IV. Ахуыйы фондз фырты æмæ Царциаты фондз сыхы

22. Царциаты сыхтæ.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фолыслор, оп.1, д.438, п. 142. Фолыслорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 97–104 ф. Радзырдта йæ 63-аздзыд Мæ хъиты Дауит 27.08.60 азы, Челиатаг, Дзауы районæ й.

Ацы таурæ гъы æ ндæ р вариант Беджызаты Дудар ныффыста 100-аздзыд Базилæ ны хъæ уккаг Абайты Темболы ныхæ стæ й 1959 азы. Мыхуыргонд уыд: ж. Фидиуæ г, 1989 азы, № 8, 62–65 ф. Журналы мыхуыргонд вариант зынгæ æ ндæ рхуызон у. Къухфысты Царциатæ фондз сыхыл дихгонд æ рцыдысты æ дасдзинады тыххæ й, журналы та ныхас цæ уы Ахуыйы фондз фырты цавæ р лæ вæ рттæ райстой зæ дтæ й, уый тыххæ й. Фондз сыхыл та сæ дих кæ ны Уастырджи. Къухфысты Царциатæ устытæ куыд æ рхастой, уыцы мотив та журналы æ мбæ лы хицæ н таурæ гъæ й, хицæ н сæ ргондимæ «Царциатæ се ’нæ сæ рæ нтæ н устытæ куыд æ рхастой», мыхуыргонд уыд ж. «Фидиуæ г»-ы, 1989 азы, № 8, 65–66 ф. Радзырдта йæ Плиты Агубе 1960 азы, ныффыста йæ Беджызаты Дудар. Къухфыстимæ абаргæ йы дзы æ рмæ ст цъус хицæ ндзинæ дтæ ис.

1 Луаны фæ з — цавæ рдæ р фæ з.

2 Цæ рдзæ ф — ома, чындзон чызг лæ ппумæ (моймæ) куы фæ цæ уы, уæ д чызг нал вæ ййы, фæ лæ лæ ппуйы ’рдыгæ й агайд æ рцæ уы, фæ цæ ф вæ ййы, ома, уый нысан фæ кæ ны цæ рыны хъуыддаг. Чи зоны, афтæ у, æ мæ нæ цард нырæ й фæ стæ мæ нысандзæ ф стæ м æ мæ ныр иумæ цæ уæ д (Б.Д.).

3 Тæ ппалгъ — ус куы басывæ рджын вæ ййы, уæ д уый (Б.Д.).

23. Царциаты Суа æ мæ Нарты Уырызмæ г.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп. 1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 149–179 ф. Радзырдта йæ 63-аздзыд æ нахуыргонд зæ ронд лæ г Плиты Абе, Науырызы фырт, августы мæ йы, 1960 азы, Сырх хъæ уы Гудзараты хъæ усоветæ й. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар, Сырхы хъæ уы.

Йæ вариант мыхуыргонд уыд: ж. Фидиуæ г, 1990, № 3, 57–66 ф. Беджызаты Леуаны ныхæ стæ й Беджызаты Дудары фыст.

I Дзоджитæ — дзугтæ, рæ гъæ уттæ.

2 Емылыкк бæ хтæ — фыццаг саргъ кæ уыл æ вæ рынц, ахæ м бæ хтæ.

3 Дæ лдзæ г — дæ лдæ ртæ.

4 Кæ фджын къæ лæ тджын — кæ фæ стæ гæ й арæ зт къæ лæ тджын.

5 Бон дзир-дзур байдыдта — ома бон рухс кæ нын байдыдта.

6 Тыхсæ лтæ гтæ — бæ хы къудийыл чи тыхсы, ахæ м зайæ гой (Б.Д.).

7 Зæ вæ тдзагъд — ома, зæ вæ тæ й цæ вын.

8 Уæ лджинтæ — ома, æ рвон цæ рджытæ (Б.Д.).

9 Дæ лджинтæ — доны цæ рджытæ (Б. Д.).

10 Артсыгъдтæ — арты басудзгæ тæ.

11 Хуысар хъуымац — зынаргъ зæ лдаг, дари хъуымац.

12 Дæ лдзæ гтæ — фæ сдзæ уинтæ, дæ лбартæ, лæ ггадгæ нджытæ.

13 Мыдза — сæ нт æ хсад, æ рттивгæ куыд кæ на (Б.Д.).

14 Арыхъызмæ ст — цыдæ р сапон.

