Дiрiлдi себушiнiң конструкцияларын негiздеу

Топырақ қ а тың айтқ ышты енгiзу нә тижесiнде алынғ ан қ осымша ө нiм қ ұ нының есебi солардан ө нiмдi жинаумен, тасмалдаумен, сатумен байланысты шығ ындарды, мұ ндай-ақ сатып алу, жеткiзу, сақ тау, тың айтқ ыштарды жинап дайындау жә не енгiзу шығ ындарын алып тастағ ан кезде оларды қ олданудың экономикалық мақ сатқ а сә йкестiгi анық талады.

Тың айтқ ыштарды себу, тастау жә не қ ою ү шiн машиналарды жобалауда тек қ айта жасалатын машинаның тапсырмасын ғ ана жақ сы бiлiп қ оймай, тың айтқ ыштарды енгiзудегi машиналар жү йесiнде оның жалпы жұ мыс теxнологиясымен қ андай орын алатынын ескеру қ ажет. Бұ л машиналардың негiзгi параметрлерiн таң дауда мү мкiн болатын қ ателiктердi болдырмауғ а; операцияларды бiрiктiрудегi тек тың айтқ ыштарды енгiзумен ғ ана емес, сонымен бiрге топырақ ты ө ң деу жә не топырақ қ а тың айтқ ышты енгiзу, себу мен тұ қ ымды егу жә не т.б. кезiндегi мә селелердi шешу сұ рақ тарын талдануғ а жағ дай жасайды.

Тың айтқ ыштарды енгiзу процесiне тиеу, жеткiзу мен енгiзу операциялары кiредi. Алайда олар тү рлi теxникалық базалары бар машиналармен iске асырылады, соның салдарынан тың айтқ ыштардың негiзгi тү рлерiнiң физикалық - меxаникалық қ асиеттерiнде ү лкен айырмашылық, сондай-ақ оларды енгiзу теxнологиясына ә серiн тигiзетiн факторларда да айтарлық тай ө згешiлiк туындайды. Тың айтқ ыштарды енгiзу теxнологиясын таң даудың маң ызды шарты енгiзiлетiн тың айтқ ыш тү рiнiң оларғ а толық сә йкестiгi, агротеxникалық талаптардың сақ талуы, сондай-ақ теxнологиялық процеске қ атысатын машинаның бiрiншi кезекте максималды ө нiмдiлiгi есебiнен жә не осы машиналардың негiзгi параметрлерi қ аншалық ты оң тайлылығ ына қ атысты екендiгiне қ арай экономикалық мақ сатқ а сә йкестiгi болып табылады.

Тың айтқ ыштарды тиеу, жеткiзу жә не енгiзу теxнологиясына кiретiн барлық машина тү рлерiнде мү мкiн болатын операцияларды атап шығ айық, сондай- ақ ә р операцияғ а ә рiптiк белгiлердi енгiзейiк:

П_з- зауытта транспорт қ ұ ралдарымен тың айтқ ыштарды тиеу (вагондар, баржалар, автомобильдер жә не т.б.);

Т_з- тың айтқ ышты зауыттан темiржол релсi, кеме тоқ тайтын жер, аудандық қ оймаларына дейiн тасымалдау;

В_з- тың айтқ ышты релс жанындағ ы қ оймаларғ а, цистерналарғ а тү сiру;

П_с- қ оймадан тың айтқ ышты транспорттық қ ұ ралдарғ а тиеу;

Т_с- тың айтқ ышты шаруашылық тың қ оймасына дейiн тасымалдау;

В_с- тың айтқ ыштарды себуге дайындауғ а қ оймаiшiлiк жұ мыстар (ұ нтақ тау, араластыру жә не басқ алар);

П_x- шаруашылық қ оймасында тың айтқ ышты қ и сақ тау немесе карьерге тиеу;

Т_x- тың айтқ ышты алқ апқ а дейiн тасымалдау;

В_x- тың айтқ ышты алқ апта бұ таларғ а, тө бешiктерге, цистерналарғ а тү сiру;

П_п- қ атты жә не сұ йық тың айтқ ыштарды тиеу;

Р_п- алқ апқ а тың айтқ ышты лақ тыру, себу немесе қ ұ ю.

Аталғ ан операциялар теxнологиялық байламның зауытта, карьерде немесе тың айтқ ыштарды енгiзудiң мү мкiн болатын шаруашылық iшiндегi теxнологиялық сxемасын кө ріп шаруашылық та басталып жә не барлық жағ дайда алқ апта аяқ талатыны туралы қ орытынды жасауғ а мү мкiндiк бередi. Дiрiлдi себушiлер бiр бiлiкке орналастырылғ ан, айналысты сепкiштiң доң ғ алағ ынан алады. Осығ ан байланысты тың айтқ ыш себу мө лшерiне агрегаттың қ озғ алыс жылдамдығ ының ө згеруi ә серi етедi деп есептелiнедi.

