Орыс философиясының дамуында мынадай ерекше тарихи кезеңдер болған.

Орыс философиялық ойлары

1 Орыс философиясының дамуындагы ерекше тарихи кезең дер

2 П.Я. Чаадаевтың орыс философиясына қ осқ ан ү лесі

3 Соловьевтың философиясы

Орыс мә дениетінің ө зіндік ерекшеліктері мынада: біріншіден, орыс мемлекеті Батыс пен Шығ ыс ө ркениеттерінің қ иылысу кең істігінде орын тепкен. Екіншіден, орыс мә дениеті кө птеген Батыс жә не Шығ ыс мә дениеттерінен кейін қ алыптасқ ан, ал XIX ғ асырдан бастап ө зі де басқ а елдерге ық пал ете бастағ ан.

Орыс мә дениеті ө зі ү шін ың ғ айлы жағ дайды, сонымен қ атар, бұ зылуды да зорлық ық палды да басынан кешірген. Соғ ан қ арамастан ө зіндік рең і, келбеті бар мә дениетті жасай алғ ан, оны не батыстық, не шығ ыстық типке бірден жатқ ызу қ иын.

Ү шіншіден, Ресей ә руақ ытта кө п ұ лтты, кө п мә дениетті қ ұ рылым, бірақ оларды біріктіретін, бір – біріне етене жақ ын ететін негіз де болғ ан.

Тө ртіншіден, ө зінің дамуында ұ зақ уақ ыт артта қ алушылық пен қ уып жетушілікті басынан кешіргендіктен, Ресей бө тен идеялар мен ү рдісті тез қ абылдауғ а ғ ана емес, оны ө з жағ дайына лайық тап ө згертуге, дамытуғ а мү мкіндік беретін сирек қ абілеттілікке ие болды.

Бесіншіден, орыс қ оғ амына ә руақ ытта ү лкен қ иыншылық қ ақ тығ ыс, кенеттен жарылыс жағ дайы тә н. Мұ ның бастапқ ы себептері - ө кімет билігінің жоғ ары болуы, дін мен партия идеологиясының диктаты, тұ рақ ты, епетейсіз мемлекеттік машинаның ү стемдігі. Сондық тан еркіндіктің дамуы ү шін маң ызды сала – рухани сала болды.

Орыс философиясының дамуында мынадай ерекше тарихи кезең дер болғ ан.

1 кезең – Ресей философиялық ойлауының қ алыптасуы мен дамуы – XI-XVII ғ асырлар.

2 кезең – орыстың қ айта ө ркендеу философиясы – XVIII-XIX ғ асырлардың басы.

3 кезең – XIX ғ асыр мен XX ғ асырдың басындағ ы философия

4 кезең – кең ес дә уіріндегі орыс философиясы

Орыс философиясы батыста қ алыптасқ ан эмпиризм, рационализм, идеализм сияқ ты философиялық ағ ымдар ық палынан тыс ө зіндік жолмен ерекше сипатта дамығ ан. Сондық тан оның мағ ыналық жү йесінде батыс адамына тү сініксіз кейбір мә селелер де кездесіп отырады.

Орыс философиясына мынадай ерекшеліктер тә н:

- діни ық палдың, ә сіресе православие ық палының молдығ ы;

- философиялық ойлар мен ізденістердің кө ркем шығ армашылық, ә деби сын, публицистика, ө нер тү рінде берілуі;

- біртұ тастық, яғ ни орыс ойшылдарының бә рлігі дерлік жеке проблемамен емес, ө зекті мә селелердің кешенді жү йесімен айналысқ ан;

- мораль жә не адамгершілік мә селелерінің ү лкен маң ызы;

Орыс философиясының пә нінің негізін қ алағ ан мә селелер:

- адам мә селелері;

- ғ арыштық (ғ арышты біртұ тас бірың ғ ай организм ретінде қ абылдау);

- Шығ ыс пен Батыс арасындағ ы Ресейдің ө зіндік тарихи даму жолын таң дау мә селесі;

- билік мә селесі;

- мемлекет мә селесі;

- ә леуметтік ә ділеттілік мә селесі;

- идеалды қ оғ ам мә селесі;

- болашақ мә селесі.

