Кен орнын қазу кезіндегі жер қойнауын пайдалану ережелері.

БЛОК.

Масштабтық салада жә не масштабтық кен орындарындағ ы ө ндірістік процесстер классификациясы. Технологоялық процесстер мен технологиялық операциялар айырмашылық тары.

Ө ндірістік процесс – бұ л кә сіпорында қ ажетті ө нім жасау ү шін жұ мсалатын жұ мысшылардың жә не керекті қ ұ рал-саймандардың жиынтығ ын айтады. Ө ндірістік процесс келесі процесстерден тұ рады:

Негізгі процесстер:

1 тау қ азбаларын жү ргізу

2 уату процесстері (БВР немесе мех. уатым)

3 пайдалы қ азбаны жеткізу процессі

4 жеткізу процессі (рельсті немесе самоход)

Қ осалқ ы - негізгі процесстердің ү зіліссіз жү ргізуін қ амтамасыз ететін процесс болып саналады. Оғ ан: желдеті, су тө кпе жұ мыстары, марк. жұ м жә не т.б.

Қ ызмет етуші – негізгі жә не қ осалқ ы процесстерге қ ызмет ету ү шін жә не ө нім шығ армайтын процесс болып табылады. (сақ тау, жеткізу, тех. қ арау).

Технологиялық процесс технологиялық ә серлердің – операциялардың кезекті атқ алыралын ең бектен тұ рады. Операция – бір орында жұ мыс істелінетін, ә рбір ең бекті бақ ылайтын немесе топтар заттарды бірігіп бақ ылайтын технологиялық процесстің бір бө лігі.

#

Кен орнын қ азу кезіндегі жер қ ойнауын пайдалану ережелері.

Кен орындарында немесе оның бө ліктерінде ашу жә не ө ндіру жұ мыстарын жү ргізу тә сілдері мен сызбасы мыналарды қ амтамасыз етуі керек:

- жер қ ойнауын кен бө лісі шегіндегі ө ндірілуге тиіс барлық қ азбаларды неғ ұ рлым кө п жә не экономикалық тиімді мө лшерде ажыратып алуды;

-тау-кен жұ мыстарын қ ауіпсіз жү ргізуді;

-ө ндірістік мағ ынасы бар тұ йық талғ ан кен жыныстарын, қ абаттарын жә не кеніштерін игеру мү мкіндіктері;

-кен орындарының ө неркә сіптік қ ұ ндылығ ын; сапасының тө мендеуіне қ азып алуды қ иындатуғ а жә не пайдалы қ азбалардың жоғ алуына ә кеп соғ атын зілзала нә убетінен жә не басқ а да факторлардан қ орғ ау;

Кен орындарын ашу, дайындау жә не ө ндіру соның ішінде тә жірибелі-ө ндірістік, жұ мыстары игеру жобасымен қ атаң сә йкестікте жү ргізілуі керек. Кен-геологиялық жә не кен-техникалық жағ дайлар ө згергенде, жобағ а уақ тылы жә не белгіленген тә ртіпке сә йкес толық тырулар мен ө згерістер енгізілуі керек.

Ашу жә не дайындық -тілме жұ мыстарының кө лемі жә не уақ ыт мерзімі жө ніндегі таң далғ ан тә сілдері, алуғ а дайын, ашылғ ан, дайындалғ ан қ орлардың сапасын қ амтамасыз етуі керек.

Кен орнын қ азып алу барысында мыналар қ амтамасыз етілуі керек: тұ тынымдық барлауды жә не басқ а да геологиялық жұ мыстарды жү ргізу, кен қ азбаларының орналасуының, шама-шарттарының жә не бағ ытының, сақ таушы кентіректердің орналасуының ұ ң ғ ылардың технлогиялық сызбасының жобағ а сә йкестігіне бақ ылау жү ргізу кен шомбылдарының геологиялық -тектоникалық жағ дайына, жә не басқ а да кен кө зін қ азып алу кезінде пайда болатын қ ұ былыстарды бақ ылауғ а алу.

