ос суреттер теориясы

Ортотрансформациялау

57. Аэросуреттерді трансформациялау

58. Модельді сыртқ ы бағ дарлау

59. Суреттерді ө зара бағ дарлау

60. Аэросуреттерді дешифрлеу

61. Ауылшаруашылық дешифрлеу

62. Дешифрлеу белгілері

63. Сандық бейнелер

64. Жер бедерінің сандық моделің қ ұ ру

65. Жер бедерінің сандық моделінің тағ айындалуы жә не қ олданылуы

Ортотрансформациялау

67. Фотоплан жә не фотосхема дайындау

68. План жә не карта жаң арту

69. Сандық суреттерді ө лшеу

ос суреттер теориясы

71. Жер беттін стереотопографиялық тү сіру

72. Стереотопографиялық тә сілдермен пландарды дайындау

73. Суреттегі жә не жердегі нү ктелерінің байланысы

74. Кең істік фототриангуляция

75. Жерді дистанционтық зонтдау туралы тү сінік

Жерді қ ашық тық тан зондтау - жер бетін ә р тү рлі тү сіруші қ ұ рал-жабдық тармен жабдық талғ ан ә уелік жә не ғ арыштық қ ұ рылғ ылармен бақ ылау. Тусіруші қ ұ рылғ ылардың жұ мыс істеу ө лшемі микрометрден (кө рінетін оптикалық сә улелену) метрге (радиотолқ ын) дейін. Зондтау ә дісі белсенді жә не белсенді емес болып бө лінеді. Белсенді емес ә дістер кү ннің белсенділігіне негізделе отырып, Жер бетіне табиғ и бейнені немесе екілік жылулық сә улелендіруді қ олдануы мү мкін. Белсенді ә діс – жасанды бағ ытталғ ан іс-ә рекет арқ ылы нысандарды сә улелендіру. Жерді қ ашық тық тан зондтау жаһ андық, жоғ арғ ы кең істіктік, спектрлік жә не уақ ыттық кө лемде шұ ғ ыл тү рде мә лімет жинауғ а мү мкіндік береді. Бұ л ғ арыштық жү йенің ұ лкен ақ параттық мү мкіндігін анық тап, алынғ ан мә ліметтердің жан-жақ ты қ олдануына мү мкіндік береді.

76. Жерді дистанциондық зондтауын қ олдануы ЖҚ З сан алуан география-ақ параттық жү йелерде (ГАЖ) белсенді қ олданыла бастады. ГАЖ қ андай-да бір аумақ қ а бекітілген цифрлық тү рдегі мә ліметтер базасының жиынтығ ын жинау, сақ тау мен пайдалануғ а арналғ ан технология мен қ ұ рал болып табылады. Оң айлатылғ ан тү рде ГАЖ-ды цифрлық карта тү рінде ұ сынылатын қ андай-да бір аумақ туралы ақ парат жү йесі ретінде елестетуге болады, оғ ан мысалы су, ө сімдік, биологиялық жә не т.б. ресурстар туралы мә ліметтердің ә ртү рлі база деректерінің қ абаттары енгізілу мү мкін. Тиісті бағ дарламалық қ амтамасыз ету осындай ГАЖ арқ ылы жағ дайлардың сан алуан тү рлерін модельдеу мен болжауғ а мү мкіндік береді, яғ ни аумақ тық табиғ и ресурстарын басқ ару бойынша автоматтандырылғ ан жү йені қ ұ ру мү мкіндігі болады. Бұ л жағ дайда мә ліметтер мен сақ талатын ақ парат кө лемін, мә ліметтерді беру сапасын ө ң деу жылдамдығ ын арттыру бө лігінде компьютерлік техниканы ү здіксіз жетілдіру ГАЖ мү мкіндігін арттырады. Ғ арыштан ЖҚ З-ны қ олданудың келесі маң ызды саласы адамның қ оршағ ан ортасына мониторинг жү ргізу мү мкіндігі болып табылады, мониторинг ретінде уақ ыт аралығ ында зерттелетін объекті жай-кү йінің динамикасын (ү здіксіз немесе берілген мерзімдік) бақ ылау тү сініледі. Экологиялық проблемаларды шешу, зілзалалармен жә не техногендік апаттармен байланысты тө тенш жағ дайлар болғ ан кезде, мониторингтің айрық ша маң ызы бар. Осы міндеттерді тиімді шешуге нақ ты уақ ыт режиміндегі ЖҚ З-ның жоғ арғ ы жеделдігі ық пал етеді.

