұ рат ә кiм сайлау ғ ана емес, мұ ны естен шығ армау керек. Ә лбетте бұ л мә селенi кезең -кезең iмен қ ажеттi жағ даяттардың қ алыптасуына қ арай шешкен дұ рыс. Сонымен қ атар басқ арудың барлық дең гейлерiне кадрлар даярлау ү шiн жағ дай туғ ызуғ а кiдiрiссiз кiрiсу қ ажет деп санаймын. Ә лемнiң ү здiк университеттерiнде оқ ыту, елiмiзде санаты биiк университеттер қ ұ ру, сондай-ақ отандық Мемлекеттiк қ ызмет академиясын нығ айту - бү гiнгi кү ннiң мiндеттерi, мiне, осындай. Мұ ның да демократиялық қ ұ рылыстың аса маң ызды бiр факторы екенiне сiздер келiсесiздер деген ойдамын. Бiз ө з мә дениетiмiздiң қ ұ ндылық тарын, бiрлiгiмiздi, ұ лтаралық жә не дiнаралық татулығ ымызды, саяси тұ рақ тылығ ымызды сақ тай отырып, байыппен алғ а жылжи беретiн боламыз. Мен мұ ны қ айталаудан жалық қ ан емеспiн. Сонымен бiрге, бiрде-бiр елдiң мемлекеттiк жә не саяси қ ұ рылыстағ ы толымдылық қ а жете алмағ анын да, ешкiмнiң ойдағ ыдай бюджетаралық қ атынастар орната алмағ анын да естен шығ армағ ан жө н. Дамығ ан ө ркениеттi деген елдердiң ө зiнде ырық тандыру мен орталық сыздану кезең дерiн мемлекет рө лiнiң кү рт кү шеюi мен орталық тану кезең дерi алмастырып отырғ ан: бә рi де нақ тылы-тарихи жағ дайлар мен даму кезең дерiнiң парық тылығ ына байланысты. Басқ аның тә жiрибесiн кө зсiз кө шiрудiң, халық аралық сарапшылардың бiрi дө п басып айтқ андай, бiреудiң дене мү шесiн басқ а бiреуге салатын хирургиялық операция тә рiздi екенiн мық тап ұ ғ ынып алу керек, бө тен мү шенiң басқ а денеге қ абыспайтын кездерi жиi ұ шырасатынын ө здерiң iз де бiлесiздер. Мұ ндай мә селеде абай болғ ан жө н, ә уелi бә рiн де мұ қ ият екшеп алғ ан абзал. Ү кiметке бұ л мә селенi шетелдiк тақ ылеттес тә жiрибенi ескерiп, терең зерделеуi, сө йтiп нақ тылы ұ сыныстар енгiзудi тапсырамын.

Екiншi.
Сайлау жү йесiн одан ә рi жетiлдiре беру қ ажет. Сайлау ү дерiсi бұ рынғ ыдан да айқ ын ә рi ашық болуғ а тиiс.
Ө ткен жылдың ө зiнде менiң тапсыруым бойынша " Қ азақ стан Республикасындағ ы сайлау туралы" Конституциялық заң ғ а ө згерiстер мен толық тырулар енгiзу туралы" заң жобасы ә зiрленген едi.
Онда Орталық сайлауком ЕҚ ЫҰ -мен бiрлесiп, саяси партиялармен ө ткiзген дө ң гелек ү стелдерде айтылғ ан ұ сыныстар ескерiлген. Биылғ ы жылдың басында заң жобасы Тұ рақ ты жұ мыс iстейтiн Кең естiң отырыстарында талқ ылаудан ө ткiзiлдi.
Ү кiмет оны жұ ртшылық тарапынан айтылғ ан ескертулер мен ұ сыныстарды ескере отырып пысық тап, Парламентке енгiзуге тиiс.
Бұ л заң ның негiзгi нысанасы сайлау ү дерiстерiнiң айқ ындығ ын, ашық тығ ын жә не бә секелестiгiн қ амтамасыз ету болуы керек.
Сайлаушылар тiзiмiн тү зу, дауыс беру, дауыс беру қ орытындысын шығ ару жә не сайлау нә тижесiн анық тау жө нiнде автоматты ақ параттық жү йе енгiзу мiндет.