15 Нодзæ г — ома, снæ уæ г кæ нын, нæ уæ гæ й æ рæ вæ рын.

24. Царциаты хистæ р.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 305–319 ф. Радзырдта йæ Сланты Бимбол, 64-аздзыд зæ ронд лæ г, Брытъаты хъæ у, Дзауы р-н. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар, 1940 азы.

Ацы таурæ гъы æ ндæ р вариант мыхуыр уыд: Фидиуæ г, 1989 азы, №7, 49–53 ф. Радзырдта йæ Сланты Иликъо 1940 азы. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар.

1 Ныдздзелау кодта — ныззыр-зыр кодта, базмæ лыди.

2 Хистæ риуæ гад — хистæ рдзинад.

3 Аивæ рстысты — аирвæ зтысты. Ам æ вæ ццæ гæ н таурæ гъгæ нæ джы ныхасы хицæ н миниуæ г у. Иннæ таурæ гъты дæ р ма фембæ лæ н ис мырты бынативд ахæ м æ гъдауыл.

4 Сахъара — ам таурæ гъ ныффыссæ г Беджызаты Дудары ныхæ стæ м гæ сгæ нысан кæ ны сур зæ ххы хай доны æ хсæ н, кæ нæ сакъадах. Уæ вгæ йæ нысан та у «хъил михтæ й арæ зт хæ дзары къул». Ис ма йын æ ндæ р формæ тæ дæ р: «сахъарали, сахъалари, сахъуарали». Ацы дзырд ис гуырдзиаг æ взаджы дæ р æ мæ нысан кæ ны «сæ рдыгон æ нтæ фы фосы дзуг цы бынаты ныууадзынц улæ фынмæ».

5 Ивæ рзын — ирвæ зын. Ацы дзырд дæ р, куыд «аивæ рстысты», ахæ м формæ йы арæ х æ мбæ лы Дудар цы таурæ гътæ ныффыста, уыдоны. Чи зоны, æ мæ рæ дыд фыст сты. Фæ лæ арæ х кæ й æ мбæ лыдысты, уымæ гæ сгæ не ’рцыдысты растгонд.

25. Фæ рнлæ г æ мæ йæ фырттæ (вариант)

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 106–122. Радзырдта йæ Беджызаты Дзига Баийы фырт, æ нахуыргонд зæ ронд лæ г, 112-аздзыд, Едысаг, Дзауы районæ й. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар 1946 азы.

1 Лазæ гтæ — адæ джы хуызæ н дзоныгъ, ахæ м-иу Донбеттыртæ м уыди, æ рмæ ст лалосты хуызæ ттæ (Б. Д.).

2 Цæ рдзæ фтæ — чызг куы нæ уал уыд, лæ гимæ фæ уыны фæ стæ (Б.Д.).

3 Тæ лм æ ркæ сын — хардзау æ ркæ сын, маст фæ кæ нын (Б.Д.).

4 Тырæ нхъæ лцау — ома, базæ рдæ æ хсаинаг ис, кæ нæ басывæ рджын ис.

5 Хъулджын гуырд — ома, фидар гуырд, хæ сты чи нæ тæ рсы, ахæ м.

6 Суанцъы — æ ртыкъахыг, тымбыл, кæ цыйыл æ рæ вæ рынц аг.

7 Фæ дфæ дис — цырдгомау, уыцы уысм, уыцы фæ дыл фæ дисы ацæ уын.

8 Уырдхæ фсытæ — ома, уартхæ фсытæ (Б.Д.)., 9 Тарæ хсад — кæ рз æ хсад ныккæ нын.

10 Æ рвгæ нæ н — дуары хуылфы ’рдыгæ й цы хъæ дын æ хгæ нæ н ис, уый.

26. Фарнæ г æ мæ удхæ ссæ джы фембæ лд.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. Радзырдта йæ Абайты Тембол, Хъазбеджы районаг, Базилæ ны хъæ уы цæ рæ г. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар, июлы мæ йы, 1959 азы.

Мыхуыр уыд: ж. Фидиуæ г, 1990, №11, 49–51 ф.

1 Кæ фджынæ г — кæ фы стæ гæ й арæ зт бандон.

2 Быцен — лыстæ г адæ мы мыггаг.

3 Талæ у — артæ н низ.

27. Фарнæ джы мæ лæ т.