Тау-кен қ азбаларын ашу жә не дайындау жұ мыстарын жү ргізу мен қ атарлас пайдалы қ азбаларды ө ндіруде жер қ ойнауын пайдаланушылар мыналарғ а міндетті: бірге жатқ ан ә р сорттық, ә р сапалық жә не ә р тиектік пайдалы қ азбаларды бө лектеп алу, олардың ө ндіру ө німіне жә не шығ ынына есеп жү ргізу, ө ндірілген пайдалы қ азбалардың пайдаланғ анғ а дейін сақ талуын жә не жекелей қ оймалануын қ амтамасыз ету.

Кен орындарын (шахта алаң ын) ашу жә не қ азбалау кезінде оғ ан тіркес жатқ ан кен бө ліктеріндегі (қ абаттарын, сілемедерін) есептік жә не есептен тысқ ары кен қ орын бү лдіруге тиым салынады.

Тазалап алу ү дерiсiнде жер қ ойнауын пайдаланушылар мыналарғ а мiндеттi: тазалау кенжарларында геологиялық бақ ылауды ү зiлiссiз жү ргiзуге жә не тау-кен жұ мыстарын оралымды басқ ару ү шiн уақ ытылы геологиялық болжамамен қ амтамасыз етуге; қ азбалау бө лiгi бойыншы ө ндiруге жекелей есеп жү ргiзуге; активтен уақ ытша сырт қ алатын қ орлардың пайда болуына, жер асты жыныстармен жә не қ алың дығ ы аз кен денелерiндегi (қ абаттары сiлемеудегi) кендердiң қ алыптан артық жоғ алымымен қ ұ нарсыздануына жол бермеу шараларын ә зiрлеуге жә не жү зеге асыруғ а, тау-кен жұ мыстарының даму жоспары мен кү нтiзбе кестесiнiң сә йкестiлiгiн қ атал сақ тауғ а.

Тазарту жұ мыстарын жү ргiзуге мыналарғ а тиым салынады: кендердi алудың толық тығ ын қ амтамасыз ететiн жобада қ арастырылғ ан дайындық жә не тiлме қ азбалау жұ мыстарын жү ргiзгенге дейiн алу жұ мысына кiрiсуге; пайдалы қ азбалардың есептiк қ орының қ алғ анының бү лiнуiне ә кеп соғ атын, нормативтiк жоғ алтудың жоғ арлануына жә не пайдалы кендердiң қ орын толық тығ ымен жоғ алтуғ а, кен орындарының бай жә не жең iл алынатын (қ абат, сiлеме) iрiктеп алуғ а.

Жер қ ойнауынан пайдалы кендердiң алыну, жоғ алту жә не қ ұ нарсыздандыру кө рсеткiштерiн қ азып алудың жү йесіне, тә сiлiне қ арай, қ азбалау бө лiктерiнде жекелей анық талғ ан алғ ашқ ы есеп бойынша жү ргiзілу керек, Қ азақ стан Республикасының табиғ и ресурстар жә не қ оршағ ан ортаны қ орғ ау Министрлiгiнiң геология жә не жер қ ойнауын қ орғ ау комитетiнiң аймақ тық бақ ылау органдарымен келiсiлген пайдалы кендердi ө ндiру кезiндегi кеннiң жоғ алуы экономикалық бағ алау мен нормалау, есептеу ә дiстемелiк нұ сқ аулар талаптарына сә йкес болуы керек.

Ө ндiру кезiндегi пайдалы қ азбалардың жоғ алуы жә не қ ұ нарсыздануы тiкелей жанама жә не қ ұ растырма ә дiстермен анық талу керек.

Ө ндiру кезiндегi пайдалы қ азбалардың жоғ алуын анық тау тә сiлдерi мынаны қ амтамасыз етуi керек: ө ндiрудiң технологиялық ү дерiсi кезiндегi жоғ алудың тү рлерi мен пайда болу орындарын қ ажеттi дә л анық тауды, қ алыптан жоғ ары жоғ алтуды, оның пайда болу себебiн ашуда.

Қ алыптан жоғ ары шығ ындар мен бағ алы пайдалы қ азбаларды iрiктеп ө ндiру, қ азбалау бө лiктегi кендердің нақ тылы алынғ ан жә не нормативтi алыну мә ндерi арасындағ ы айырма ретiнде анық талады.