77. Жерді дистанциондық зондтау жү йенің қ ұ рылымы

Жерді қ ашық тық тан зондтау екі қ ұ рылымнан тұ ратын Жер бетіндегі ө згерістерді бақ ылауғ а бағ ытталғ ан осы заманғ ы жү йе немесе технологиялар жиынтығ ы. Оның бірінші сегменті ғ арышта белгілі бір орбитада ұ шып жү рген ғ арыштық кеме, не олардың тобы. Ол кеме Жер суретін тү сіретін аппаратуралармен, бағ дарламалармен жә не кеменің қ ызмет етуіне қ ажет басқ а да қ ұ ралдарымен жабдық талады. Кеменің жұ мысы жерден белгілі бір каналда орналасқ ан жоғ ары жиіліктегі радиотолқ ындар арқ ылы басқ арылады жә не Жер беті туралы жинағ ан ақ параттары басқ а бір жоғ ары жиіліктегі радиотолқ ындар арқ ылы алынып отырады. ЖҚ З-ның екінші бө лігі жер сегменті деп аталатын кү рделі жү йе. Жер сегменті ө з кезегінде екі орталық тан тұ рады: ұ шуды басқ ару орталығ ы жә не кемеден ақ параттар алу, оларды ө ң деу, сақ тау жә не тарату орталығ ы. Бұ л екі орталық та да істің қ ыр-сырын терең мең герген білікті мамандар ғ ана тиімді жұ мыс істей алады.

78. Геодезия, ғ арыш, ә уе саласындағ ы қ олданатын нормативтік-қ ұ қ ық тық жә не нормативтік-техникалық актілері Ғ арыш қ ызметі туралы, геодезия ж\е картография туралы заң, Қ азақ стан Республикасының ә уе кең істігінде ұ шудың негізгі қ ағ идаларын бекіту туралы

79. Кең істік рұ қ саттылық

80. Радиолокациондық ә дістері Радиолокациялық ә діс ЖҚ З-ның белсенді ә дістеріне жатады. Бү йірлік (тү сірудегі) шолудағ ы радиолокациялық (РЛ) станциялар (БШРЛС) тү сірілетін аумақ ты (радиотолқ ындармен) «жарық тандырды». Қ ондырғ ының ұ шуы кезінде аппараттың бойлау осінің бойында орнатылғ ан антенна тү сірілетін беттің ұ шу бағ ытына перпендикуляр тар желек тү ріндегі диаграммасы бар жоғ ары жиіліктегі импульстерді жібереді. Жер бетінен шағ ылысқ ан сигналдарды антенна қ абылдап, ол бейне сигналдарғ а айналады да, фотопленка немесе цифрлық тү рде магнит таспасына тіркеледі. Шағ ылғ ан импульстің тіркелетін параметрлеріне мыналар жатады: генератордан бастап сә уле таратқ ыш қ абылдағ ышына дейінгі импульстің ө ту уақ ыты, қ абылданғ ан сигналдың қ арқ ындылығ ы, радиолокатор координаттары жү йесіндегі сә улеленген объектінің орналасуы. 4.3.1-суретте БШРЛС қ ұ рылысы мен жұ мысының сұ лбасы берілген. Шағ ылғ ан радиосигналдың қ арқ ындылығ ы РЛ-тү сіріске фотон градацияларымен беріледі. Ө з кезегінде радиосигнал қ арқ ындылығ ы жер бетінің қ ұ рылымы мен сә улеленетін табиғ и объектілердің заттектің қ ұ рамына тә уелді. Сонымен қ атар, жер бетіндегі жә не табиғ и объектілердегі зондтаушы электромагниттік сә улеленудің ық палдастық сипаты оның ұ зындығ ымен, оның полярлануы жә не тү су бұ рышымен анық талады. Радиолокациялық жү йелердің екі тү рі қ олданылады: нақ ты апертурасы (шамасы) бар тү сірілімдік радиолокациялық жү йелер, антенналар (БШРЛС немесе когеренттік емес жү йе, SLAR) жә не антеннаның синтезделген апертурасы бар тү сірістік радиолокациялық жү йелер (РЛСА, SAR).