Радзырдта йæ 63-аздзыд Кцойты Гæ была, Хъазбеджы районы Къобы хъæ уккаг, 1959 азы, июлы мæ йы. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар.

Мыхуыр уыд: Фидиуæ г, 1990, № 12, 50–54 ф.

1 Хъуаз — сыл саг.

2 Къæ луа — доныл змæ ст хъæ бæ рхоры ссад, мыд æ мæ цыхтæ й арæ зт хæ ринаг.

3 Бери — моладзан, монах.

28. Хæ тгар æ мæ йæ фырттæ.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 278–287 ф. Радзырдта йæ Бураты Захар (Зака), Къабустаг, Дзауы р-онæ й, æ нахуыргонд зæ ронд лæ г, 76-аздзыд. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар, 1940 азы.

Ацы таурæ гъ гыццыл ивддзинæ дтимæ мыхуыргонд уыд: Фидиуаг, 1990, № 10, 69–72 ф. «Хæ тгар æ мæ Таусæ рухс» сæ ргондимæ. Цы хицæ ндзинæ дтæ дзы ис, уымæ гæ сгæ йæ схонæ н ис къухфысты вариант. Ацы вариант дæ р фыст æ рцыд Бураты Захары ныхæ стæ й 1940 азы. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар.

1 Фæ дджи ивазджытæ — ома, сывæ ллæ ттæ.

2 Уæ гъд æ ркæ нгæ — сылгоймагыл мидæ гæ й цы хуыссæ н хæ дон вæ ййы, уый (Б.Д.).

29. Хæ тгары бинонты сæ фт.

Радзырдта йæ Беджызаты Леуан, куырм, 149-аздзыд, Едысаг. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар. Фидиуæ г, 1990, № 10, 72–77 ф.

1 Æ нæ зæ гъ — æ нæ рцæ угæ.

2 Чырчы лæ гæ т — ахæ м лæ гæ т ис Едысы хъæ уы, зæ гъынц, зæ гъгæ, бардуæ гтæ н арæ зт уыди æ мбæ хсынæ н (Б.Д.).

30. Хæ тгары мард.

Радзырдта йæ Беджызаты Леуан, 149-аздзыд. Фидиуæ г, 1990 азы, №10, 77–79 ф.

1 Тауис — исты мастдзинад хæ ссын (Б.Д.).

2 Уас — ома, уыйас.

3 Бардан — стыр голлаг.

4 Фæ сæ ццæ д сты — фæ уыргъуыйау сты.

31. Бдыса æ мæ зылындзых Бугар.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 288–298 ф. Радзырдта йæ Беджызаты Леуан Пепейы фырт, 149-аздзыд, æ нахуыргонд зæ ронд лæ г, Едысы хъæ уккаг, Дзауы районæ й. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар 1.01.1939 азы, Едысы хъæ уы.

Йæ вариант мыхуыр уыд «Едыссæ æ мæ зылындзых Еугар» сæ ргондимæ ж. «Фидиуæ г»-ы, 1991, №2–3, 115–117 ф. Радзырдта йæ Дзукъаты Муссæ, 89-аздзыд, Челиаты хъæ уккаг, 1948 азы, августы мæ йы. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар.

32. Бдыссæ æ мæ Бухæ р.

Радзырдта йæ Бураты Захар (Зака), Къабустаг, Дзауы районæ й, æ нахуыргонд зæ ронд лæ г, 76-аздзыд. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар. Фидиуæ г, 1991, №1, 73–74 ф.

1 Суанцъы — аг цы æ ртыкъахыгыл æ рæ вæ рынц, уый.

2 Камчыри — агæ й фынчытæ исæ н хуынчъытæ уидыг.

3 Хъалац — нуазæ н кæ хц.

4 Мацъа — уæ йгуыты нуæ зт (Б.Д.).

5 Ридауын — ома, фидауын (Б.Д.).

6 Æ ддæ с — адæ мæ й иппæ рд уæ вын (Б.Д.).

33. Хъæ лæ джы мард (вариант)

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 271–276 ф. Радзырдта йæ Мæ хъиты Дауит, 63-аздзыд æ нахуыргонд лæ г, Челиаты хъæ у, Урстуалты, Дзауы ро-аг. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар 27.08.1960 азы.

34. Уадæ джы амард.

Тотыраты Лексо, Къабусты хъæ уккаг, Дзгуы районæ й, 74-аздзыд. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар 1939 азы. Фидиуæ г, 1991, №4–5, 142–143 ф.