Қ атты, ұ нтақ талғ ан тың айтқ ыштарды жалпы (негiзгi) тә сiлмен енгiзу теxнологиясы ө зiне жоғ арыда аталғ ан барлық опарацияларды қ оса алады, оны былай жазуғ а болады

П_з+Т_з+В_з+П_С+Т_С+В_С+П_X+Т_X+В_X+П_П+Р_П (2.1)

Алайда табиғ и климаттық жағ дайларғ а жә не тасымалдау аралығ ына байланысты бұ л формула ық шам жеке шешiмдер қ абылдауғ а мә жбү р етедi. Олардың кейбiрiн қ арастырайық, тың айтқ ыш жеткiзiлдi жә не қ оймада деп есептеп, яғ ни минералды. Теориялық жә не тә жiрибелiк зерттеулер жалпылай енгiзуде едә уiр кең тарағ ан жұ мыстың ү ш теxнологиялық сxемасын қ атты, тозаң датпайтын ұ нтақ талғ ан минералды тың айтқ ыштарды айқ ындауғ а мү мкiндiк бередi. Алаң ы 6 гектардан жоғ ары жә не аралық тары 4 шақ ырымнан (км) кө п емес танаптарғ а тың айтқ ыштарды себу 1, 4 т класты дө ң гелектi тракторлар мен агрегатталғ ан, кузовты лақ тырғ ышы бар тiркемемен жү ргiзiлуi мү мкiн. Жү к тиелген машиналар тың айтқ ышты егiстiк жерге дейiн тасымалданады. Тың айтқ ышты сеуiп болғ аннан кейiн агрегаттар қ оймадағ ы ө з орындарына қ айтарылады.

Дiрiлдi себушiнiң жұ мысы кезiнде жә шiктен себу терезесi арқ ылы жылжығ ан тың айтқ ыш бұ ралып жатқ ан шарғ ы тiстерiнiң iшiне тү сiп содан кейiн қ ораптан шығ ады. Бiздiң ұ сынып отырғ ан себушiмiздiң жұ мыс процесi тiстi-шарғ ылы себушiге ұ қ сас, бiрақ оның артық шылығ ы шарғ ығ а тісті-тө лке серіппе қ олданылады. Шарғ ының сол жағ ынан 12 шығ ынқ ы орналасқ ан. Қ орапта қ айтарғ ыш механизмді орнатып паз арқ ылы жү ріс кезінде пайда болғ ан діріл шарғ ының бетiне жабысқ ан ылғ алды тың айтқ ышты тазалайды.

Дiрiлдi себушi (2.1-сурет) тың айтқ ыш жә шiгiнiң 1 себу тү тiгi 2 алдында, айналу бiлiгiне 4 қ олданылады [46]. Шарғ ы отырғ ызылғ ан, шарғ ы екi бө лiктен тұ рады, бiр бө лiгi бiлiкке қ атаң бекiтiлген, ал екiншi бө лiгi бiрiншi бө лiктiң ойығ ына енгiзiлген жә не серiппелi материалдан жасалғ ан серiппе 7 орналасады.

Екiншi шарғ ығ а бiржақ шетiнен 12 шығ ынқ ы жасалынғ ан. Айналу кезiнде шығ ынқ ылар 7, шарғ ының бетiмен бiрге қ озғ алып, тiреуiшке келiп тiреледi, сонда екiншi шарғ ы бiрiншi шарғ ығ а қ арағ анда серiппенiң шектiк қ ысылуына дейiн бiрiншi шарғ ыдан қ алып дiрiлдi қ озғ алыс жасайды.

Жоғ арыда кө рсетілгендей, ылғ алды тың айтқ ыштар себушiнiң шарғ ы тiстерiнiң арасына жабысады. Нә тижесiнде олар цилиндрлiк роликке айналады. Бiз қ арастырып отырғ ан қ ондырғ ыда, шарғ ының дiрiлдi қ озғ алысының арқ асында тiстердiң арасына жабысқ ан ылғ алды тың айтқ ыштардың тұ тастығ ы бұ зылып, олар шарғ ының бетiнен тү сiп отырады. Нә тижесiнде себу тоқ тамайды жә не қ ондырғ ы тұ рақ ты жұ мыс атқ арады [47, 48].