Тау жұмыстардың жағдайына және дамуына маркшейдерлік бақылау жасау.

Ашық тау-кен жұ мыстары болып кү ндiзгi жазық тық тан кен орындарының пайдалы қ азбаларын ө ң деу табылады.

Оғ ан экскаваторлар, бульдозерлер жә не гидромониторларды қ олданумен кен ө ң деулерді жә не тү рлі суаттардың, тең іздер мен мұ хиттардың тү бін драгаларды, жер снарядтарын жә не грейферлерін қ олданумен су асты ө ң деулерді жатқ ызады.

Ашық ә дiспен қ атты минералдық шикiзаттың жалпы кө лемінің 75% артығ ын табады жә не ол ө згерiссiз ө седi. Ашық ө ң деу тә сiлiнiң артық шылығ ы, жер асты ә дiсiмен салыстырғ анда, ол кө п есе ө нiмдiрек, ү немдiрек жә не қ ауiпсiздiрек болатындығ ымен тү сіндіріледі. Ашық ә дісте ең бек ө нiмдiлiгі 5 – 8 есе жоғ ары, ал ө зiндiк қ ұ ны жер асты ә дісіне қ арағ анда 2 – 4 есе тө мен жә не осы айырмашылық соң ғ ы 30 – 40 жыл ішінде ү лкее береді.

Сондық тан да ашық ә дістің технологияларын жетілдірудің алғ ашқ ы мә селелері ашық ә дістің қ оршағ ан ортағ а зиянды ә серін азайту мә селесілеріне кіреді. Кендердегі маркшейдерлік қ ызмет болып ә рбір кә сіпорындар жұ мыстарында ең маң ызды жә не ажырамас бө лігі табылады.

Ашық ө ң деулерде маркшейдерлiк жұ мыстар келесi негiзгi мә селелердi шешедi:

1) карьерлер мен кендерде тiрек жә не тү сiру торын дамыту;

2) кә сіпорын жұ мысының кез келген уақ ыт мерзіміне ә серін тигізетін маркшейдерлiк жоспарларды, кендер мен профильдерді қ ұ ру жә не жү ргізу;

3) тау-кен жұ мыстарының жоспарлануы;

4) қ орлардың уақ ытында ә зiрленуiн жә не олардың қ озғ алысын бақ ылау;

5) тау-кен жұ мыстарының дұ рыс жә не қ ауiпсiз жү ргiзуiн бақ ылау;

6) пайдалы қ азба қ уысының толық тығ ын бақ ылау. Пайданың, қ азбаның, шығ ынның жә не пайдалы қ азбалардың сапасы тө мендеуінің есепке алынуы;

7) пайдалы қ азбалардың қ асиеттерiн жә не формасын геометризациялау;

8) карьерлер мен ү йінділер борттарының ойық тарының тұ рақ тылығ ын бақ ылау;

9) ә р тү рлi жедел-ө ндiрiстiк мә селелерді шешу жә не транспорт, ү йінді шаруашылығ ы, бұ рғ ылау шаруашылығ ын жә не т.б. қ амтамасыз ету.

Маркшейдерлiк жұ мыстардың тү рлерi ашық ө ң деулердi (драга, гидравликалық пайда жә не тағ ы басқ алар) жү ргiзу ә дiстеріне тә уелдi болады.

Траншея – салыстырмалы ү лкен емес кө лдең ең ө лшемде едә уір ұ зындық тың ашық тау ө ң деуі. Тағ айындалуы бойынша iргелi жә не ойылғ анғ а бө лінеді. Iргелi траншеялар жер бетiнен кен орынғ а мү мкіндікті қ амтамасыз етедi, ойылғ ан траншеялар аршылғ ан жыныстар мен пайдалы қ азбалардың аршуына жұ мыс фронтын қ ұ райды.

Карьердегі саты формасында жұ мыс беті болатын жә не ө здігінен аршу, жү к тиеу жә не транспорт қ ұ ралдармен ө ң делетін тау жыныстарының қ алың бө лiгi ойық деп аталады.

Ө ң делген кең істік жағ ынан ойық ты шектейтін кө лбеу бет ең іс деп аталады.

Жоғ арғ ы жә не тө менгі алаң дармен қ иылысатын ең іс сызығ ы жоғ арғ ы жә не тө менгі жиек деп аталады.

Ең істер жұ мыс жасалатын жә не жасалмайтын деп жіктеледі. Жұ мыс жасалатын ең істерде бос жыныстардың аршылуы немесе пайдалы қ азбалардың табылуы жү зеге асады.

Биіктікте шектелетін жұ мыс жасалатын ең істің горизонталь беті жоғ арғ ы жә не тө менгі алаң дар деп аталады. Алаң дар горизонттар деп те аталады, горизонттарда ө сімшелер болады.