Орыс философиясының алғ ашқ ы дә уірі IX – XIII ғ асырларды қ амтиды. Оның негізгі мә селелері:

моральдық жә не адамгершілік ұ станымдар;

христиандық дінді тү сіндіру, оны пұ тқ а табынушылық пен, байланыстыру;

мемлекет, қ ұ қ ық, табиғ ат мә селелері.

Бұ л дә уірде философияны дамытқ ан кө рнекті ө кілдер – Иларион, В.Мономах, Климент Смолятич, Филипп Пустынник.

Иларион «Ізгілік пен Заң туралы сө з» деген ең бегінде христиандық сенім, оның Ресейдің тарихындағ ы маң ызын жан – жақ ты қ арастыра отырып, қ асиетті дү ние қ ұ дыретінің сә улесін асқ ақ тату жә не орыс жерінің қ оғ амдық - ә лемдік процеске қ осылғ андығ ының тарихи – қ ұ дайлық идеясын дамытады.

Владимир Мономах ізгілік пен зұ лымдық, ерлік, адалдық, тұ рақ тылық сияқ ты моральдық сұ рақ тарды талдап, кейінгі ұ рпақ қ а ө мір сү ру кодексін ұ сынады.

XIII – XVII ғ асырларды орыс философиясында орыс руханилығ ын сақ тау, қ орғ ау, мемлекет қ ұ рылымы, таным мә селелері зерттелді. Бұ л дә уірде Сергий Радонежский (XIV ғ.), Философий (XVI ғ.), Максимилиан Грек (1475 - 1556), Андрей Курбский (1528-1583), Нил Сорский, Юрий Крижанич (XVII) сияқ ты ойшылдар ө мір сү рді. Осы уақ ытта «Мосвка – ү шінші Рим» идеясы жә не шіркеуді жетілдіру, дін мен адамгершілік ұ станымдардың ө зара қ арым – қ атынасы мә селелері зерттелген.

XVIII ғ асырда орыс философиясы екі негізгі бағ ытта дамығ ан:

- Петр реформаларының дә уіріндегі философтар;

- XVIII ғ асырдың ортасындағ ы жә не екінші жартысындағ ы философия.

Бірінші бағ ыттағ ы Феофан Прокопович, В.Н.Гатищев, А.Д.Кантемир дамытты. Олардың философиясы ә леуметтік – саяси сипатта ө рбіді, ө йткені аталғ ан ойшылдар монархия қ ұ рылысының сұ рақ тары, император билігі, қ ұ қ ығ ы, соғ ыс пен бейбітшілік сияқ ты ә леуметтік – саяси мә селелерге кө ң іл бө лді.

Материалистік философияны М.В. Ломоносов, А.Н.Радищев дамытты.

М.В.Ломоносов Ресейдегі материалистік дә стү рдің негізін қ алады. Ол заттардың атомистикалық, корпускулярдық қ ұ рылымы туралы гипотеза ұ сынды. Ө зінің шығ армаларында этикағ а, мораль, адамгершілік мә селелеріне кө п назар аударды.

А.Н.Радищев болмысты материалистік тұ рғ ыдан негіздеумен қ атар ә леуметтік – саяси сұ рақ тарды қ амтыды. Халық билігі ү шін кү ресіп, қ арапайым адамның саяси, қ ұ қ ық тық азаттығ ын тү сіндіретін, ақ тайтын озық идеялар ұ сынды.

XIX ғ асырда декабристер, анархистер, революциялық демократтар, теологиялық, атеистік, ғ арыштық қ озғ алыстар кең інен ө ріс алды.

Декабристердің философиялық кө зқ арастары П.Пестель, Н.Муравьев, И.Якушкин, М.Лунин, И.Киреевский шығ армашылығ ында кө рініс тапты.

Декабристер философиясы ә леуметтік саяси мә селелерге кө ң іл бө лді. Оның ө зекті идеялары мыналар:

- табиғ и қ ұ қ ық приоритеті;

- Ресей ү шін қ ұ қ ық тық қ ұ рылымның қ ажеттілігі;

- крепостнойлық қ ұ қ ық тың жойылуы, жердің оның шын иесіне берілуі;

- адамның жеке бостандығ ы.