Ү шiншi.
Саяси жү йенi демократияландырудың маң ызды бағ ыты - азаматтық қ оғ ам институттарын одан ә рi нығ айта беру.
Бiздiң мiндет - бұ қ араның қ олдауына ие болғ ан, беделi биiк, қ уатты ә рi жауапкершiлiгi жоғ ары партиялардың iрге тартуына жә рдемдесу. Мұ ның ө зi елiмiздiң стратегиялық мұ раттарына сай келедi.
Ө зiн ө зi ұ сыну институтын сақ тай отырып, саяси партияларғ а Мә жiлiс депутаттығ ына кандидаттар ұ сыну жө нiнде айрық ша қ ұ қ ық берiлуiн қ ажет деп санаймын.
Партиялардың дауыс беру қ орытындыларын шығ ару кезiнде бақ ылауды жү зеге асыруы ү шiн неғ ұ рлым кең мү мкiндiктерi болуғ а тиiс.
Yкiмeттiк емес ұ йымдармен арадағ ы ө зара iс-қ имылды да басқ аша қ ұ ру керек.
Осындай ұ йымдарғ а конкурстық негiзде мемлекеттiк ә леуметтiк тапсырыс жү йесi арқ ылы экономикалық қ олдау кө рсету ү рдiсi жемiстi болар едi деген ойдамын.
Бұ л ү шiн " Қ азақ стан Республикасындағ ы ү кiметтiк емес ұ йымдар туралы" жә не " Мемлекеттiк ә леуметтiк тапсырыс туралы" заң жобаларын тезiрек ә зiрлеп, қ абылдағ ан жө н.
Бұ л жұ мыс жө н-жосық сыз ұ зақ қ а созылып кеттi.
Ү кiметтiң аталғ ан заң жобаларын пысық тап, Парламентке енгiзуi қ ажет.
Кең ауқ ымды ынтымақ тастық қ а Ү кiметтiк емес ұ йымдардың жалпы республикалық съезi - Азаматтық форум арна тартуғ а тиiс. Оны биылғ ы жылдың екiншi жартысында ө ткiзу керек.

Тө ртiншi.
Бiздiң бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарының қ оғ амымызды демократияландыру барысындағ ы peтi мен орнын айқ ын анық тап алуымыз керек.
Қ азақ станның тә уелсiз жылдарының iшiнде тә уелсiз бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарының уә зипалық етуi ү шiн саяси, экономикалық жә не қ ұ қ ық тық жағ дайлар жасалды. Мұ ның ө зi заң намалық, сондай-ақ низамдық кесiмдермен қ уатталатын нақ тылы шындық.
Бiзде БАҚ -тың басым кө пшiлiгi мемлекеттiк емес.
Мә селенiң мә нi мұ нда да емес, ол баспасө з бен теледидардың цензура болмайтын, БАҚ жұ мысының жең iлдiктi тегершiктерi жасалғ ан жағ дайдағ ы, олардың қ ызметiнiң заң дық тегершiгi айқ ын анық талғ ан жағ дайдағ ы уә зипалық етуiнiң бекем тетiгiнде жатыр. Баспасө здi қ аржылық қ олдаудың бекем жадығ аты бар, оны мемлекет нақ соң ғ ы жылы белсене пайдалана бастады. Осы орайда тек ү стiмiздегi жылы ғ ана 50 жаң а бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралының тiркелгенiн айтқ ан орынды.
Бұ л - мемлекет пен қ аламгерлер қ ауымдастығ ы бiрлесе жеткен белес.
Бұ л - айтуғ а тұ рарлық жетiстiк, тек оның маң ызын тү сiне бiлейiк.
Ендiгi жерде бiздiң баспасө з кең iстiгi дамуының келешектегi бағ ыттары жайлы ойланғ анымыз орынды. Ә ң гiме қ оғ ам мен БАҚ -тың ө зара жауапкершiлiгi туралы, билiк пен журналистердiң ө зара жауапкершiлiгi туралы болып отыр.
Бұ л бiр ғ ана Қ азақ станның емес, осы заманғ ы қ оғ амдардың бә рiнiң де басында бap мә селе. Соң ғ ы кездегi оқ иғ алар ұ лттық қ ауiпсiздiк, саяси тұ рақ тылық, ұ лтаралық татулық, дiнаралық келiсiм мү дделерi мемлекеттiк қ ана емес, сонымен қ атар мемлекетаралық дең гейде басымдық қ а ие бола бастағ анын айқ ын кө рсетiп отыр.
Бiздiң бiр байқ ағ анымыз, белгiлi бiр жағ дайларда ең демократияшыл деген мемлекеттердiң бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары ұ лттық мү дденi қ орғ ауғ а келгенде айқ ын тұ ғ ырда тұ рады. Бiз де бұ дан сырт қ алуғ а тиiс емеспiз.
БАҚ туралы жаң а Заң қ абылдау қ ажеттiгi пiсiп-жетiлдi, онда сө з бостандығ ын қ амтамасыз етудiң, сондай-ақ журналистердi меншiктеушiлердiң қ ысымынан қ орғ аудың осы заманғ ы нақ ты жағ дайы ескерiлуге, сондай-ақ шенеунiктердiң еркiн баспасө здiң қ ызметiне араласқ аны ү шiн жауапкершiлiгi кү шейтiлуге тиiс.
Келесi тұ сында БАҚ -тың заң дарды бұ зғ аны ү шiн жауапкершiлiгiн де айқ ындап беру мiндет. Қ оғ амғ а керегi - жалақ орлық пен жалғ ан сө з бостандығ ы емес, тура да тұ ғ ырлы сө з бостандығ ы.
Ү кiмет ү стiмiздегi жылы журналистермен жә не жұ ртшылық пен бiрлесiп, тиiстi заң жобасын ә зiрлеп, Парламентке енгiзуге тиiс.
Ү кiмет БАҚ рыногындағ ы бә секелестiк барысын айқ ын қ адағ алап отыруғ а, оның монополияғ а айналуына жол бермей, тежеп отыруғ а тиiс.
Бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары кемелдене тү стi, елдiң мү ддесiн, яғ ни жеке ө зiнiң мү ддесiн терең парық тай бастады. Ендiгi жерде ө зiнiң дамуына жасалғ ан қ амқ орлық қ а жауапты тұ ғ ыр ұ стануымен, яғ ни ә рдайым ә дiл ақ парат таратуғ а деген ұ мтылысымен жауап қ атады деген ү мiт зор.
Бұ л даусыз ақ иқ ат, мұ ны бiр ғ ана қ арапайым себеппен бә рiмiз де кө кейге тоқ уымыз керек, ө йткенi мұ ның басқ адай тетiгi табиғ атта жоқ.
Билiк пен БАҚ арасындағ ы ү ндесудiң кө ш басында, ең алдымен, журналистердiң қ оғ амдық бiрлестiктерi жә не ел Президентi жанындағ ы Бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары жө нiндегi Қ оғ амдық кең ес тұ рады жә не тұ руғ а да тиiс.