1 Изел — æ нæ зæ гъгæ хуыцау (Б.Д.).

2 Джамид — æ ппæ т чи зоны, мæ лгæ чи нæ фæ кæ ны, ахæ м (Б. Д.). Ирайнаг мифолигийы ахæ м ном не ’мбæ лы. Персайнаг æ взаджы «джамид» нысан кæ ны «тыхджын, фидар». Фæ лæ, æ вæ ццæ гæ н, «Джамшид» номы вариант уыдзæ н.

3 Цъегъо дон — ихбынæ й цæ угæ дон.

4 Хæ лццæ ттæ — донæ й сырæ згæ ихтæ.

5 Агар — хæ стон раздзог, хæ дзары та — æ фсин (Б.Д).

6 Фæ цъогъа кæ нын — цыргъаг цырд фелвасын.

V. ЦАРЦИАТЫ КÆ СТÆ РТÆ

35. Хæ тгары фырт Хæ тæ го

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 300–304 ф. Радзырдта йæ Беджызаты Леуан Пепейы фырт, 149-аздзыд, Едысаг, Дзауы р-нæ й. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар 1.01.1939 азы.

1 Чырты лæ гæ т — цавæ рдæ р лæ гæ т, хуыцæ уттæ кæ м улæ фыдысты, æ вæ ццæ гæ н ахæ м, зæ гъы таурæ гъгæ нæ г (Б.Д.).

36. Царциаты Лока.

Радзырдта йæ Беджызаты Дзига, 91-аздзыд Едысаг, 1948 азы. Фидиуæ г, 1989 аз, № 9, 59–61 ф.

1 Дæ рæ нгъау — сæ хъисæ й нывæ ст халагъуд-хæ дзар.

2 Къæ рит — цæ рмттæ й хуыд цыбыр кæ рц.

3 Уæ рдæ хдзых — исты йæ фындзæ й куы ласай, уæ д-иу ыл цы цæ стгонд æ вæ рдтой рахæ цыны тыххæ й, уый (Б.Д.).

4 Æ бузылд — æ взæ рдзинад, æ намонддзинад (Б.Д.).

37. Базыг æ мæ Æ мбазыджы райгуырд.

Радзырдта йæ Беджызаты Леуан, 1939 азы. Фидиуæ г, 1989, № 11, 62–64 ф.

1 Мадгуырд — ома æ рдзон гуырдæ й нæ райгуырдзыстæ м.

2 Къуай — цæ стытæ фæ йнæ рдæ м куы хæ цой, уый.

3 Багъда — цавæ рдæ р бынат, таурæ гъгæ нæ гмæ гæ сгæ, чи зоны, Багдад у (Б.Д.).

4 Дыджыкæ — дзидзийæ хъомылгæ нæ г искæ й сывæ ллон.

5 Монг — æ вирхъау мард.

6 Æ ртсыгътæ — арты басудзæ ггæ гтæ, сыгъдæ ттæ.

7 Дыдихæ й — дыууæ рдæ м, фæ йнæ рдæ м.

8 Гаппар — тынг чъизи.

9 Лазæ г — нало (Б.Д.). Ленингоры ирæ ттæ «нало» хонынц «ставд тымбыл бæ лас». Æ мæ, æ вæ ццæ гæ н, «лазæ г» дæ р нысан кæ ны «бæ ласы кæ лддзæ гæ й сыфцæ й ласæ н дзоныгъ».

VI. ЦАРЦИАТЫ ЗНÆ ГТÆ

38. Маммийы райгуырд.

Радзырдта йæ Дзукъаты Муссæ, Дæ ллаг Челиаты хъæ уккаг. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар. Мыхуыргонд уыди Фидиуæ г, 1989, № 2, 61–62 ф.

1 Сагъуыдис — ома, фæ цахуыр ис.

2 Батырæ нхъæ лцау — базæ рдæ хсаинаг, басывæ рджын.

39. Царциаты рæ дыд.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 249–253 ф. Радзырдта йæ Тотыраты Лексо, Къабускаг, Дзауы р-нæ й, 74-аздзыд. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар, 1940 азы.