П.Я Чаадаев (1974-1856) тарих философиясын дамытты. Оны адам жә не қ оғ ам философиясы қ ызық тырды.

Чаадаевтың пікірінше, адам - материалдық жә не рухани субстанцияның бірлігі. Адам ө зін тек ұ жымда ғ ана адам ретінде сезіне алады. Туғ анынан ө мірінің соң ына дейін ұ жымда ө мір сү ретін болғ андық тан, адам онда тұ лғ а ретінде ө сіп жетіледі. Ұ жымдық ө мір - адамның басқ а тіршілік иелерінен ең негізгі айырмашылығ ы. Чаадаев менмен жекешіл эгоизмнің барлық тү ріне қ арсы шық ты.

Ойшылдың пікірінше, тарихи процесс қ ұ дайдың кө ріп келдігіне сү йенеді. Қ ұ дай еркінің шынайы кө рінісі – христиандық дін.

Христиандық дін – тарихтың ө зегі, қ озғ аушы кү ші.

«Философиялық хаттар» деген ең бегінде П.Я.Чаадаев Ресейдің тағ дыры туралы сө з қ озғ айды. Оның пікірінше, Ресей ә лемдік тарихи процестен қ ол ү зіп, сыртта қ алды. Бұ л, ә рине, жақ сы ү рдіс емес. Батыс мә дениетінің қ ұ ндылық тарына кө ң іл аудара отырып, сонымен қ атар, ө зіндік тарихи дә стү рі мен ерекшеліктерін сақ тау арқ ылы Ресей бү кіл адамзаттық ө ркениеттен мә ртебелі орын алуы тиіс.

Географиялық фактор халық пен мемлекеттің тағ дыры мен тарихына ә сер етеді. Ойшыл Ресейдегі орталық биліктің диктатын, крепостнойлық қ ұ қ ық тың болуын, патша ө кіметінің шектен тыс деспоттық сипатын ұ шы – қ иыры жоқ ү лкен территориясының ық палымен тү сіндіруге болады деп ойлады.

Ресейдің тарихи жолын таң дауы мә селесімен батысшылдар мен славяншылдар айналысты.

Батысшылдар ө кілі – А.И.Герцен, Н.П.Огарев, К.Д.Кавелин, В.Г.Белинский. Олардың пікірінше, басқ а ө ркениеттен тыс Ресейдің ө зіндік жолы жоқ. Ресей ә лемдік ө ркениеттің даму қ арқ ынына ілесе алмай артта қ алғ ан.

Ресей ү шін батыс қ ұ ндылық тарын игеріп, қ алыпты ө ркениетті елге айналуы ө те маң ызды.

Батысшылдар сол уақ ыттағ ы батыс философиясындағ ы материализм, эмпиризм дә стү рлерін мең геріп, оны орыс философиясына енгізуге тырысты. 1848 жылы Европа елдеріндегі революцияның ық палымен батысшылдар екі топқ а бө лініп кетеді: орта либералдар – Л.В.Анненков, В.Л.Боткин, Г.Н.Грановский, К.Д.Кавелин жә не революциялық демократтар – В.Г.Белинский, А.И.Герцен, Н.П.Огарев.

Батысшылдардың қ арсыластары славяншылдар болды. Олардың қ атарына А.С.Хомяков, И.В.Киреевский, Ю.Ф. Самарин, А.Н: Островский, К.С. жә не И.С.Аксаковтар жатады.

Славяншылдардың пікірінше, Ресейдің тарихи болмысының негізін православие мен қ ауымдық ө мір салты қ ұ райды. Орыс халқ ы ө зінің ділі жағ ынан батыс адамдарына мү лдем ұ қ самайды. Орыстар ә улиелікті, соборлылық ты, діншілдік, ұ жымшылдық ты қ ұ рметтейді, оларғ а батыстық эгоизм мен бә секешілдік мү лдем жат.