Бесiншi.
Қ ұ қ ық қ орғ ау мен сот органдарының қ ызметiн жетiлдiре беру басты мә селелердiң бiрi болып қ ала бередi.
Бұ л мә селенi ең алдымен азаматтардың ажырағ ысыз қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын қ орғ ауды қ амтамасыз ету тұ рғ ысынан қ арау керек деп санаймын.
Қ ылмысқ а қ атысты қ ұ қ ық аясын одан ә рi iзгiлендiрудi жалғ астыра беру маң ызды.
Ө лiм жазасын қ олдануғ а мораторий енгiзу ү шiн Ү кiметтiң осы мә селенi шешудiң, атап айтқ анда, жазаның ө мiр бойына бас бостандығ ынан айыру сияқ ты тү рiн енгiзудiң ұ йымдық, материалдық жә не заң намалық шарттарын жасауғ а кiрiсетiн кезi жеттi.
Тә жiрибе мемлекеттiң сот жү йесiнiң зә рулiктерiне деген назары мен қ амқ орлығ ы судьялар қ ұ рамына қ ойылатын талапшылдық ты арттырумен ұ штастырылуғ а тиiс екенiн кө рсетiп отыр.
Азаматтар кү нi бү гiнге дейiн соттардан ө з қ ұ қ ық тарының қ орғ аушысын, ә дiлеттiң жоқ шысын кө ре алмай жү р.
Алқ абилер институтын кезең -кезең iмен енгiзу жайын да ойластыру қ ажет.
Ә лбетте, соттардың қ ызметiне бақ ылау жасау тұ тқ аларын кү шейте тү су керек, ә рине, бұ л арада сот тө релiгiн атқ ару ү дерiмiне араласпауды ә сте естен шығ армағ ан жө н.
Судьялардың кә сiптiк даярлығ ының сапасын да арттыру қ ажет. Сiрә, арнаулы оқ у магистратурасын қ ұ рғ ан жө н болар. Осы оқ у орнын бiтiргендер ғ ана, ә лбетте, судьялар болғ аны дұ рыс.
Конституцияғ а сә йкес қ ылмыстық қ удалау органдарының iс жү ргiзу қ ызметiне деген сот бақ ылауын кү шейте тү су керек, ол ү шiн тұ тқ ындауғ а соттың санкциясын шығ арту институтын енгiзуге дейiн бару керек.
Сонымен бiрге iстi қ араудың сотқ а дейiнгi кезең дерде де, сондай-ақ сот сатыларында да оң айлатылғ ан жә не жеделдетiлген ресiмдерiн енгiзу керек.