81. Оптико-электрондық ә дістері ЖҚ З оптикалық -электрондық ә дісінің маң ыздылығ ы сә улелену энергиясын қ амтуда жә не оптикалық жү йе мен тү сірілетін беттіктің бейнесін қ ұ руда жә не оны электромагниттік ауытқ улардың ультракү лгін, кө рінетін, жақ ын инфрақ ызыл (ИҚ), жылу инфрақ ұ рылым спектрлеріне сезімтал сә улеленудің электрондық қ абылдағ ыштары арқ ылы тіркеуде. Зондтау оптикалық сигналды қ абылдауғ а, оны электр сигналына айналдыруғ а жә не сигналда кездесетін сә улелену кө здері туралы ақ паратты ө ң деуге арналғ ан оптикалық, электрондық, механикалық жә не басқ а да элементтер мен тораптардың жиынтығ ы тү сінілетін арнайы оптикалық - электрондық жү йемен (камерамен, аспаптармен) жү ргізіледі. Ө те кө п жағ дайларда, оптикалық -электрондық зондтау пассивті ә діске жатады жә не тү сіріс объектісінде сә улеленетін немесе шағ ылыстыратын сигналды қ абылдап, тіркейді. Оптикалық -электрондық зондтаудың белсенді ә дістеріне оптика электрондық жү йелермен (ОЭЖ) жү ргізілетін тү сірістерге жатады, оларда зондтайтын сигналдың сапасы ретінде лазерлік сә уле (оптикалық локатор – лидар) қ олданылады. ЖҚ З оптика-электрондық ә дісінің бірқ атар артық шылық тары бар, олар шешілетін табиғ и ресурстық міндеттер санын кү рт кең ейтуді қ амтамасыз етті жә не ЖӨ З-ның осы ә дісіне басты жағ дайғ а орналасуына мү мкіндік берді. Оларғ а мыналар жатады:

1. Ультракү лгіннен бастап жылулық ИҚ дейінгі тү сірістер спектрін кең ейту;

2. Нақ ты уақ ыт режимінде зондтау нә тижелерін оларды радиоарналар бойынша жердегі қ абылдау станцияларына беру арқ ылы алу;

3. Цифрлық нысанда ақ паратты, жазбаларды беру жә не қ абылдау станцияларының жету шегінен тыс орналасқ ан аумақ тарда тү сіріс кезінде оны магниттік-оптикалық қ ұ ралдарда жинақ тау, артынша оларды радиоарналар бойынша беру мү мкіндігі;

4. Цифрлық нысанда алынғ ан қ ашық тық тан зондтау (ЖҚ З) мә ліметтерін ө ң деу мен тапсырудың компьютерлік технологиясын пайдалану мү мкіндігі;

5. Ә ртү рлі айналымдағ ы бір учаскені қ айта бақ ылаумү мкіндігі;

6. ЖЖС қ ызметінің ұ зақ мерзімі.__

82. Фотографиялық ә дістері ЖҚ З фотографиялық ә дісінің артық шылығ ы – тү сірістердің жоғ ары кең істіктік қ амту ауқ ымы; жоғ ары геометриялық жә не фотометрлік дә лдік; тү сірістерді даярлаудың қ арапайымдылығ ы мен арзандығ ы; стереобейнелерді қ ұ ру мү мкіндігі; орталық кескінде бейнелеуді қ ұ ру. ЖҚ З фотографиялық ә дісінің кемшіліктері – мә ліметтер алудың баяулығ ы; орбита биіктігінің тө мендігі мен борттағ ы ү лдірлер қ орының шектеулігі салдарынан жер серігі қ ызметінің қ ысқ а мерзімі; ақ параттың баламалық тү рде тапсырылуы.