XIX ғ асырдың ортасында Ресейде ортодоксалді – монархиялық діни философия дамыды. Оның негізгі мақ саты – сол кездегі қ оғ амдық саяси жә не адамгершілік ахуалды сақ тап қ алу жә не оғ ан қ арсы топтарды сынау. Идеялық кредосы – православие, патша ө кіметі жә не халық тық. Осы қ ұ ндылық тарды дә ріптеу жә не негіздеу – Н.Ф. Федоров жә не К.Н.Леонтьевтің бастапқ ы ұ станымы болғ ан.

Федоровтың пікірінше, ә лем біртұ тас. Табиғ ат, Қ ұ дай, Адам бір – бірімен ерік жә не ақ ылдың кү шімен ө зара байланысқ ан біртұ тастық. Олар бір – біріне ә сер етеді, энергия алмасады.

Адам ө мірі қ ысқ а, ө лім – ү лкен қ асірет. Адам баласы осы ү лкен кесепатты, яғ ни ө лімді жең у ү шін бірігуі қ ажет. Федоров осындай болашақ қ а сенді. Оның ойынша, ғ ылым мен техниканың дамуы арқ асында адам ө з ө мірін ұ зарта алады, немесе қ айтадан тіріле алады. Қ айтадан тірілуге ү мітті қ ұ дайдың ө зі сыйлағ ан. Н.Федоров адамдардың арасындағ ы дө рекілікке, жауласушылық қ а қ арсы шық ты. Адамгершіліктің жоғ ары ұ станымдарын игеруге шақ ырды. Барлық адамдардың адамгершілік нормаларын бұ лжытпай орындауы, олардың бә рін бақ ытты етеді деп ойлады.

Н.Федоров ө зінің ілімін ө з ө мірінен бө ліп қ арамайды, ө те жұ пыны қ арапайым ө мір сү рді, кез келген меншікті кү нә деп есептегендіктен идеялары мен кітаптарын да жарияламағ ан.

Н.Федоров қ айтыс болғ аннан кейін оның шә кірттері ең бектерінің таң дамалы бө ліктерін «Жалпы іс философиясы» деген айдармен басып шығ арғ ан.

Орыс философиясының діни бағ ытының тағ ы да бір кө рнекті ө кілі – К.Н.Леонтьев. Философ орыс ө мірінің жағ ымсыз жақ тарын ө ткір сынағ ан. Ресейде дами бастағ ан капиталистік қ атынастарды сынап, Ресей оқ шауланғ ан православиелік – христиандық орталық болуы қ ажет деп есептеген.

К.Н.Леонтьев тарихи процесті адам ө мірімен салыстырғ ан. Адам ө мірі сияқ ты оның да туу, даму, ө ркендеу жә не қ ұ рдымғ а кету кезең дері болады. Мемлекеттің сақ талуының кепілі – ішкі деспотиялық бірлігі. Мемлекетті сақ таудың мақ саты - кү ш пен ә ділетсіздіктің, қ ұ лдық тың болуы.

Леонтьевтің пікірінше, адамдар арасындағ ы тең сіздік Қ ұ дайдың тілегі, сондық тан ол табиғ и жә не орынды.

Орыстың атақ ты жазушылары Ф.М.Достоевский мен Л.Н.Толстой діни философияны дамытты.

Ф.М.Достоевский (1821-1881) Ресейдің болашағ ын капитализм жә не социализммен байланыстырғ ан жоқ, Ресей ө зінің дамуында ұ лттық негізге, яғ ни дә стү р мен салтқ а сү йенуі қ ажет. Адамның да, мемлекеттің де тағ дырында дін ерекше роль атқ арады. Адамның рухани дамуы дінге негізделген. Ф.М.Достоевский адам ө мірінің екі вариантын ұ сынғ ан. Біріншісі – адам абсолютті еркіндікте, ешқ андай беделді, тіпті Қ ұ дайды да мойындамайды. Ө зінің ойына не келсе, соны істеп, ө зін Қ ұ дайдай сезінеді. Ойшылдың пікірінше, бұ л ө те қ ауіпті жол. Ол адамның ө зіне де, айналасындағ ыларғ а қ атер тө ндіреді.

Екіншісі – барлық іс - ә рекетінде, бастауларында, Қ ұ дайғ а сену, оғ ан сү йену. Бұ л адамғ а қ ажетті жол, дұ рыс жол, оны қ орғ айтын жол.