Жұ мыс жасалатын ең істің бұ рышы 65 – 80⁰ қ ұ райды, ал жасамайтын ең істің шамасы 45 – 60⁰ қ ұ райды. Жабдық тар орналасқ ан алаң дар ө ң деуге арналғ ан (бұ рғ ылау станоктары, экскаваторлар, транспорт қ ұ ралдары), ол жұ мыс алаң ы деп аталады. Жұ мыс алаң ның ені В = 40 – 70 м қ ұ райды.

Ойық жү йелі параллель сызық тармен – енбелермен ө ң деледі. Оның ені А=10 - 20 м жә не одан да кө п. Енбе шетжағ ы сойыс деп аталады. Сойыста жыныстардың жә не пайдалы қ азбалардың ашылуы жү зеге асырылады, осының нә тижесінде сойыс қ озғ алады.

Карьер борты жұ мыс жасалатын жә не жасамайтын деп бө лінеді. Жұ мыс жасалатын ойық тың жоғ арғ ы жиегін жә не тө менгі жиектің тө менгі ойығ ын жә не горизонталь жазық тығ ын байланыстыратын сызық тың арасындағ ы бұ рышы борттың ең іс бұ рышы деп аталады. Жұ мыс жасалатын бортының ең іс бұ рышы 7 – 15⁰, жұ мыс жасамайтын – 35 – 45⁰.

Кен орнын ө ң дегенде алынып тасталғ ан тау жыныстарының ү йіндісі жыныстардың ү йіндісі деп аталады. Ө ң делген кең істікте орналасқ ан ү йінді ішкі ү йінді деп аталады, ал карьер контурынан тыс жер бетіндегі ү йінді – сыртқ ы.

Карьердегі маркшейдерлік тү сірістің негізгі объектілері болып:

- кен орны ө ң делген телімдегі – жер бедері мен жер беті ситуациясы;

- жоғ арғ ы жә не тө менгi ең іс жиектері;

- сыртқ ы жә не iшкi аршылғ ан жыныстарының ү йінділері;

- қ ұ рғ ату жә не су тө кпе жер беті қ ұ рылыстары жә не жер асты тау кен ө ң деулері;

- бұ рғ ылау жару ұ ң ғ ымалары жә не миналы тау кенi ө ң деулері;

- кө мiр ойық тарындағ ы ө рт ошақ тары;

- геологиялық барлау ө ндеулері;

- карьерлердің жә не сыртқ ы ү йінділердің кө лiк жолдары;

- негізгі механизмдердің орналасуы (экскаваторлар, ү йінді кө пiрлері жә не тағ ы басқ алар);

- қ ұ рылыстар жә не ғ имараттар (эстакада, байыту фабрикалары, ЭЖТ, су қ ұ быры жә не тағ ы басқ алар);

- кө шкiндер жә не су кө здерi;

- ойық тың геологиялық элементтерi: жыныстардың жә не кендердiң контакттары, кендердiң ә р алуан тү рлерінің немесе кө мiрдiң кү лдiлiгiнің шекарасы, тектоникалық бұ зылыстар, сынақ тар алынғ ан орындар, қ уаттың ө лшемдерi жә не тағ ы басқ алар.

Тү сірістің периодтылығ ы карьердің жұ мыс шарттарымен анық талады.

Ашық ө ң деулердің сипатына байланысты маркшейдерліқ жұ мыстардың тү рлері:

1) Карьерлерде – ойық тардың, жолдардың, ү йінділердің тү сірісі, бұ рғ ылау жару жұ мыстарының (БЖЖ), экскаваторлық жұ мыстарының тү сірісі жә не қ ұ жаттамасы, траншеяларды жү ргізу, қ азба мен пайда кө лемінің есепке алынуы.

2) Транспорттық – ү йінді кө пірлермен ө ң делген кен орындарында – жобаны жерге кө шіру мен бө лу, транспорттық – ү йінді кө пірлер жұ мыстарымен байланысты бақ ылаулар (жолдардың бұ рылу радиустарының кең еюі мен тарылуы, жол биіктігі).

3) Кен орындарының драгалы жә не гидравликалық ө ң деулерінде – барлау кезіндегі шұ ң қ ыр тү бінің ө сімшелері мен жер телімінің топографиялық тү сірісі (эксплуатациялау планының масштабы 1: 2 000), тоғ анның орналасуының жобасын қ ұ ру, шайылғ ан тау массасының кө лемін анық тау. Гидравликалық қ ұ рылыстарды қ ұ рғ андағ ы геодезиялық іздестірулер.

4) Гидравликалық ө ң деу тә сілінде - гидравликалық қ ұ рылыстардың жоспары, арық тың тау массасы кө лемiнiң анық талуы.

#