83. Спектрлік жә не уақ ытшалық рұ қ саттылық

84. Ғ Ұ А жылдамдығ ы

85. Ғ Ұ А орбитасының элементтері

86. Кеплер заң дары

87. Тө мен кең істік рұ қ саттылығ ы бар Жер серіктері

88. Орта кең істік рұ қ саттылығ ы бар Жер серіктері

89. Жоғ ары кең істік рұ қ саттылығ ы бар Жер серіктері

90. Трансформациялау қ ұ ралдары

Ө сімдік жә не қ арлы қ абаттарын бақ ылау

91. Жерді дистанциондық зондтау мә ліметтерін ажырату

92. Жерге орналастырудағ ы Жерді дистанциондық зонтдау

93. Картографиялау кезіндегі Жерді дистанциондық зондтау

94. Орман, су, ауыл шаруашылық саласында жә не экологияда қ олданылатын Жерді дистанциондық зондтау

95. Жерді дистанциондық зондтау мә ліметтерін ө ң деу

96. Жердің дистанциондық зондтауының физикалық негіздері

97. Атмосфераның ә сері

98. Жер бетінің шағ ылыстыру қ абілеті

99. Жерді дистанциондық зонтдау мә ліметтерін ө ң деу (радиометриялық, атмосфералық, геометриялық коррекциялары)

100. Картографиялық проекциялар жайлы тү сінік.

101. Конустық проекция. Конустық проекцияны қ олдану жә не классификациялау.

102. Азимуттық проекция. Азимуттық проекцияларды қ олдану жә не классификациялау.

103. Перспективті проекция. Перспективті проекцияны қ олдану жә не классификациялау

104. Азимуттық проекция. Азимуттық проекцияларды қ олдану жә не классификациялау.

105. Картографиялық проекция классификациясы

106. Географиялық координаталар. Полярды сфералық, тікбұ рышты сфералық жә не жазық полярлы координаталар жү йесі

108. Карта масштабы олардың тү рлері. Рамкалар, разграфка жә не картаны жинақ тау.

109. Картаның астрономо-геодезиялық негізі. Жер эллипсоидының сызық тары мен жазық тары

110. Математикалық картография. Анық тау жә не карталарда қ олдану

111. Картодиограмма тә сілі. Анық тау жә не карталарда қ олдану

112. Сызық тар қ озғ алысы. Анық тау жә не карталарда қ олдану

113. Сызық тар қ озғ алысы. Анық тау жә не карталарда қ олдану

114. Сызық тар қ озғ алысы. Анық тау жә не карталарда қ олдану

115. Бедерді карталарда бейнелеу

116. Карта мазмұ н элементтері мен олардың классификациялары

117. Карталардың классификациясы мен мазмұ ны

Карта – Жер шарының бетін немесе оның бө ліктерін белгілі бір картографиялық проекцияда жазық тық қ а кішірейтіп жә не жинақ тап бейнелеу. Қ олданылу мақ сатына қ арай керекті мә ліметтер кө рсетіледі.

Нышандық бө ліктенуіне байланысты географиялық карталардың 4 тү рге:

 масштабы;

 кең істікті қ амтуы

 мазмұ ны;

 атқ аратын міндеті бойынша жіктеліуін атауғ а болады.

1. Масштабы бойынша карталардың 3 тобын айыра білу керек:

 ірі масштабты (1: 100000 жә не ірілеу), аудандар, қ алалар мен қ алалық аудандар ү шін;

 ортамасштабты (1: 200000: 1: 1000000), облыстар ү шін

 ұ сақ масштабты (1: 1000000 тан ұ сақ тау), региондар мен олардың бө ліктері ү шін.

2. Кең істікті қ амтуы бойынша карталар былайша топтасады:

- гелиоцентрлік жү йедегі денелер;

- дү ниежү зілік;

- жер шары мен жартылай жер шары (шығ ыстық, батыстық, солтү стік, оң тү стік);

- қ ұ рлық пен оның бө ліктері;

- дү ниежү зілік Мұ хит пен материктер;

- жеке елдер мен мемлекеттер;

- республикалар, облыстар жә не басқ адай ә кімшілік бө лінулер;

- географиялық -экологиялық алқ аптар;

- ө неркә сіп пен ауыл шаруашылығ ы аймақ тары;

- жеке (қ омақ ты) орналасқ ан жер танаптары (қ орық тар, туристік, куроттық аймақ тар, ә кімшілік – аймақ ытқ бө лінулер, табиғ и ө ң ірлер (ландшафттар), экономикалық региондар, табиғ и – тарихи жерлер);

- елді мекендер (қ алалар, кеншарлар, қ алалық аудандар).