Тазарту жұ мыстарын жү ргiзу кезiндегi пайдалы қ азбаларды алудың толық тық жә не сапалық кө рсеткiштерiн анық тау, есептеу жә не олардың бағ алау шындығ ын маркшейдерлік жә не геологиялық қ ызметтерге жү ктеледі. Ө ндіру кезіндегі жер қ ойнауынан алынғ ан пайдалы қ азбалардың есептік кө рсеткіштерінің уақ ытында жә не нақ тылы болуына жер қ ойнауын пайдалануына жауапты.

Ө ндіру кезіндегі алудың сапалығ ы мен толық тық кө рсеткіштерін кө теру ү шін жер қ ойнауын пайдаланушылар міндетті тү рде жеткізе барлау мен тұ тынымдық барлау, жер қ ойнауындағ ы пайдалы қ азбалардың жә не ө ндірілген минералдық шикізаттардың сапалығ ын анық тауды бақ ылау; тә сілдерін жетілдіре тү суі керек, озық тау-кен техникасын енгізу; қ ажеттілігі болмай қ алғ ан сақ тау, барьерлік жә не басқ а да кентіректерден қ орларды алу бағ алы пайдалы қ азбалар қ орын толығ ырақ ө ндіру ү шін алынғ ан кен орындарындағ ы кең істікті толтыруды қ олдану, қ азба табанындағ ы қ опарылғ ан жә не ұ нтақ талғ ан кендерді алу керек.

Кен орындарын ашық жә не жер асты тә сілдерімен қ азып алуда тау-кен қ азбаларының қ иябеттерінің, кемер жә не ү йінділердің жоғ арғ ы тө белерінің, табандарының кентіректердің жағ дайы кү нделікті міндетті тү рде бақ ылауда болуы керек. Олардағ ы ө згерістерді, оның ө лшемдерін жә не белгілі қ ызмет мерзімдерінің аспауын анық тау, осының нә тижесінде пайдалы қ азбаларды жоғ алтуды азайту, сонымен қ атар тау-кен жұ мыстарын жү ргізу қ ауіпсіздігін қ амтамсыз ету керек.

Кү рделі кен-геологиялық жә не басқ а да табиғ и жағ дайларда орналасқ ан кен орындарын қ азып алуда пайдалы қ азбалар қ орын ұ тымды, кешенді пайдалануғ а табиғ и мә нбірлеудің зиянды ә серінің алдын алуды есепке алатын қ ауіпсіздік техникасын қ амтамасыз ететін арнайы шаралар қ арастырылуы керек.

#

Кенді жә не басқ а да пайдалы қ азбаларды ө ң деу уатымы. Кенді уатым ә дістерінің классификациясы. Ө ң деу параметрлерін есептеудегі пайдалы қ азба қ ұ рамының функционалдық бағ аламасы.

Кенді уату – кендерді массивтен бө лу жә не белгілі кесектерге уатуды айтады. Бұ рғ ы жарылыс жұ мыстар жү ргізілу, мех. қ ұ ралдар, ө здігінен қ ирау арқ ылы кенді уату орындалады. Уатым ә дістерін тау-геологиялық жағ дайына, кеннің физико-механикалық ә серіне жә не таң далғ ан қ азу жү йесіне байланысты таң далынады.

Кенді уатым ә дістерінің классификациясы:

1 жару уатымы – шпурларда немесе скважиналарда орналасқ ан зарядтардың жарылу арқ ылы кендерді массивтен бө лу болып табылады.

2 механикалық уатым мех. кө лік пен механикалық арнайы қ ұ ралдардан (отбойный молоток) қ ұ ралады. Кө мір шахталарда механикалық комбайн арқ ылы уату жү ргізіледі.

3 ө здігінен қ ирау – массив жыныстың ауырлық кү шінен жә не тү сірілген қ ысымнан уатылады.

4 гидравликалық уатым – кендер жоғ арғ ы жылдамдық ты қ ысыммен шық қ ан судың ә серінен уату жү ргізіледі.

5 электрофизикалық уатым – жоғ арғ ы жиілікті тоқ ты қ олдану арқ ылы жү ргізідеді.