Ацы таурæ гъæ н йæ вариант «Еугуыппырты бабын» сæ ргондимæ мыхуыргонд уыд ж. «Фидиуæ г»-ы, 1991, №1, 70–71 ф. Се ’хсæ н ис цъус хицæ ндзинæ дтæ. Журналы лæ вæ рд таурæ гъы фæ зыны еугуыппарты хистæ р Адай, кæ цыйы Царциатæ бæ гънæ гæ й бабастой къæ дзæ хмæ. Хуыцау ын фæ тæ ригъæ д кодта æ мæ йæ къæ дзæ х фестын кодта. Уымæ гæ сгæ уыцы къæ дзæ х йæ номыл баззад — Адайхох.

1 Уæ лхъæ дæ й — ома, лæ угæ йæ, стгæ йæ.

2 Ходза хуыр — Ацы дур у ставд дур, сау, андезиты хуызæ н, æ вæ ццæ гæ н Ходзы хьæ уæ н йæ алыварс ахæ м дур кæ й у, йæ ном дæ р ходз уымæ н хуыйны.

40. Сугъты сæ фт.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д. 438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 254–262 ф. Радзырдта йæ Тотыраты Лексо, 74-аздзыд, Къæ бусты цæ рæ г, Урстуалты, Дзауы р-нæ й. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар, 1940 азы.

Ацы таурæ гъы вариант «Царциатæ æ мæ Сугътæ» сæ ргондимæ мыхуыргонд уыд ж. «Фидиуæ г»-ы, 1991, №4–5, 147–149 ф. Радзырдта йæ Беджызаты Гæ мсыр, 76-аздзыд, Едысаг. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар.

1 Ивæ рст — ома, ирвæ зт.

2 Хъæ дласæ н — у стыр ком стыр хæ хтимæ. Кæ ддæ р хъæ дæ й уыд æ мæ хгæ д. Хъæ д-иу дзы кæ й ластой, уый тыххæ й йæ ном Хъæ дласæ нæ й баззади. Ис Едысы (Б.Д.).

41. Гуымиртимæ хæ ст.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп. 1, д.438, п. 142. Фолыслорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 263–270 ф. Радзырдта йæ Бураты Захар (Зæ ка), Къабусты цæ рæ г, æ нахуыргонд, 76-аздзыд. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар 1940 азы.

1 Булкъдаст — ома, быныл даст.

2 Гæ сæ н — мæ сыджы хуызæ н даргъ. Уырдыгæ й-иу хъахъхъæ дтой (Б.Д.).

3 Æ ртгом — куырдадзы зынг кæ м судзы, уый.

4 Æ лæ ндон — удæ гасгæ нæ н дон.

42. Гуымирты Фыдæ гъызы мард.

Радзырдта йæ Къабусты хъæ уккаг Бураты Захар. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар. Фидиуæ г, 1991, № 1, 71–73 ф.

1 Фыдырмыц — фыдзонд, хивæ нд, тæ ппалдзинад (Б.Д.).

2 Цатфæ дис — тыхджын фæ дис.

3 Бынджиныг — бынысæ фт фæ уын, фæ цагъды уæ вын.

4 Фыдгъуызы хох — ис Цæ гат Ирыстоны.

43. Цъыбырттæ.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп. 1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 181–188 ф. Таурæ гъ ракодта Тотыраты Лексо, Къабусты хъæ уккаг, Дзауы районæ й, 74-аздзыд. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар сæ рды 1940 азы.

Йæ вариант мыхуыргонд уыд ж. «Фидиуæ г»-ы, 1991, №4–5, 149–151 ф. Таурæ гъы вариант радзырдта Беджызаты Леуан, 149-аздзыд, Едысаг. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар 1940 азы.

1 Дзуардзыт — ома, дзуармæ куывды цæ уын Бигъуылаты мыггагæ н кад кæ ныны тыххæ й.

2 Хъил — ома, тох уадзынмæ куы хъавыдысты, уæ д-иу хъил æ рсагътой, чи тох кодта, уыдонæ н се ’хсæ н.

3 Кæ рддзæ фтæ — ома, сæ кæ рдтæ й ныррæ хуыстытæ кодтой сæ хуыссæ н уæ тты æ хсæ вы.

44. Царциатæ æ мæ Цъыбыртты диссæ гтæ.

Радзырдта йæ Наниты Андо, Кировы хъæ усоветы Начърепайы хъæ уккаг, 1925 азы, мартъийы мæ йы. Ныффыста йæ Гæ ззаты Лади.