Л.Н.Толстой (1828-1910) ө зіндік ерекшелігі бар діни – философиялық ілімде жасады. Толстойшылдық тың мә нісі мынада:

- кө птеген діни догматтар сынғ а ұ шырап, жойылуы қ ажет.

- дін қ арапайым, ә лі ә ркімге тү сінікті болуы керек;

- қ ұ дай, дін – бұ л игілік, махаббат, ақ ыл жә не ұ ждан;

- ө мірдің мә ні - ө зін ө зі жетілдіру;

- жер бетіндегі негізгі зұ лымдық - ө лім жә не кү ш қ олдану;

- кез келген мә селені шешудің негізгі қ ұ ралы ретінде кү ш қ олдануда бас тарту;

- адамның тә ртібінің негізі – зұ лымдық қ а қ арсы болмау;

- мемлекет – кү ш қ олдану аппараты, оны қ ұ рту қ ажет.

Ө зінің осындай философиялық – діни кө зқ арастары ү шін Л.Н.Толстой анафемағ а, яғ ни шіркеуден аластатуғ а ұ шырағ ан.

Орыс философиясының революциялық – демократизм бағ ытының негізгі ө кілдері – Н.Г.Чернышевский, халық шылдар – Н.К.Михайловский, М.А.Бакунин, П.Л.Лавров, Л.И.Ткачев, анархист П.Кропоткин, марксист Г.В.Плеханов. Бұ лардың бә рінің ортақ сипаты - кө зқ арастарының ә леуметтік – саяси бағ ыты. Осы ойшылдардың бә рі сол уақ ытта қ оғ амдық – саяси тә ртіпке қ арсы болды, бірақ Ресейдің болашағ ы туралы ә р тү рлі ұ станымдар ұ сынды.

Н.Г. Чернышевский аграрлы Ресейге қ айта оралуды ұ сынды, яғ ни жеке еркіндік пен қ ауымдық ө мірді дамыту, қ ажет деп есептеді.

Халық шылдар капитализмді басып ө тіп, тікелей социализмге ө туді ұ сынды. Бұ л ү шін барлық тә сілдерді, тіпті террорды да пайдалану қ ажеттігін ескертті.

Анархистер мемлекетті сақ тау қ ажет емес деген пікірді айтты.

Марксистер Ресейдің болашағ ын қ оғ амдық меншікке негізделген социализммен байланыстырды.

XIX ғ асырдың философиялық дамуы либералды бағ ытпен аяқ талады. Оның кө рнекті ө кілі В.С.Соловьев (1853-1900).

Оның негізгі философиялық идеялары:

- бү кіл бірлік идеясы – материалдық жә не рухани болмыстың бірігуі мен ү йлесуі;

- адам ө мірінің бастапқ ы қ ыры адамгершілік, оның тө менгі дең гейі – қ ұ қ ық, жоғ арғ ы дең гейі – сү йіспеншілік;

- барлық ұ рпақ тардың ө зара байланысына негізделген прогресс идеясы;

- игіліктің кө рінісі болатын Қ ұ дай идеясы;

- ө мір жолы қ ұ дай, адамгерішілік, игілік қ ұ ндылық тарына қ ұ рылғ ан «қ ұ дайдан адам идеясы»;

- жалпы Қ ұ дай даналығ ы – София идеясы;

- «Қ асиетті Русь» (Москва – Ү шінші Рим), «Ұ лы Русь» (1 Петр реформалары) жә не «Еркін Русь» (Пушкин мен декабристер рухы) идеяларынан қ ұ ралғ ан біртұ тас орыс идеясы.

Ресейде XIX ғ асырдың аяғ ында жә не XX ғ асырдың басында діни, ғ арыштық, жаратылыстану – ғ ылыми, кең естік жә не шетелдік орыс философиясы сияқ ты кө рнекті бағ ыттар дамыды.