3. Мазмұ ны бойынша карталар жалпы географиялық, тақ ырыптық жә не арнайы деп аталатын 3 топқ а бө ліктенеді.

Жалпыгоеграфиялық карталарда геометриялық пішінімен тұ лғ аланғ ан мазмұ ндық элементтер (жер бедері мен келбеті, су объектілері, елді мекендер, жол қ атынастары, байланысжелілері) кескінделеді. Бұ ларғ а тә н сипаттамалардың тү генделуі масштаб пен олардың іріктелу дә режесіне тә уелді болып келеді. Бұ л карталардың қ олданылуында ірі, орта жә не ұ сақ масштабты карталар тиісінші топографиялық, шолулық -топографиялық, шолулық болып атауланады.

Тақ ырыптық карталарда геометриялық келбеті кө рнекіленбейтін табиғ аттық (А), қ оғ амдық, яғ ни ә леуметтік-экономикалық, (Ә) жә не табиғ и-қ оғ амдық, немесе гиперсфералық (Б) қ ұ былыстар, объектілер немесе тә сірлер (процестер) бейнеленеді.

А. Табиғ аттық карталар:

- физико-географиялық;

- геологиялық;

- геофизикалық;

- жер беті мен мұ хит тү бінің бедері;

- метеорологиялық пен климатологиялық;

- гидрологиялық (қ ұ рлық тағ ы сулар);

- мұ хиттық (мұ хит пен тең із сулары);

- топырақ тық (жер қ ыртысы);

- ботаникалық;

- зоогеографиялық;

- медико-географиялық карталар.

Ә. Қ оғ амдық карталар:

- тұ рғ ындар;

- шаруашылық;

- ғ ылыми жә не мә дени;

- қ ызмет кө рсету жә не денсаулық сақ тау;

- саяси жә не саяси -ә кімшілік;

- тарихи карталар.

Б. Табиғ аттық -қ оғ амдық карталар.

- экологиялық -географиялық (геоэкологиялық);

- табиғ и – техникалық карталар.

Тақ ырыптық карталар сан алуан (жалпы саны 107). А, Ә жә не Б топтамаларындағ ы карталардың жеке – дара аттары мен олардың ү лестік саны тиісінше 63, 35 жә не 9 екені толық деректелген.

Арнайы карталар нақ тылы шең бер тө ң ірегіндегі есептерді шығ аруғ а немесе пайдаланушыларғ а арналады да, кө бінесе техникалық қ ызмет атқ арады.

Олар былайша топталады.

Навигациялық (сапар шегудегі) карталар:

- ә уелік жә не ғ арыштық навигация;

- тең іздік навигация;

- лоцмандық (кеме жү ргізудегі) навигация;

- жолдар мен автожолдардың карталары.

Кадастрлық (мә ліметтік) карталар:

- жер кадастры;

- су кадастры;

- қ алалық кадастр;

- орман-тоғ ай кадастрының карталары.

Техникалық карталар:

- жер асты коммуникациялары;

- инженерлік-қ ұ рылыстық карталар.

Жобалық карталар:

- мелиоративтік (жер ө ң деу-ылғ алдандыру мен қ ұ рғ ату);

- орман – тоғ айғ а орналастыру;

- жерге орналастыру.

Карталардың атқ аратын міндеті бойынша жіктелісуін мына карталар қ ұ рады: оқ улық, ү гіт – ағ арту, анық тамалық, экскурсиялық, спорттық, сондай-ақ соқ ырлар мен кө зі нашар кө ретіндерге арналғ ан тактильдік (сезіктік) карталар.