Мыхуыр уыд: Хуссар Ирыстоны адæ мон уацмыстæ, Цхинвал, 1929 аз, III чиныг, 119–120 ф.; Хуссар Ирыстоны фольклор. Сталинир, 1936 аз, 276–277 ф.; Ирон адæ мон аргъæ уттæ. III т. Цхинвал, 1962, 50–51 ф.

1 Тæ лммæ кæ сын — хъыг кæ сын.

2 Ацыт — ома ацæ ут.

VII. ЦАРЦИАТЫ МИТÆ

45. Царциаты куывд.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 189–196 ф. Радзырдта йæ Тотыраты Лексо, Къабусты хъæ уккаг, Дзауы районæ й, 74-аздзыд. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар, сæ рды 1940 азы.

46. Царциаты симæ ндон къæ дзæ х.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 213–221 ф. Радзырдта йæ Сланты Бимбол, 69-аздзыд, Брытъаты хъæ уæ й. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар 1940 азы.

Ацы таурæ гъы вариант, кæ цыйы радзырдта 1939 азы Беджызаты Гæ мсыр, Едысаг, мыхуыры рацыд ж. «Фидиуæ г»ы, 1989 азы, №12, 75–77 ф. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар. Дыууæ таурæ гъæ н дæ р сæ мотив иу у, æ рмæ ст ранæ й-рæ тты цъус хицæ н кæ нынц.

1 Зылд кæ нæ Уæ йгуыты къæ дзæ х — ис Урстуалты, ныр дæ р у стыр фæ ндаг, йæ иу дуры даргъ дыууæ ивæ зыны бæ рц у, йæ бæ рзæ ндæ иу ивæ зыны бæ рц. Хонынц ма йæ «Зылды мæ сыг» кæ нæ «Уæ йгуыты мæ сыг». Уæ йгуыты мæ сыджы тыххæ й алвæ рсонæ й æ ркастæ уыд уацты: Е. Пчелина. «Зилде Машиг», Советская этнография, 1934 г., №3; Гæ ззаты Лади. «Зылды мæ сыг» — Фидиуæ г, 1927 аз, № 7–8.

2 Тъæ пæ нæ г — хохы-иу дон хæ ссынæ н дардтой хъæ дын мигæ нæ н, хуыдтой сæ тъæ пæ нгæ нджытæ (Б.Д.).

3 Тъета — у дзоныгъгонд, зымæ г сывæ ллæ ттæ ахæ мтыл фæ бырынц (Б.Д.)

4 Иугæ ндзон — æ ппынæ дзух, иудадзыгдæ р.

5 Æ рдуз — Едысы хъæ умæ æ ввахс ис стыр фæ з (Б.Д.).

6 Сыгъдæ нæ г — чъыр, чъыр судзæ н, æ вæ ццæ гæ н чъыры рагон ном (Б.Д.).

7 Чъырæ н — чъыримæ арæ зт гæ нæ хтæ æ мæ мæ сгуытæ (Б.Д.).

8 Симæ ндон къæ дзæ х — ис Едысы, иу тъæ пæ н къæ дзæ х, йæ алыварс у дур æ мæ зæ гъынц, зæ гъгæ, Царциатæ фæ уæ лахизы фæ стæ уым симд арæ зтой алы хатт дæ р (Б.Д.).

9 Хъæ лæ сау — уæ рмы хуызæ н арф зæ ххы ныххауд. Таурæ гътæ м гæ сгæ ам фесæ фтысты Царциатæ æ мæ уæ йгуытæ сæ хæ сты заманы (Б.Д.).

10 Бихъхъуырау къæ дзæ х — ис Едысы, зæ гъынц, зæ гъгæ, уæ йгуытæ сты, сæ хи къæ дзæ х чи фестын кодта (Б.Д.).

47. Бардуæ гтимæ фæ быцæ у.

Радзырдта йæ Беджызаты Гæ мсыр, Едысы хъæ уккаг, 76-аздзыд, цагъта хъисфæ ндырæ й. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар 1939 азы.

Мыхуыр уыд: ж. Фидиуæ г, 1990, № 9, 57–60 ф.

1 Сарагъ — сæ р, таурæ гъгæ нæ гмæ гæ сгæ.

2 Фæ диджæ — ныхасы фæ сабыр (Б.Д.).

3 Æ рврæ тты — арвы кæ рæ тты.

4 Дагъ — хох дæ ргъæ рдæ м куы вæ ййы, уый.

5 Æ вæ джиаг — ома, нæ фæ тчы (Б.Д.).

