Орталық-Азия аймағындағы су қорларының мәселелері

Қ азақ станның территориясы сегіз су шаруашылық тық бассейндеріне бө лінеді: Балқ аш-Алакө л, Ертіс, Арал-Сырдария, Орал-Каспий, Есіл, Нұ ра-Сарысу, Шу-Талас жә не Тобыл-Торғ ай.

Орталық азия аймағ ының қ арқ ынды экономикалық дамуы, жә не атап айтқ анда ауыл шаруашылығ ының дамуы су қ орларының саяси қ ысымның қ ұ ралы болуына ә келді.

Егер Нұ ра-Сарысу жә не Шу-Талас бассейндерін есепке алмағ анда, барлық қ алғ андары басқ а елдердің территорияларында бастамаларын алатын трансшекаралық ө зендердің есебінен қ ұ рылады. Сондық тан су қ орларының саласында Қ азақ стан ө зінің кө ршілері Қ ытай, Ресей, Қ ырғ ызстан жә не Ө збекистан сияқ ты елдерден қ атты тә уелділікте болады.

Ө зендердің жоғ арғ ы жақ тары орналасатын, кө рші елдердің территорияларында орналасқ анына қ арамастан, мә селені шаруашылық жә не ө неркә сіптік қ ажеттіліктерге трансшекаралық ө зендердің суларын сұ раптаудың бақ ыланатын ө сімі тудырады. Ғ ылыми қ ызметкерлердің болжамдары бойынша ө зен суларының 100, 5 км³ орташа кө п жылдық кө лемінде 2020 жылғ а қ арай Қ азақ станның беттік сулар ағ ынының 15-18 км³ қ ысқ аруы болжамдалады, олардың шамалы 12 км³ басқ а елдердің су тартудың ө суімен шартталатын болады.

Орал ө зенінің мә селелеріне ү лкен назар аудару керек. 2008-2009 жж. қ уаң ауа райы жә не Ресей Федерациясының Ириклинское су қ оймасынан су ө ткізуінің тө мендеуі ө зендегі су кө лемінің ү ш ретті тө мендеуіне ә келді. Нижне-Волжск су шаруашылық басқ армасы ә кімшілігінің сө здері бойынша су қ оймасымен 2008-2009 жж. 1, 1 млрд. м³ ылғ ал кем алғ анына қ арамастан, судың тү сірімі 25 м³/с дең гейінде сақ талады, дегенмен, мамандардың айтуы бойынша тү сірімнің қ ажетті дең гейі минимум 60 м³/с қ ұ ру керек.

Су ағ армен кү рделі жағ дайы Арал-Сырдарияны қ оректендіретін, Сырдария ө зенінде қ адағ аланады, бұ л Қ азақ стан ө кіметінің қ осымша Кө ксарай су қ оймасын қ ұ руғ а мә жбү р етті. Сырдария ө зенінің алабы су жә не тө мендегі тө рт мемлекет ү шін гидроэнергия кө зі болып табылады: Қ азақ стан, Ө збекистан, Қ ырғ ыстан жә не Тә жікстан. Қ ырғ ыз СЭС қ ысқ ы кезең де электрэнергиясының қ осымша кө лемдерін генерациялау ү шін су ағ арды ү лкейту мү мкіндігі болу ү шін, су қ оймаларына суды жазғ ы кезең де жинақ тайды. Сонымен қ атар ағ ыстан тө мен орналасатын, Ө збекистан мен Қ азақ станның қ ажеттіліктері қ ырғ ыз жағ ының қ ызығ ушылық тарымен сә йкес келмейді.

Берілген мә селені шешу ү шін Қ азақ стан жол беріп, Сырдарияғ а су ағ ытқ ышты қ алпына келтіру ү шін, Қ ырғ ызстаннан сумен қ атар электрэнергиясын да сатып алуғ а мә жбү р болды, бірақ ө зінің Қ азақ станғ а суды ө ткізу міндеттемелерін орындамағ ан қ осымша кө лемдер Ө збекистан алқ аптарында жоғ алтылды.

Егер бұ рың ғ ы кең ес республикаларымен сұ хбат, қ андай да тү рде болмасын, жү ретін болса, онда Қ ытаймен сұ хбаттың динамикасы едә уір аз жә не сауал мә селенің мониторингінен алыс қ озғ алмайды.

Сол уақ ытта Ертіс-Қ арамай каналының қ ұ рылысы жә не Қ ытай экономикасының қ арқ ынды дамуы, соң ғ ы он жылда Ертіс бассейнінің экологиясына елеулі соқ қ ыны береді. Бү гінгі кү ні тура сондай жағ дай Балқ аш-Алакө л су бассейнінде де пайда болуда. Іле ө зенінің жоғ арғ ы жағ ында су тартудың ө суіне байланысты Балқ аш кө лі Арал тең ізінің тағ дырын қ айталауы мү мкін.

2011 жылдың ақ пан айында жоғ арғ ы дең гейдегі кездесуде трансшекаралық ө зендердің суларын қ орғ ау туралы ү кіметаралық келісімге қ ол қ ойылғ ан, оғ ан сә йкес екі жақ та судың сапасын бақ ылау бойынша ө здеріне ө те қ атал міндеттемелерді алады. Бірақ жақ тардың су тартудың лимиттеріне қ атысты бірың ғ ай ұ станымды қ алыптастыра алмады.

ы аса маң ызды роль атқ арады. Халық тың пайдаланатын ауыз суы таза, зиянды қ оспасыз болуы керек. Сондық тан су кө здерінің биологиялық, химиялық жә не бактериологиялық жағ дайы ү немі бақ ылауда болады.