XX ғ асырдың 90 жылдары мен XX ғ асырдың 10 жылдары аралығ ын орыс мә дениетінің «алтын ғ асыр» деп бағ алайды. Бұ л уақ ытта орыс ә дебиеті, ө нері, философиясы жақ сы қ арқ ынмен ө рістеген. Осы уақ ыттағ ы діни философияның ө кілдері – С.Н.Булгаков, ағ айынды Трубецкийлар, П.А.Флоренский, С.Л.Франк.

С.Н.Булгаков (1871-1944) барлық христиан шіркеулерін біріктіретін «экуменикалық» шіркеу қ ұ руды ұ сынды. Марксизм идеяларымен танысып, оны аграрлы Ресейге жарамайтынын ескертті. Қ оғ амдық прогресс пен ә леуметтік идеал мә селелерін діни – метафизикалық жолмен табуғ а болады деп есептеп, В.С.Соловьевтің бү кіл бірлік философиясына бет бұ рыс жасады.

Л.А.Флоренский ә лемнің бірлігін мойындағ ан, софиология ілімін жасады. София – ғ арыш болмысының ү йлесуі мен бү тіндігі. Ғ арышты тірі бү тіндік деп қ арастырып, барлығ ы бірінде, бірі – барлығ ында ө мір сү реді деп пікір қ орытқ ан.

Жаратылыстану – ғ ылыми философия И.М.Сеченов, Д.И.Менделеев, М.М.Ковалевский, Х.А.Тимирязев шығ армашылығ ында ө рбіді.

Материалистік бағ ыттың ө кілдері – Сеченов, Менделеев, Тимирязев болмысты биология, химия, физика, медицина тұ рғ ысынан зерттейді.

Мечников жә не Ковалевский қ оғ амның дамуында географиялық, климаттық, экономикалық факторлардың рө лін анық тауғ а кө ң іл бө лді.

XX ғ асырдың 20 жылдарынан бастап 90 жылдарғ а дейін кең ес дә уіріндегі орыс философиясы дамыды. Оның маң ызды ү ш кезең ін атап ө туге болады.

- 1917 – 30 жылдары ресми марксистік лениндік философия мен бұ рынғ ы тарихи дә стү рлердің арасындағ ы пікір – талас дә уірі;

- 30 – 50 жылдары – философия қ оғ амның ресми идеологиясына айналды;

- 50 – 80 жылдары – кең ес философиясының дербес дами бастау уақ ыты. Осы тарихи дә уірде кең ес орыс философтары қ ұ ндылық тар, гносеология, сана, идеалдық, мә дениет, философиялық ә дістер мә селесімен айналысты.

Н.И.Бухарин психика, сана мә селесімен, А.Богданов «тектология», яғ ни жү йелер теориясымен, А.Ф.Лосев адам, тарих, А.Гумилев тарих, этногенез, М.Мамардавшвили мораль, адамгершілік, Б.Лотман қ оғ ам, философия, тарих мә селелерімен айналысты.

Шетелдерде орыс философиясын П.С.Мережковский (1864-1941), Л.Шестов (1866-1938), А.Н.Бердеяв (1874-1938), П.Сорокин (1889-1968) дамытты.

Н.А.Бердяев экзистенциалдық – діни сипаттағ ы философияны ө рбітіп, еркіндік, шығ армашылық мә селелерімен айналысты. ОЙшыл ө з творчествосында Ресейдің тарихи тағ дырына кө ң іл бө ліп, орыс идеясын ұ сынды. Ресей батысқ а да, шығ ысқ а да ұ қ самайтын ө зіндік ерекшелігі бар қ оғ ам қ ұ рып, осы екеуінің арасын жақ ындастыратын ерекше миссияны орындауы тиіс деп есептеді.

Питирим Сорокин – АҚ Ш-та ө мір сү рген орыс философы. Адам мен қ оғ ам мә селесімен жан – жақ ты айналыса отырып, батыс ә лемі ү шін аса маң ызды болып есептелінген стратификация жә не ә леуметтік мобилділік теориясын жасады.

Стратификация – кірісі, кә сібі, ұ лты, ық палына байланысты қ оғ амның жікке бө лінуі. Қ оғ амның тұ рақ тылығ ының бастапқ ы кепілі – халық тың ә леуметтік мобилділігі, яғ ни бір страттан екінші стратқ а ө ту мү мкіндігі.