6 Ахирман — фыдгæ нæ г хуыцау (персайнаг Ахриман, авестæ йаг Анхра-Майнью).

7 Ормаздæ — зонддæ ттæ г бардуаг (Б.Д.). Ормаздæ ном ист у персайнаг æ взагæ й. Афтæ хъуысын райдыдта нырыккон персайнаг æ взаджы зороастрийаг дины иунæ г Хуыцау — Ахурæ -Маздæ. Ирон адæ мон таурæ гъты æ ндæ р никуы æ мбæ лы ацы ном.

8 Малгъа — æ лгъыст, æ гад (Б.Д).

9 Джитæ нтæ — диссæ гтæ кæ нын (Б.Д.). Цæ гатаг ирæ ттæ м ацы дзырд нысан кæ ны «тыхсын, йæ хицæ н бынат нæ арын».

10 Тутыры хъул — Тутыры дзы фæ уилынц, у 6 тигъон: иу фарсыл дзы ницы ис, 2-аг фарсыл — иу тæ пп, 3-аг фарсыл — дыууæ тæ ппы, 4-æ м фарсыл — æ ртæ тæ ппы, 5-æ м фарсыл — цыппар тæ ппы æ мæ 6-æ м фарсыл — 6 тæ ппы. Суилгæ йæ хъул кæ мæ н цал тæ ппы равдиса, уал бануазы, афтид кæ мæ н равдиса, уый ницы нуазы (Б.Д.).

11 Æ видиугæ — сæ ркъулæ й цæ уын амоны ам (Б.Д.).

12 Æ бузыдæ й — æ взæ рдзинадæ й.

13 Азымбылæ й — ныхкъуырдæ й цыд (Б.Д.).

14 Рæ тдзæ стытæ — хæ фцæ стытæ (Б. Д.).

15 Митрæ — æ гъдаудæ ттæ г хуыцау (Б. Д). Ацы ном дæ р ист у зороастрийаг мифологийæ, кæ цымы нысан кæ ны «бадзырды, ардхæ рыны, дунейы æ гъдæ уттæ хъахъхъæ нæ джы бардуаг».

16 Каджитæ — лæ гимæ нæ фидауæ г бардуаг (Б.Д.). Æ вæ ццæ гæ н растдæ р уыдзæ н «Каджитæ», ирон адæ мон сфæ лдыстады арæ х цы «Кадзитæ» фембæ лы, уыдонимæ сбæ ттын. Уыимæ, ирон мифологийы ахæ м бардуаг никуы æ мбæ лы. «Кадзитæ» та таурæ гътæ м гæ сгæ сты зæ ххы бын, денджызы бын цæ рæ г адæ м, дæ лимонтæ, зинтæ.

48. Царциатæ Мысырмæ куыд цыдысты.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 227–248 ф. Радзырдта йæ Сланты Иликъо Джеуæ рджийы фырт, æ нахуыргонд, 68-аздзыд, Брытъаты хъæ уы цæ рæ г, Дзауы р-нæ й. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар 1940 азы. Мыхуыр уыд: ж. Фидиуæ г, 1990, № 5, 40–48 ф.

1 Мысыр — ныры Египет.

2 Хурсыфтæ — стыр сыфтæ, чи зоны, пальмæ тæ й загъдæ уы (Б.Д.).

3 Бæ дæ йнаг — æ взыгъд лæ ппулæ г.

4 Разкъæ рттытæ — разгæ мттæ.

5 Асадæ н кæ нын — аууон кæ нын.

49. Царциаты митæ.

Радзырдта йæ Къобы хъæ уккаг Кцойты Гæ была, 1959 азы. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар.

Мыхуыр уыд: ж. Фидиуæ г, 1989, №12, 73–75 ф.

1 Къæ ссавæ лдæ хт — ома, хойрагæ й сæ м ницыуал баззад.

2 Дывæ лдахæ й — дыууæ рæ гъæ й.

50. Царциаты фæ ндийæ гтæ сæ кæ стæ ртæ н.

Радзырдта йæ Беджызаты Дзига, 91-аздзыд, Едысаг, æ нахуыргонд. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар 1947 азы.

Мыхуыр уыд: ж. Фидиуæ г, 1990, № 9, 55–57 ф.

1 Зындан — зындон. Ам æ мбæ лы персайнаг æ взагæ й æ рбайсгæ формæ йы хуызы.