118. Картографиялық шартты белгілер. Картографиялық шартты белгілердің мағ ынасы мен қ асиеттері

119. Географиялық карталар, олардың мағ ынасы мен қ олданылуы Географиялық карта – Жер бетінің кішірейтіліп, жинақ ы тү рде жазық тық та шартты белгілермен бейнеленуі. Географиялық Карта Жердің географилялық қ абығ ындағ ы табиғ ат жә не қ оғ амдағ ы ә леуметтік-экономикалық қ ұ былыстардың арасындағ ы ә р тү рлі жағ дайдағ ы байланыстардың бір-бірімен ұ штасуы мен олардың қ андай мақ сатқ а арналатыны ескеріліп, осы тұ рғ ыдан іріктелініп алынғ анын кө рсетеді. Географиялық Карта Жердің географиялық қ абығ ының кең істіктегі ерекше модельдік бейнесі ретінде кө руге болады. Географиялық карта адамның тіршілік ә рекетінің барлық саласында пайдаланылады. Ол – жол кө рсеткіш, ө неркә сіп, энергетика, транспорт қ ұ рылыстарын барлау-іздеу, жобалау жә не инженерлік жобаны нақ ты іске асырудың негізі. Ауыл шаруашылығ ын жерге орналастыру, мелиорация жә не барлық жер қ орын есепке алып, оны тиімді пайдалану ісіне керек. Халық қ а білім беруде, дү ние туралы білімді таратуда, жалпы мә дениетті кө рсетуде ө те маң ызды кө рнекі қ ұ ралы. Территорияның картографиялық жағ ынан зерттелуі ә скери іс ү шін де маң ызды. Социолониялық қ ұ рылыс жағ дайында жалық шаруашылығ ын кө птеген міндеттерін – географиялық жағ дайларды дұ рыс бағ алау, табиғ и ресурстарды тиімді пайдалану, қ алпына келтіру жә не табиғ атты ө згертудің жоспарларын жасау, ө ндіргіш кү штерді дұ рыс орналастыру, экономикалық аудандарды комплексті дамыту т.б. – географиялық картаның ө те сапалы болуын керек етеді. Географиялық карта ғ ылыми-зерттеу қ ұ ралы болып табылады. Мысалы, геологиялық карта белгілі бір жердің геология қ ұ рылысын кө рсетумен қ атар, қ азбалардың таралу заң дылығ ын анық тауғ а мү мкіндік береді. Ол – қ ұ былыстардың кең істегі ө зара байланысы мен дамуын зерттеуде жә не болжауда да аса қ ажетті қ ұ рал.

120. Нү кте тә сілі. Анық тау жә не карталарда қ олдану

121. Сапалы фон тә сілі. Анық тау жә не карталарда қ олдану

Тақ ырыптық карта белгілерінің мынадай тә сілдері бар:

- Ареалдар тә сілі

- Сапалы-фон тә сілі

- Нү ктелік тә сіл

- Изосызық тық тә сіл

- Таң балар тә сілі

- Локальды диаграммалар тә сілі

- Сызық тық белгілер тә сілі

- Қ озғ алыс тә сілі

- Картодиаграмма тә сілі

- Картограмма тә сілі

Сапалық -фон тә сілі

Бұ л ә діс Жер бетінде тұ тасып тарағ ан (мыс, ландшафт) жә не айтарлық тай ауданды алып жатқ ан (мыс, топырақ жамылғ ысы) немесе жаппай тарағ ан (мыс, халық) қ ұ былыстардың сапалық сипатын бейнелеудің картағ а тү сіру ә дісі. Картада сапалық фонды тү рлі тү сті немесе штрихты сызық пен бейнелейді. Кей жағ дайларда олардың екеуіде бірге қ олданылады. Картада сапалық фонды қ олдану оң ай болуы ү шін оларды ә детте индекспен белгілеп кө рсетеді. Ол картаның легендасында жазылады. Қ олдану аясы: саяси, экономикалық, геологиялық, тектоникалық, топырақ тық т.б карталар.