* * *

Қ адiрмендi қ азақ стандық тар!
Қ ұ рметтi депутаттар!

Ең ауыр жылдардың ө зiнде менiң халық қ а " ү лде мен бү лдеге ораймын" деп уә де бермегенiм, желеулетпе мә лiмдемелер жасамағ аным, қ айта бiздi реформалардың қ иындық тары мен ауыртпалық тары кү тiп тұ рғ аны, оның салмағ ы қ арапайым халық тың иығ ына тү сетiнi жайында сақ тандырғ аным сiздердiң естерiң iзде. Алайда, мен халық тың тұ рмыс жағ дайы жақ сарғ ан ү стiне жақ сара тү сетiн кү ннiң туатынына да жұ ртты сендiрген едiм.
Тарихи аса қ ысқ а мерзiмнiң iшiнде бiз ең шұ ғ ыл экономикалық жә не саяси реформаларды жү зеге асырдық. Бiздiң ө зiмiз де ө згердiк, бiздiң пайымымыз да, дү ние танымымыз да ө згердi. Бiз ешкiмнiң де айрық ша бiр ақ ыл айтуынсыз-ақ ө з ең бегiмiз ө з игiлiгiмiздiң кiлтiне айналатынын, ал мемлекеттiң осығ ан қ ажеттi жағ дайлар туғ ызуғ а тиiс екенiн тү сiне бiлдiк.
Бү гiн мен берген уә демдi орындап жатырмын деп ағ ымнан жарылып айта аламын. Қ азақ стан экономикасының ө суi бiздiң басты мұ ратымыз - халық тың ә л-ауқ атын арттыруғ а қ ызмет етiп жатыр. Менiң айтқ аным да осы уақ ыт едi, мiне, сол уақ ыт та келдi. Бү гiн мен бiздiң ең жаң а тарихымызда ә леуметтiк шығ ыстарды барынша ұ лғ айтқ анымыз жайында жариялау абыройына ие болдым, бiз бұ л iстi кө п ұ замай қ олғ а аламыз, ә рi оның игiлiгi ә рбiр қ азақ стандық қ а жә не ә р отбасына тиетiн болады.
Осы мақ сатқ а мемлекеттiк қ азынадан бiр жарым жылдың iшiнде қ осымша 120 миллиардтан аса тең ге бө лiнедi, мұ ны бұ рынғ ы жылдармен салыстыру мү мкiн емес.
Егер экономикамыз дә л осылайша жақ сы жұ мыс iстейтiн болса, онда, " Қ азақ стан-2030" ұ зақ мерзiмдi Стратегиясында кө зделгендей, бұ л iлгерiлеу одан ә рi арна тартады.
Ө ткен жылдардан бiр айырмашылығ ымыз сол, бү гiн бiздiң қ олымызда экономикамыздың iргесiн ө ретiн тө рт ө зектi тұ тқ алы бағ ыттар бойынша даму мен жетiлдiру бағ дарламалары бар, олар:
- аграрлық азық -тү лiк бағ дарламасы;
- индустриялық -инновациялық бағ дарлама;
- инфрақ ұ рылымды жә не энергетиканы дамыту;
- ә леуметтiк даму бағ дарламалары.
Ө ткен жылдардан келесi бiр айырмашылығ ымыз сол, бү гiн бiздiң қ олымызда қ ажеттi қ аржы жадығ аты да бар.
Iстiң ендiгi тү йiнi - билiктiң барлық тармақ тарының ү йлесiмдi жұ мыс iстеуiнде, ық палды заң дарда жә не оларды мү лтiксiз орындауда жатыр.
Бiздiң ынтымағ ымыз, жасампаздық кү ш-қ уатымыз, тұ рақ тылық ты, азаматтық жә не жалпыұ лттық татулық ты сақ тауғ а, елiмiздегi бейбiт ө мiр мен тыныштық ты қ амтамасыз етуге деген ұ мтылысымыз - Қ азақ станның гү лденiп-кө ркею мен игiлiк жолында аршынды алғ а басуының басты кепiлi де сол.