Класс. функ жұ мыс істелуі – бекемділік пен тү рпілілік (абразивнось), тұ тқ ырлық қ тан тұ рады. Осыдан жыныстарды ө ндіру классификациясы қ ұ ралғ ан.

#

Жарылыс уатымының ерекшеліктері. Уатым кө рсеткіштері жә не кө рсеткішке ә сер ететін негізгі факторлар. Жарылыс уатымының (шпурлы, ұ ң ғ ымалы, миналы) параметрлерін есептеу.

Жарылыс уатымның ерекшеліктері: басында қ ара оқ дә рі қ олданыста болғ ан одан кейін Нобель дитонатор ойлап тапты. Жарылғ ыш зат шпцрларда, скважиналарда жә не миналық камераларда орналастырылады. Жарылыс ә дісі бекемдік коэффициенті орта жә не қ атты кендерде кенінен қ олданады. Оның тиімділігі жоғ ары болу ү шін жыныстың қ асиетінен басқ асы, ең біріншіден бұ рғ ылау ә дісіне жә не ЖЖ тү ріне байланысты болады.

Бұ рғ ылаудың тиімді ә дісі соң ғ ы 10 жылда механикалық болып қ алып отыр. Уатым кө рсеткіштері. ЖЖ-дың меншікті шығ ыны, ұ сатуы, габаритті емес кендердің саны, шпур мен скважиналардан 1 м кендердің шығ уы.

Кенді уатымның ық пал ету кө рсеткіштерінің басты факторлары. Кеннің бекемділігі. ЖЖ жә не бұ рғ ылаудың бағ дарлы меншікті шығ ыны тура пропорцияда кеннің бекемділігіне байланысты болады. Кеннің жарық шақ тығ ы. Массивтер жарық шақ тар арқ ылы бө лінеді, тіпті аз ЖЖ қ олданылса да. Залежаның қ алың дығ ы. Ақ ырғ ы қ атарлы скважиналарғ а азайтылғ ан кеннің кө лемі келеді.

Шпурлы уатымның формуласы.

d- шпур диаметрі, м; Δ - ЖЖ тығ ыздығ ы, ВВ, кг/м³; k_з- ЖЖ шпурларғ а толтыру коэф; v- зарядтардың жақ ындау коэф; q- ЖЖ меншікті шығ ыны, кг/м^3.

ЖЖ меншікті шығ ыны q= q₀*K1*K2*K₃*K8*K9, мұ нда К₁ – ЖЖ салыстырмалы коэф; К₂ = 1, 3 перпен қ абатты кендер коэф; К₂ = 2 монолитті, тығ ызды, тұ тқ ырлы кендер коэф; К₈ = 6, 5/S ЖЖ патронның диаметрін ескеретін коэф; q_о – ЖЖ теор меншікті шығ ыны, кг/м³.

#

5. Кен бө лігінің габариттері бойынша уатым процесстеріне қ ойылатын талаптар.

Кеннің ө лшемі: шығ ару схемасына, оны жеткізу ә дісіне жә не тасымалдауғ а байланысты болады. Скреперлі жеткізуде кеннің ө лшемі 400 мм, кейін кесік (торцевой) 1 м болады. Жарылу уатым кезінде кеннің кесегі 1-2 м жә не одан ү лкен болуы мү мкін. Улкен кесекті кендер қ айтадан екінші ретті усатылудан ө тіп тасымалдауғ а ың ғ айлы ө лшемге жеткенше усатылады. Кесектің габаритті ө лшемі қ азбаның кө лденең қ имасына, жеткізуге арналғ ан қ ондырғ ының тү ріне жә не басқ а да факторларғ а байласысты болады.

Кенді кө теруге байланысты қ ойылатын талаптар. Скипті жеткізу габариттердің ө лшемі 400 – 500 мм аспаса қ олд. Ө кінішке орай қ азір кө п шахталарда ол шарт орындалмайды. Устату ұ ондырғ ысы 900 – 1500 мм аралық ты кесектерді усата алады, ол біракта 200 мм-ге гана ұ сатады. Осыдан скипте кө бінесе 500 мм асатын кесектер тасымалданады.

#