122. Ареалдар тә сілі. Анық тау жә не карталарда қ олдану Ареал - жер бетінде қ андай да бір қ ұ былыстың (жануарлар, ө сімдіктер, пайдалы қ азбалар тү рлері жә не т.б.) таралғ ан атырабы; физикалық жә не қ оғ амдық географияда қ олданылатын ұ ғ ым. Мыс, биогеографияда. Ареал тірі организм топтарының (тү рдің, туыстың жә не т.б.), экономикалық географияда ә р ауыл шаруашылығ ы дақ ылының немесе ө неркә сіп саласының таралғ ан атырабы жә не т.б. Ареалдар тә сілі – қ андайда болмасын қ ұ былыстың ү здіксіз, тұ тас (мыс, мұ збасудың) немесе шашыранды таралу атырабын шекаралық сызық, бояу немесе тү рлі сызық тар арқ ылы кө рсететін картографиялық тә сіл. Ареал латын тілінен аудан деген мағ ына береді. Ареалдар абсолюттік жә не салыстырмалы болып бө лінеді. Абсолюттік ареалда кейбір жануарлардың тү рін мү лдем кө рсетпейді. Салыстырмалы бір территорияны қ амтып жануарлардың тығ ыздығ ын жә не ө сімдіктердің тү рлерін кө рсетеді. Карталарда ареалдарды бейнелегенде ә р тү рлі графикалық суреттерді қ олданады. Оларды пунктер сызық тармен, жазумен, белгілермен кө рсетеді.

123. Изолиния тә сілі. Анық тау жә не карталарда қ олдану

Изосызық тар – географиялық картадағ ы қ айсыбір шаманың (қ ысым, температура, ылғ алдылық, т.б.) бірдей сандық кө рсеткіштері бар вертикаль қ имадағ ы немесе графикадағ ы нү ктелердегі қ осатын сызық тар.

Изосызық тә сіл – грек тілінен аударғ анда изос бірдей деген мағ ына білдіреді.

Изосызық тар тә сілі – кең істіктегі ү здіксіз жә не біртіндеп ө згеретін қ ұ былыстардың – жер бетінің биіктігін, ауа температурасын, жауын – шашын мө лшерін жә не т.б. шамасын (немесе қ арқ ындылығ ын) картағ а тү сіру ү шін қ олданылатын бейнелеу тә сілі.

Изосызық тардың мынадай тү рлері бар: изотерма, изогиета, изобар.

Изотермалар – (изо. жә не герк. Тhermе –жылылық, ыстық) – географиялық картадағ ы бір сә ттегі немесе орташа бір кезең дегі (жыл, ай бойғ ы) ауаның, судың жә не топырақ тың бірдей температуралы нү ктелерін қ осатын сызық тар.

Изогиета – географиялық ккарталардағ ы тә улік, ай, жыл ішінде жауатын атмосфералық жауын – шашын мө лщерінің бірдей нү ктелерін немесе бір айда немесе бір жылда жауатын жауын – шашынның кө п жылғ ы орташа мө лшерінің бірдей нү ктелерін қ осатын сызық тар.

Изобара – барометрлік қ ысымы бірдей нү ктелерді қ осатын сызық тар. Карталардың бетінде белгілі бір уақ ытқ а арналып жасалады. Изобаралар тә уліктің, айдың, жылдың, т.б. орташа, ең жоғ ары немесе ең тө менгі қ ысымдарына арналып жасалуы да мү мкін.

124. Картадағ ы бұ рмалану. Картада бұ рмалануды Картада картографияланатын физикалық (топографиялық) жер эллипсоидын (жер шарын) немесе бұ лардың сү лбісі глобусты жазық тық қ а жайғ анда созғ ылану (растяжение) жә не сығ ымдалу (сжатие) тұ рпатсыздық тары (деформации) ақ ыры ұ зындық, аудан, бұ рыш жә не тұ рпат мө лшерлерінің бұ рмалануына (искажение) ә келеді. Қ айсыбір салындыларда ауданның, басқ аларында бұ рыштың бұ рмалануынан қ ұ тылуғ а болады. Бірақ барлық салындыларда ұ зындық тың бұ рмалануын жою мү мкін емес. Тек қ ана НБН мен НБС маң айларында ешқ андай бұ рмалану болмайды. Ә р тү рлі Картографиялық проекцияларда қ ұ рылғ ан карталар нақ ты жер бетінің кескінін біраз бұ рмалап кө рсетеді.

3. Кез келгенін проекцияда бұ рмаланулар болады, олар тө рт тү рге бө лінеді:

 Ұ зындық тардың бұ рмаланулары;

 Бұ рыштардың бұ рмаланулары;

 Аудандардың бұ рмаланулары;

 Пішіндерінің бұ рмаланулары.

Ұ зындық тардың бұ рмалануы – негізгі бұ рмалану тү рі. Қ алғ ан бұ рмаланулар осыдан шығ ады. Масштабтың нү ктеден нү ктеге ө згеруінен, кейде бағ ытына байланысты бір нү ктенің шегінде ө згеріп отыруынан, тегіс бетте ұ зындық тардың бұ рмалану масштабының тұ рақ сыздығ ын кө реміз.

Бұ л картада масштабтың 2 тү рі болатынын білдіреді:

 Негізгі, ол картада белгіленеді, негізгі эллипсоидтің масштабы;

  Жеке масштаб – олар картада кө п кездеседі, ол нү ктеден нү ктеге жә не бір нү кте;

 шегінде ө згеріп отырады.

Аудандардың бұ рмаланулары ұ зындық тардың бұ рмалануынан шығ ады. Аудандардың бұ рмалануы ретінде бастапқ ы эллипсоид ауданынан эллипстің бұ рмалану ауданының ауытқ уын қ абылдайды.

Бұ рыштардың бұ рмаланулары ұ зындық тардың бұ рмалану-ларынан қ исынды шығ ады. Картада бұ рыштардың бұ рмалану сипаттамасы ретінде карта жә не эллипсоидтың бетiндегi тиiстi бағ ыттар арасындағ ы бұ рыштардың айырымдарын қ абылдайды.

Пішіндерінің бұ рмалануы - бұ рмалану тү рі - эллипсоидтің созың қ ылы тү ріндегі графикалық бейнеленуі.

Картадағ ы бұ рмалануларды анық таудың қ арапайым тә сілдері

Карталардағ ы бұ рмаланудың сипаты мен дә режесін картографиялық торды градустың торымен салыстыру арқ ылы анық тауғ а болады. Глобустағ ы меридиан сызық тары бір нү ктеден таралып, полюстерді қ осып жатқ андық тан ұ зындық тары бірдей 1°меридиан доғ асының ұ зындығ ы барлық жерде шамамен 111 км-ге тең. Параллельдер мен меридиандар бір-бірімен тікбұ рыш жасап қ иылысады. Глобустағ ы параллельдер бірдей қ ашық тық та орналасады, полюстерге қ арай біртіндеп қ ысқ арып, солтү стік жә не оң тү стік полюсте нү ктеге айналады. Глобустағ ы кө ршілес параллельдер арасында орналасқ ан градус торының барлық тор кө здері пішіні мен мө лшері жағ ынан бірлей болады, ал картада бұ л тор кө здер ә ртү рлі болуы мү мкін. Бұ л географиялық объектілердің пішіні мен ауданының бұ рмаланғ андығ ын кө рсетеді. Картадағ ы меридиан сызық тары мө лшерінің ә р тү рлілігі ұ зындық тың бұ рмалануын жә не картаның ә р жеріндегі масштабтың бірдей еместігін кө рсетеді.

Кө птеген карталарда бұ рыштың бұ рмалануы параллельдер мен мерндиан арасындағ ы бұ рыштың ауытқ уына байланысты болады. Соның нә тижесінде аралдардың, тү бектердің, тең іздердің кескіндері мен пішіндері карта мен глобуста бірдей болмауы мү мкін. Оларды салыстыру арқ ылы оң ай анық тауғ а болады.

Карталардағ ы кездесетін бұ рмаланулар жер бетіндегі кескінделген объектілер мен нү ктелердің экваторғ а жә не бастапқ ы меридианғ а байланысты географиялық орнын керсетудің дә лдігіне ешбір кедергі келтірмейді.

 Кескінделетін аймақ тың ә р жеріндегі бұ рмалануды кө рсету ү шін тө мендегі ә дістер қ олданылады:

а) карта торының немесе эскизінің ә р жерінде бұ рмалану эллипсі кө рсетіледі;

ә) изоколдар (мә ні бірдей бұ рмалану сызық тары) беріледі;

б) карталардың ә р жерінде кейбір сфералық сызық тар (кө бінесе, ортодромия “О” мен локсодромия “Л”) сызылады